(jәne «Bulgarlar» dep kimderdi aitqan?)

Eger biz dәlirek nemese naqtyraq aitar bolsaq, tatarlar dep óz uaqytynda orystar (nemese slavyandar) kóshpeli qypshaq taypalaryn yaghny aitqanda qazirgi qazaqtardy aitqan. Búl kýngi tatarlar – olar myndaghan jyldar boyy Kama Bolgarlary (nemese Bulgariya), - dep kóneden atalyp kelgen. Búlar Kama ózeninin  úlan-ghayyr dalasynda tirshilik etken, qala soghyp, bala oqytyp, qolónerin damytyp jәne egin sharuashylyghymen ainalysqan, erteden ózindik mәdeniyeti qalyptasqan qalalyq el-júrt. Bulgarlardyng (endi búdan әri olardy ózderi jazyp jәne aitatynday Bulgar , - dep jazamyz) irgesindegi slavyandardan, bergi jaghyndaghy qypshaqtardan sol kezenderde bilim qughan sauattylyghy men turmystyq mәdeniyeti shynynda da әldeqayda joghary bolghan. 

 Al endi tatarlar degen kimder? 

 Búl ataumen - slavyandar qanshama ghasyrlar ózderin talay ret tyghyryqqa tirep, qalalary men eldimekenderin tonap ketip otyrghan, adamdaryn qúldyqqa týsirgen Úly dalanyng ru – taypalaryn ataghan. 

Kezinde kәri qytay ózine maza bermegen qalmaq elin «Juun – gar» (qaraqshylar degen maghynada), - dep atasa, kóship – qonyp jýretin Qalqalyq buryattardy «Mon –gol» (malshylar nemese baqtashylar), - dep ataghan. Europa ghalymdarynyng talay ghasyrlar boyy zertteui osynday qorytyndyny shygharyp otyr. Sol siyaqty slavyandarda bizding kóshpeli ata-babalarymyzdy «tatarlar»  dep ýkilegen. Naqtyraghy talqandaushy, kýizelis әkelushi  qara kýsh degen sóz. 

Búl sózding shyghu tarihy – Altyn Orda imperiyasynyng túsynda payda bolghan. Batyldyng (orystar búl esimdi – Batyi, kәri qúrlyq eli – Batu dep jazghan) kóne Rusi pen Europagha jasaghan úly joryghynan bastau alghan. 

Al endi tatar atyn iyelenip jýrgen, qazirgi Kama ózeni ólkesin meken etken el kimder?

Búlar erteden osy aimaqta ósip – ónip, tirshilik etip kele jatqan kezindegi Úly Bolgariya memleketining túrghyndary. Eng alghash búl qaghanattyng negizin qalap, úzaq jyldar handyq qúrghan Qúbyrat (Kubrat) han bolatyn. Osy kýngi Tatarystan búl handy bizding memleketimizding alghashqy irgesin kóterushi, Kama jaghalauyn  qonys etken bulgar júrtynyng (qazirgi tatarlardyn) úly túlghasy dep biledi. Sol Bolgariya óz uaqytynda qazirgi Ukraina men, Soltýstik Kavkazdyng da aumaghyn alyp jatqan. Keyin dýniyeden ótken song Úly hannyng eki úly taqqa talasyp, syiysa almay, ózderine tiyesili el – júrtty alyp, ekige aiyrylady. Irgesindegi tynymsyz Hazar taypalarynan (kaspiy qypshaqtary) әrdayym soqqy kórip jәne inisining jaulasuynan qúsa bolghan han Asparuh (ýlkeni) elin alyp alysqa jol tartady. Sóitip, Dunay jaghasynan biraq shyghady. Osy jana qonysqa toqtap, Bolgariya memleketining negizin salady (osy kýngi Bolgariya). Al inisi óz ata qonysynda qalyp, Kama  Bolgariyasy memleketin qúrady. Yaghni, qazirgi tatar tarihshylarynyng jazatyn Bulgariyasy (olar «O» -nyng ornyna «U» әripin qoldanady). Búl handyqtyng astanasy qazirgi osy eldegi Bulgar qalasy bolghan. 

