Shәkәrim ómirinde eki ret aqtalghan. Birinshisi - 1959 jyly «Qazaq әdebiyeti» gazetinde bir bet óleni suretimen jariyalanyp, Shәkәrimning aty ózi ólgennen song birinshi ret úrpaqqa әigili boldy, ol sәtsiz ayaqtalyp, ony baspagha úsynghandar men jariyalaghandar jazagha úshyraghan. Biraq búl - aqynnyng alghash ret azamattyq aqtaluy sanalyp, tarihta qalghan. Ekinshi aqtaluy - 1988 jyly Shәkәrim shygharmalarynyng baspa betin kórip, keybir týzetulermen kitap bolyp jaryq kórui boldy. Sol jyldan bastap Shәkәrim aty elge tanymal bolyp, onyng shygharmalarynan susyndaugha mýmkindik tudy.

Búl aqtalu «Aqyn Shәkәrimning tvorchestvolyq múrasy jóninde» Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiyteti burosynyng qaulysynda: «Shәkәrimning әdeby tvorchestvosy iydeyalyq-taqyryptyq mazmúnynyng auqymdylyghymen, әserli de kórkemdik quatynyng moldyghymen erekshelenedi. XIX ghasyrdyng sony men XX ghasyrdyng basyndaghy qazaq әdebiyetinen erekshe oryn alatyn onyng tvorchestvolyq múrasy mol da maghynaly, búl múra úzaq jyldardaghy naqaq jala men ýnsizdikten keyin halqyna oralugha tiyis» dep jazylghan sózderden keyin mýmkin boldy. Búdan búryn 1987 jyldyng jeltoqsanynda aqynnyng shygharmashylyq múrasyn zertteu jóninde komissiya qúrylghan edi. Sóitip Shәkәrim atyn ataugha tyiym toqtatyldy, týnek týrildi, Shәkәrimning enbekteri birtindep gazet-jurnal betterinde, jeke kitap bolyp shygha bastady.

Shәkәrim ómirinde eki ret aqtalghan. Birinshisi - 1959 jyly «Qazaq әdebiyeti» gazetinde bir bet óleni suretimen jariyalanyp, Shәkәrimning aty ózi ólgennen song birinshi ret úrpaqqa әigili boldy, ol sәtsiz ayaqtalyp, ony baspagha úsynghandar men jariyalaghandar jazagha úshyraghan. Biraq búl - aqynnyng alghash ret azamattyq aqtaluy sanalyp, tarihta qalghan. Ekinshi aqtaluy - 1988 jyly Shәkәrim shygharmalarynyng baspa betin kórip, keybir týzetulermen kitap bolyp jaryq kórui boldy. Sol jyldan bastap Shәkәrim aty elge tanymal bolyp, onyng shygharmalarynan susyndaugha mýmkindik tudy.

Búl aqtalu «Aqyn Shәkәrimning tvorchestvolyq múrasy jóninde» Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiyteti burosynyng qaulysynda: «Shәkәrimning әdeby tvorchestvosy iydeyalyq-taqyryptyq mazmúnynyng auqymdylyghymen, әserli de kórkemdik quatynyng moldyghymen erekshelenedi. XIX ghasyrdyng sony men XX ghasyrdyng basyndaghy qazaq әdebiyetinen erekshe oryn alatyn onyng tvorchestvolyq múrasy mol da maghynaly, búl múra úzaq jyldardaghy naqaq jala men ýnsizdikten keyin halqyna oralugha tiyis» dep jazylghan sózderden keyin mýmkin boldy. Búdan búryn 1987 jyldyng jeltoqsanynda aqynnyng shygharmashylyq múrasyn zertteu jóninde komissiya qúrylghan edi. Sóitip Shәkәrim atyn ataugha tyiym toqtatyldy, týnek týrildi, Shәkәrimning enbekteri birtindep gazet-jurnal betterinde, jeke kitap bolyp shygha bastady.