1396 jyly Bulgar qalasy men osy attas memleket Altyn Orda imperiyasynyng soqqysynan tastalqany shyghyp, qiraydy jәne imperiya qúramyna kiredi. Keyin birneshe ghasyr ótken song Bulgar handyghy әzer qalpyna kelip (ordanyng qúramynda bolsada), astanasy bolyp Qazan qalasy belgilenedi. Degenmen, búl qala úzaq uaqyt «Bolgar – ali – Djadiyl»  dep atalady. Naqtyraghy «Jana Bulgar» .

Sonymen, búl Bulgar eli,  tatarlar dep qalay ataldy?  

Osy arada biz azyraq sheginis jasap,  qypshaq elin, yaghny aitqanda, Altyn Orda imperiyasyn qúrushy әri biylik jýrgizushi qypshaq júrtyn aita keteyik. 

Óz zamanynda irgesindegi «Tatar» dep jalpy týrde atalatyn kóshpeli qypshaq taypalarynan qanshama ghasyr tepki kórip kelgen orta ghasyrdaghy orys elining knyazdyqtary uaqyt óte kele  birtindep jinaqtalyp, birige bastady. Búlay etpeyinshe qypshaqtargha bodan júrt bolyp qala beretinin anyq sezdi. Altyn Orda imperiyasyna ýsh jarym ghasyrday baghynyshty bolyp kelgen slavyandar ordanyng ishki tartysyn әrdayym paydalanyp, aqyryndap túrghyndarynyng sanyng ósirip, kýshin jinap, aumaghyn keneytip bodandyqtan eptep bolsada  aryla bastady. Orystardyng serpilip, tolyq azattyq alyp ketui, әsirese Samarqan biyleushisi Ámir Temirding túsynan bastalady. Temirding Altyn Ordagha ýsh ret soqqy berip, jeniske jetuinen keyin ordalyqtar búrynghy kýsh – quatynan aiyrylyp, tyghyryqqa tirelgen edi. Sonday-aq, ishki taqqa talasta búlardy mýlde әlsiretip jibergen bolatyn. Aqyry orystar bostandyqqa shyghyp, derbes el boldy. Endi birtindep ózderi  kýsheyip, jana ólkelerdi jaulap ala bastady. Dýnie qashanda dóngelek degen osy ghoy. Kezinde ózderi «tatarlar» dep ataytyn (orystardyng týsiniginde qara kýsh) qypshaqtardy yghystyru jәne búlargha qarsy joryqtar úiymdastyru jiyiledi. Kele-kele búrynghy Altyn Orda aumaghynan asyp, tipti qypshaq taypalarynyng basty tiregi bolyp sanalatyng Oral taulary men Sibir aimaqtaryn tartyp ala bastady. Qypshaq júrtynyng ata qonysy bolyp kelgen Edil men Jayyq aralyghy, Sibirding suly, nuly ólkeleri, ashyghyn  aitar bolsaq, Ashtarhan, Sary tau (Saratov) , Orynbor, Silәm by (Chelyabi, Chelyabinsk), Qorghan, Týmen, Bay kól (Baykal), Tong (Tomsk) jәne Omby aimaqtary 16 – 18 ghasyrlar aralyghynda qypshaq- týrkilerden tartyp alyndy. Oisyray útylyp, keri shegingen qypshaq taypalarynyng qolynda Tobyl, Qyzyl jar, Kókshetau, Saryarqa (Jeltaya rovnina)jәne Kaspiyding bergi dalasy, sonymen qatar, Qaratau manayy, Syrdariya ólkesi әri Áulie ata ónirleri ghana qaldy. 