Qaulyda: «Kezinde burjuaziyalyq-últshyldyq «Alash» partiyasynyng qyzmetine, kollektivtendiru jyldarynda Shynghys tauynyng qoynauynda jalghyz ómir keship, Kenes ýkimetine qaskóilik pighylda bolghan bay-kulaktargha bolysty degen aiyptaulardyng orynsyz ekeni komissiya tarapynan zerttelip, dәleldendi. Shәkәrimning búryn-sondy baspasóz betin kórgen shygharmalary jinaldy, M.Áuezov atyndaghy qoljazbalar qorynda saqtalghan, týrli jaghdaylarda jazylyp alynghan shygharmalary men halyq auzynda saqtalyp qalghan enbekterining bәri jinaqtalyp, taldandy. Sonyng nәtiyjesinde Shәkәrim reaksiyashyl túlgha emes, realist aqyn, hakim Abaydyng dәstýrin jalghastyrushy iri oishyl ekeni naqtylanyp, shygharmalarynyng ishindegi «Músylmandyq sharty» men «Týrik, qyrghyz-qazaq hәm handar shejiresi» degen kitaptarynan basqa shygharmalary sayasatqa qayshy kelmeydi, jariyalaugha jatady degen úsynys jasaldy».

Jabayhan Ábdilidin «Taghlym men taghzym» atty kitabyndaghy «Alash azamatynyng aqtaluy» degen maqalasynda bylay dep jazady:

«1990 jyldary Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining 1930-1950 jyldary qabyldanghan qaulylaryn qayta qaraugha arnalghan komissiya qúrylyp, sony basqardym.

Moskvada qoghamdy demokratiyalandyru qozghalystary jýrip, repressiyagha úshyraghandardyng bәri aqtalyp, jariyalaugha tyiym salynghan kitaptar shyghyp jatyr degen dýmpu Qazaqstangha da jetip, bizding adamdar da qimyldaugha kóshti. Sóitip ózimizding aqtandaqtarymyzdy ashyp, jazyqsyz kýigen azamattardy aqtau, reabilitasiyalau mәselesin kóteru kerek boldy. Oghan arnayy komissiya qúrylyp, tóraghasy etip meni bekitti, qúramyna Á.Kekilbay, S.Zimanov, Á.Qaydarov, S.Kenesbaev syndy ghalymdar, jazushylar kirdi.

...Aqtau júmystaryn aldymen Sh.Qúdayberdiyevten bastaytyn boldyq. Sebebi onyng mәselesi búryndary da birneshe ret qozghalyp, talay basylyp tastalghan.

...Sh.Qúdayberdiyevting jeke basyna qatysty qújattardy, anyqtamalardy Memlekettik qauipsizdik komiytetinen aldyq. Ádebiyet jәne óner institutynan onyng 2 tom kólemindegi shygharmalaryn mashinkagha basyp berdi. Semey oblysy men Abay audanynan da talay nәrseni anyqtaytyn qújattardy jinap, saraptaugha kiristik.

...Sodan Shәkәrimge qatysty barlyq materialdardy qolyma alyp, demalys uaqytynda qaryndashpen syzyp otyryp, oqyp shyqtym.

Shygharmalardy tolyq oqyp shyqqan son, ózimning ainalysyp jýrgen Kant, Gegeli, Fihte, Shelling, Platon, Aristoteli syndy iydealistermen salystyryp qarasam, Shәkәrim tipti әulie eken. Oryssha aitqanda «svyatoy». Búl kisining ólenderinde orysqa nemese Kenes ýkimetine tiyisken bir auyz sóz joq. Shәkәrim ózi Abaydan keyingi filosofiyamen ainalysqandardyng biri. Ólenderinde әsirese etika mәselesi, adamgershilikting týrli kategoriyalary keninen qaralghan. Sonymen qatar Shәkәrim L.N.Tolstoydyng dosy bolghan eken. Onyng 80 jyldyq mereytoyyna shaqyrylghan alghashqy qazaq. Tipti Shәkәrimning Tolstoydy qazaqtyng keybir moldalarynan artyq kórem degen ólenderi de bar eken. Búl kisining shygharmashylyghyna shyndap boylasanyz, ol halqymyzdyng әlemdik ónerge, ghylymgha úmtyluyna kóp at salysqan naghyz aghartushy.

Sodan: «Ol kisining shygharmashylyghy retinde tek aghartushylyq baghytta damyghan. Adam balasyn ghylymgha, bilimge, adamgershilikke, estetikalyq sezimge shaqyratyn iydeyany ústanghan. Aqyn enbegining jastardy, jalpy kópshilikti tәrbiyleude ýlken manyzy bar» degen qorytyndygha kelip, Ortalyq Komiytetke kólemdi anyqtama әzirledik.

OQ burosyndaghy talqylau kezinde men Sh.Qúdayberdiyevting kim ekenin, shygharmashylyghy qanday, halyqtyng ruhany ómirinde alatyn orny jayynda aityp óttim.

«Kim sóileydi» degende MQK-nyng bastyghy V.M.Miroshniyk:

- Myna anyqtama maghan únamay otyr. Komissiya ózine jýktelgen júmysty atqara almady. Anyqtamanyng mazmúnymen kelisuge bolmaydy. Sh.Qúdayberdiyev qazaq halqynyng mәdeniyetine ýles qosqan eshqanday da aghartushy emes. Ol - kontrrevolusioner. Sovet ýkimetine oq atqan. Tek qana atpaghan, tipti kulaktardyng kóterilisin bastaghan. Sol qaqtyghysta qaytys boldy. Al balasy Qytaygha qashyp ketken. Alashorda partiyasynyng mýshesi. Alashorda burjuaziyashyl, últshyl, kontrrevolusionerler partiyasy bolghan, - dep shygha keldi.

G.Kolbin maghan sóileniz dep ishara jasaghan song әdeyi dayyndaghanym bolmasa da, ornymnan úshyp týregelip:

«Shәkәrimning kóteriliske qatysy jóninde 300 adamnan súradyq. Olar Shәkәrimning kóteriliske eshqanday qatysy joq ekenin dәleldep berdi. Shәkәrimdi Qarasartov pen onyng orynbasary óltirgen. Denesin qúdyqqa tastapty. Múny kórgen qoyshylardyng bәrin qorqytyp, kóteriliste soghysyp jýrip óldi degen jalghan kórsetu jazdyryp alghan. Sol kezde Shәkәrimning jasy 75-te. Qanday qazaqtyng jetpis bestegi shaly kóterilisti basqarady» dep sózimdi ayaqtadym.

...Sh.Qúdayberdiyevti aqtap alghan song qazaq ziyalylary qatty quanyp, onyng kitaptary birinen song biri shyghyp jatty».

Shәkәrim maly tolmasa da iri baylar qatarynda kәnpeskelenip, maldary tartyp alynghan, ózi «halyq jauy» atalghan. Búlay etuge Shәkәrimning maldy boluy emes, birneshe ret bolys bolghany, qajylyqqa barghany, jalshy ústaghany (Áupish), agha súltan bolghan Qúnanbaydyng nemeresi ekeni, Alashordany jaqtap sóz sóilegeni, onyng sezderine qatysuy sebep bolghan. Yaghni, sebep izdegenge jeterlik sebep bar. Biraq Shәkәrim bolys bolghanda eng әdil bolys bolghandyghy, halyqqa qiyanatsyzdyghy, jasaghan biyligining turalyghy, eshbir jalshynyng enbegin jemegeni, qolynan kelgen isting bәrin ózi atqaratyny esepke alynbaghan.

Shәkәrim ómirinde óz biyigine jetken, mejeli asuyn alghan adam. Shәkәrim turaly kózi tirisinde-aq ol turaly ong pikirler aitylyp, layyqty baghasy berilgen.

Shәkәrimning zamandasy, sol zamandaghy qazaqtyng ziyaly azamattarynyng biri Sabyrjan Ghabbasov «Ayqap» jurnalynyng tórt nómirinde «Tarih qazaq jayynan» atty kólemdi maqala jariyalap, Shәkәrim turaly bylay degen: «Búl kýnde milletine qalammenen qyzmet qylyp jatqan faziyl-әl-múhtaram qadirli aqsaqal әl-hajy Shәkәrim hazretleri kýmis ertoqym, kýmis beldik, juan bos qúrsaqqa mas bolyp, qajy degen sózge tóbesi kókke jetkendey bolyp jýrgen qajylarymyzgha ýlken-aq ýlgi bolarlyq zat. Alla taghala Shәkәrim qajy siyaqty aqsaqaldarymyzdyng ghúmyryna bereket berip, oqyghan jastarymyzgha Shәkәrim qajyday bolugha nәsip etsin».

Álihan Bókeyhanov «Qalqaman - Mamyr (Shәkәrim)» atty 1913 jyly «Qazaq» gazetinde jaryq kórgen maqalasynda Shәkәrim jóninde bylay degen: «Shәkәrim Abay barda talasyp aqyndyq qylyp, jaryqqa shyqpay, kólenkede jýre bergen. 1900 jyly Shynghys elin jazghan Ivan Flipovich Gusev Shәkәrimmen sóilesken. Maghan sonda aitty: «Júrttyng bәrining auzyna alghany Abay. Shәkәrimning bilimi de qazaqta joq eken» dedi. Gusev Shәkәrimning tamyryn tauyp ústasa kerek» dep orys azamatynyng pikiri arqyly Shәkәrimge joghary bagha bergen. Sonday-aq osy gazette 1915 jyly jaryq kórgen «Týrik, qyrghyz, qazaq hәm handar shejiresi» degen maqalasynda Shәkәrimning osy atpen jariya kórgen kitabyn talday kelip: «Endi múnan bylay qazaq shejiresin jazbaq bolghan kisi, Shәkәrim kitabyn әbden bilmey qadam baspa» degen nyq oy aitady.