Bizding taghy bir týsindirerimiz, sol kezderde qazirgi Zaysan, Tarbaghatay, Gýrshim (Kýrshim), Jonghar Alatauy, Jetisu óniri (Sharyn,  Kegen, Qaskelen, Boralday, Sarqan jәne Altyn Emel)sonday – aq , Ile ózenining eki qaptaly, Qyrghyz elining jartysy (Ystyq kólding ontýstik jaghalauy, Ýlken Kemik alqaby, Týp jaghalaulary) jәne Shәueshek, Qúlja, Ýrimshi ólkeleri qalmaq elining iyeliginde bolatyn. Búl aty atalghan shúrayly aimaqtardy qalmaq eli 17 ghasyrdyng ortasyna deyin mekendep kelgen edi. Kәri qytaydyng tilimen Juun-gar (qaraqshylar degen sóz) dep atalghan qalmaqtar, qazaq pen Ortalyq Aziya elderin jaulap alu joryghyn bastaghan kezde, alghashynda janghaqtay shashylyp qalghan qazaqtar,tez esin jidy. Sonau bir alys kezenderde  orysqa shúrayly ólkelerin aldyryp qoyghan týrki-qypshaqtar aqyrghy qonystarynan aiyrylyp qalmau ýshin baryn saldy. Degenmen, taqqa talasyp, ishki birliginen aiyrylghan qalmaqtar, jasyryn jospar qúryp, senderge kómek berem dep aldausyratqan Qytay joryghynan ayausyz qyrghyn tauyp, handyghynan da eldiginen de aiyrylyp tyndy . Qanshama ghasyr meken etken ata qonysy iyen qaldy. Biraq , basqanshy qytaylar qalalyq el bolghandyqtan, túrghyndaryn qyryp tastaghan búl ónirlerge birden kele qoymady. Osy shúrayly aimaqtardyng bos qalghanyn angharghan qazaq jaghy Abylay hannyng kóregen sayasatynyng arqasynda, yaghny Sin dinastiyasymen kelissóz jýrgizip, jylyna 1000 – day arghymaq beru arqyly jaz jaylauyna paydalanugha kelisti.  Kele – kele osy qúnarly ólkeler qazaqtyng baq qonghan qútty qonysyna ainaldy. 

Endi ózimiz sóz etken basty taqyrypqa keleyik. 

...Uaqyt óte kele qos qúrlyqqa qanat jayghan Resey imperiyasy ózining qúramyndaghy, kezinde ózine  ýstemdigin jýrgizgen aziyalyq kóshpeli taypalardy jalpy ataumen «tatarlar» dep ataghanyn bilemiz. «Tatar», - degen sózding orys úghymynda qanday maghyna beretindigin  jogharyda aityp óttik. On toghyzynshy ghasyrdyng basynan bastap Úly dala elin qyrghyzdar dep atady (qazaq ghalymy Sh.Uәlihanovtyng túsynda). Osy ataumen býkil Alash eli bir jarym ghasyr jýrdi. Sol kezdegi  orys geografiyalyq qoghamynyng qújattary qyrghyz ataumen jazylyp, Resey biyligining is jýrgizushileri Úly dalamen baylanysyn osy ataumen jýrgizdi. Tek, ótken 20 –synshy ghasyrdyng otyzynshy jyldarynyng orta túsynan, últ ziyalylarynyn  aralasuymen qazaq atauy halqymyzgha qaytyp oraldy. 

Al, qazirgi tatar atalyp otyrghan el,  ózining ejelgi memleketining úly atauy Bulgariyany qaytaryp alu ýshin qanshama ghasyr kýres jýrgizdi. 1862 jyly «Kamalyq   bulgar músylmandary kenesi» qúrylyp, úzaq jyldar osy ataudy qaytaryp alu ýshin qajymay – talmay әreket etti. 1917 jyldyng mausym aiynda Qazanda tatardyng kórnekti qayratkeri  Sadry Maksudy bastaghan osy elding ziyaly qauym ókilderi, jalpy últtyq sezd ótkizip, ózderining búrynghy bulgar atauyn qaytaryp alghan edi. Biraq, Mәskeu biyligi búl ataudy moyyndamay, sezde qabyldanghan qújattargha qol qoymay, keri qaytardy. Tútas bir últqa kýshpen tanylghan  bógde atau ózgertusiz sol kýiinde qaldy. Kama jaghalauynyng júrty maqtanyshpen eske alatyn Úly Bulgariya esimi qaytyp oralmady. Osy arada bizding Álihan Bókeyhanov, Ahmet Baytursynov jәne Sәken Seyfulin bastaghan qazaqtyng auyz toltyryp aitar basqada aqiyq azamattarynyng Kremlidi  moyyndatyp, qazaq atauyn elimizge qaytaryp bergenine mynda bir rahmet aituymyz kerek- au.