Álihan Bókeyhanovtyng «Músylman siyezi» degen maqalasynda «Anyq týrik zatty halyq tili bizding qazaqta. Abay, Shәkәrim, Mirjaqyp, Maghjanday aqyny bar, bir jerde tize qosyp otyrghan 5 million qazaqtyng tili qalay joq bolady», «Ghúmyr jýzinde bizding qazaqtyng tili óz bәigesin alar. Abay, Ahmet, Mirjaqyp, Shәkәrim, Targhynnan hәm ózgelerden búl kórinip túr ghoy» degen sózder bar.

Qazaqtyng ozyq oily aqyny Súltanmahmút Torayghyrov Shәkәrimning býkil adamzatty bólip-jarmay qaraytyn oiyn bylay surettegen: «Búl qazaqtan maqsúty biyik-alys, Tappasa da sózine qúlaq salys. «Qazaq» dep jekeleme «adamzat» de, Ol kisining pikirimen bolsang tanys».

Sonday-aq «Aytys» poemasynda: «Semeyding sezinde bayqadyq qoy, Ekenin qart kemenger әm tereng oi. Oqyghandar bolmasa, jay qazaqtan, Onan basqa kim shyqty kórsetip boy» dep Shәkәrimning danalyghyn erekshe baghalaghan.

Bayanauyl perzenti, óz zamanynyng ozyq oily azamattarynyng biri Mәshhýr Jýsip te Shәkәrimmen kezdesken. Mәshhýrdin: Búl dýnie mәngi baqy túrmaq emes, Qaljyratty, sharshatty kýnde «kenes». Ólmegen qúl kóredi úmytpandar, Búl Kenes te boldyrar bolyp kómes» degen sózderinen Shәkәrimmen ýndestik tanimyz. Shәkәrim de sol kezderi Kenes ýkimetine әueli senimmen qarap: «Bostandyq tany atty...» dep, keyinnen odan kónili qalghany ólenderinen bayqalady.

Shәkәrimdi kenestik zamannyng ózinde, aty ataluyna tyiym salynuyna qaramastan, sol kezdegi ziyalylar bireui ashyq týrde, bireuleri kýndelikterinde óz baghasyn berip, shygharmalary turaly senimdi ortalarda sóz qozghap otyrghan. Ol bagha býginge deyin tolastamastan jalghasyp keledi.

Mýsilim Bazarbaev «Q. Beysembiyev degen filosof «XIX ghasyrdyng sony men HH ghasyrdyng basy kezindegi iydeyalyq sayasy aghymdar» atty enbeginde «Shәkәrim qazaqtyng qoghamdyq oiynyng diny mistikalyq, iydealistik baghytynyng eng kórnekti ókili» deydi, zertteushi kóbine aqynnyng dinge nanymyn, ol turaly enbekterin mysalgha alyp «mrakobes», «mistiyk» degen tújyrymgha deyin barady» - deydi.

Belgili ghalym Serik Qirabaev 1961 jyly «Qazaq әdebiyeti» gazetinde jariya kórgen «Halyq oi-pikirining tarihyn múqiyat zertteyik» maqalasynda Shәkәrim shygharmalaryna qatysty ong pikirin aitty: «Qasym Beysembiyev joldastyng «XIX ghasyrdyng sony men XX ghasyrdyng bas kezinde Qazaqstandaghy iydeyalyq-sayasy baghyttar» atty kitabynda Shәkәrimning qoghamdyq kózqarasyn zertteude aqynnyng «Músylmandyq sharty», «Tirshilik turaly» tәrizdi halyq arasyna keng jayylmaghan publisistikalyq kitaptaryna ghana sýienedi. Ras, búl kitaptarynda Shәkәrimning qoghamdyq kózqarasynyng birsypyra qayshylyqtary barlyghy kórinedi. Osyghan beri taban tiregen avtor Shәkәrimdi «Qazaqtyng qoghamdyq oi-pikirindegi diny mistikalyq iydealistik baghyttyng asa kórnekti ókili» dep qorytyndy jasaydy.