Qazirgi Tatarlar ózining ata-babasynan kele jatqan qasiyetti Bulgar nemese Bolgar esimin qaytaryp alu ýshin qanshama kóteriliske shyqty. Búl arada bizding aitarymyz, osynau qúdyretti de qasiyetti ataudy qaytaryp alu ýshin olar kóptegen qúrbandyqtargha baryp, tar jol, tayghaq keshti. Ásirese, 1753 jәne 1755 jyldary býkil Kama boyynda, ózining últtyq atauyn qaytaryp alu jóninde  orys imperiyasynan tabandy týrde talap etken, qandy kóterilister úiymdastyryldy. Biraq, eshqanday nәtiyje shyqpady. Kezinde Úly daladan bastauyn alghan Batyldyng Rusi pen Europagha jasaghan danqty joryghynan keyin, ózderine masqara bolyp jabysqan «Tatar» atynan Bulgar júrty qútyla almady. 1922 jyly M.Hudyakovtyn «Musulimanskaya kulitura v Srednem Povoljie» atty kitabynda « - Massa sovremennyh kazanskih musuliman y v nastoyashee vremya ne schitaet sebya tatarami, a zavet sebya bolgaramiy»,- dep jazypty.  Sonday-aq, 1926 jyly býkil odaqtyq sanaq kezinde, sol kezderde bir jarym millionday bolatyn osy kýngi tatarlar ózderin bolgarlarmyz dep kórsetken eken. Degenmen, tong moyyn Kenes Odaghy olardyng talap – tilegin, ótinishi men súranysyn qanaghattandyrmady. 

Tipti, shiyrek ghasyr búranghy  M.S.Gorbachevtyng qayta qúru reformasy túsynda da , dәlirek  aitqanda 1989 jyly Tatarystan biyligi men tatar júrty qaytadan ózining tól atauy Bulgariyany qaytaryp alu ýshin, sol kezdegi Kenes Odaghynyng Ortalyq komiytetine (SK KPSS)  myndaghan adamnyng qolyn qoyyp, Bolgar nemese Bulgar esimin qaytaryp beruge hat joldaydy. Degenmen, búl jolyda ortalyq biylik últ súranysyn eskerusiz qaldyrdy. 

Tútas el-júrttyng qanshama ghasyr  ókinishine ainalghan «Tatar» atauyn alyp tastau  sózbúidagha salynyp әli keledi. Olar Bulgar esimin moynyndaghy túmarynday qadyr – qúdyret tútady. Osy oy – pikirimizge dәlel bolu ýshin, búl elding abroyly da kórnekti azamaty Talgat Tadjuddinovtyng ( muftiy y sheyh- uli – islam , glava Sentralinogo duhovnogo upravleniya musuliman Rossiy y evropeyskih stran SNG) sózin naqtyraq bolu ýshin, búl kisining orys tilinde aitqanyn  mysal retinde keltire keteyik. «Y tak uj nas tataramy obzyvayt, hotya na samom dele my bulgary... A bolgary – (Respublika Bolgariya) eto blijayshie rodstvenniky bulgar. Prosto odny ostalisi na Kame, a drugie ushly dalishe, na Dunay, y smeshalisi s ostalinymiy». 

Óz uaqytynda Altyn Orda imperiyasyn qúrghan kypshaq-qazaqtardyn  úly sardary Batyldyng joryghynan keyin, ózderine pәle bolyp jabysqan  osy ataumen úzaq ghasyrlar boyy atalyp kele jatsada, búl el ózining tili men dәstýrin, dini men salt-sanasyn jәne әdebi men әdetin joghaltpay, Úly últ retinde saqtalyp keledi. 

Beysenghazy Úlyqbek

Abai.kz