Oylasayyqshy! Osy әdil me? Lenin Lev Tolstoydy «Orys revolusiyasynyng ainasy» degen. Onyng jana qúday izdegenin aityp pa edi? Plehanov azamat Tolstoydyng kózqarasyndaghy qayshylyqtaryn synay otyryp, «orys jerining úly jazushysy» degendi әrqashan qatar aitpaytyn ba edi?

Mýmkin Shәkәrimning diny mistikasy ózimen birge ketken shyghar da, onyng әdeby múrasy tarihta qalghan bolar. Aqyn-jazushylardyng әdeby múrasyn jalang túrpayylyqpen emes, sýie, qúrmettey otyryp zertteu oryndy emes pe? Shyn Shәkәrim siz aitqanday bolsa, ony oqudyn, zertteuding keregi ne? Joq, Shәkәrimdi biz olay dep úqpaymyz: onyng qoghamdyq kózqarasyndaghy qayshylyghymen birge ómirdi kórkemdikpen tanudaghy tabystary da sóz boluy kerek deymiz.

Zertteuding múnday әdisi, әsirese әdeby tvorchestvonyng jetistigin de, kemshiligin de asha biluge kómektesedi. Jasyratyny joq, búl jaghy Beysembiyev joldasta jetispeydi».

Shәkәrim key synshylar aitqanday dinsiz emes, keybireuler aitqanday diny mistik emes, Ábsattar qajy Derbisәli «Shәkәrimtanu mәseleleri» toptamasynyng 6-tomyndaghy «Shәkәrim jәne islam mәdeniyeti» atty maqalasynda: «Shәkәrim - Islam ghúlamasy, islam mәdeniyetining iri qayratkeri. Islam imandylyq pen salauattylyqtyn, ziyalylyq pen tektilikting tiregi, qúraly әri kepili ekenin Shәkәrim sanaly ómirinde uaghyzdap ótken.

«Ýsh anyqtyn» týiin sózinde adam ataulyny bir bauyrday etip, eki ómirde de jaqsylyqpen ómir sýrgizetin jalghyz jol - músylman joly deui, Shәkәrimning din-islam ghúlamasy ekenin kórsetedi» deydi.

Túrsynbek Kәkishúly «Shәkәrimtanu mәseleleri» kóptomdyghynyng 2-tomyndaghy «Qaskóilikti jengen azamat» degen maqalasynda: «Shәkәrimning basyna kýn tughan shaqta әleumettik-qoghamdyq iske aralasa bastaghan sәtten kommunistik týsinikti basshylyqqa alyp, alashshyldarmen, oghan jaqyn bolghandarmen alysyp-júlysqan, auzynan shyqqan aq degeni alghys, qara degeni qarghysqa ainalghan qayratker Sәbit Múqanovqa hat jazuy qayran qalarlyq qúbylys.

Syrt qaraghanda olpy-solpy kórinetin Sәbeng qaghazgha kelgende meylinshe úqypty bolypty. Ol 1952 jyly 5 mamyrda hat betine mynaday týsindirme jazyp, múraghat qoryna tapsyrypty: «Búl hattyng Shәkәrim Qúdayberdiúlyniki ekenin, birinshiden, atalghan kitaptardan bildim, ekinshiden, hatta atalghan Baqdәulet degen balasy kelip aitty. Kitap berip jiberdim degen adamy әkep bergen joq. Pochtamen saldym degen kitaptary kelgen joq, balasy qolyndaghy kitaptaryn bergen joq. Hatqa «Mútylghan» dep qana qol qoyylghan. S.Múqanov» degendi ózining aishyqty qol qoiymen bekitipti».

Múhtar Áuezovtin: «Abaydyng dәl óz túsynda, óz dәuirinde enbek etken aqyndar tórteu. Onyng ekeui - Abaydyng balalary Aqylbay men Maghauiya. Qalghan ekeui - Kókbay men Shәkәrim» degen sózderin synap «Shәkәrimtanu mәselelerinin» 3-tomynda keltirilgen ýzindilerge qaraghanda Sәbit Múqanov bylay dep jazghan: «Áuezov joldastyng Shәkәrim men Kókbay turaly sózderi sayasy qate pikir, búl aitylghandar Abaydyng taza betine kýie jaghu. Osy pikirin Áuezov keyingi maqalalarynda da qoldap, halyq jauy Shәkәrimning atyn 1940 jyly Moskvada shyqqan «Abaydyng ólenderi men poemalary» degen kitapta da qaytalaydy. «Abay shәkirtteri» atalyp jýrgen adamdardyng ózderimen jәne shygharmalarymen tanysayyq. Atalghan tizimdegi adamdardyng ishinen ýsh kisining shygharmalaryn taldaudy orynsyz kórdik.

Birinshisi - Shәkәrim Qúdayberdiyn. Búl adam revolusiyagha deyin dinshildik-últshyldyq baghytta jazghan adam. 1917 jylghy revolusiyagha qarsy úiymdasqan «Alashorda» partiyasynyng Semeydegi oblystyq sezin «Alash aqsaqaly» bolyp ashqan adam... 1929 jyly bay-qúlaqtardy bastap, Shynghystau audanynda Sovet ókimetine qarsy qúraldy kóterilis jasap, jazyqsyz talay adamdy óltirip, ózi atysta oqqa úshqan adam. Búnday banditti, ol atylyp ólgennen keyin de, Múhtar Áuezov joldastyng 1934 jyly da, 1940 jyly da «Abay shәkirtterinin» tizimine qosyp maqtauy oigha syimaydy.

Áuezov joldastyng byltyr basylyp shyqqan «Aqyn agha» degen romanynda Abay shәkirtterining biri bop Shúbar degen jýredi. Onyng Shәkәrim ekeni ózinen-ózi kórinip túr.

Búnday banditting kitabyn biz talqylap jatpaymyz.

...Songhy uaqytqa deyin Qazaqstannyng jeke әdebiyet zertteushileri «Abaydyng aqyndyq mektebi» deytin, ghylymgha qarsy, burjuaziyalyq obektivtik konsepsiyany uaghyzdap, óreskel sayasy qate jiberip keldi.

Tarihy shyndyqqa qayshy keletin jәne oidan shygharylghan búl jalghan konsepsiyanyng ziyandylyghy sol - Abaydyng yqpalyn halyq qalamaghan shalaghay aqyndardyn, sonyng ishinde tipti burjuaziyashyl últshyldardyng da (Shәkәrim jәne Turaghúl) bolmashy tobynan әri asyrmay, shynynda, qazaq әdebiyeti tarihynan Abaydyng ózining jәne dәstýrining rolin tómendetti».

«Shәkәrimtanu mәseleleri» kóptomdyghynyng 2-tomynda Baltabay Ábdighaziyúly «Jyr әlemining úly qaynary» atty enbeginde: «Abaydyng shәkirtteri turaly S.Múqanovtyng maqalasynda M.Áuezovting Shәkәrimdi, Narmanbetti Abaydyng shәkirtterining qataryna qosqanyn qúptamaydy» dep jogharydaghy oidy atap aitqan.

M.Myrzahmetúly «Hakim aqynnyng bas shәkirti haqynda» dep atalatyn «Shәkәrim» jurnalynda jaryq kórgen súhbatta: Býginde týrik halyqtary 49 últ pen úlysqa bólinse, sonyng 27-sining tili «óli» tilge ainalyp, assimilyasiyagha úshyrauy sebepti orys pen qytaygha sinisip ketti. Qalghan 22-sining altauynyng tәuelsizdikke qoly jetse, 16-sy Resey men Qytay elining bodandyghynda qalt-qúlt etip ómir keshude dep qazaq halqynyng erteni ýshin Shәkәrim alandaghan oilarynyng býgin de ózekti ekenin algha tartady.

Shәkәrim shygharmashylyghynyng manyzyn T.Kәkishúly: «...Abay mektebining eng daryndy týlegi retinde synshyl realizmning úly arnasynda tamasha dastandar jazyp, ózining zor ýlesin qosty. Tvorchestvolyq salmaghy jaghynan osy kórkemdik ýles sheshushi faktor blyp әdebiyet tarihynda qala bermek. Sondyqtan ony HH ghasyr basyndaghy әdebiyetimizding ýlken ókili retinde sanasaq, jazylar tarihtyng alghashqy betinen Shәkәrim jarqyrap kórineri haq» dedi.

Filologiya ghylymdarynyng doktory Múqametjan Qarataev «Shәkәrim kóz aldymyzda» atty 1989 jyly «Leninshil jas» gazetinde jaryq kórgen maqalasynda bylay deydi:

«Qazir mәz bola otyryp, aitatyn bir jay - Shәkәrim Qúdayberdiyevting qalyng bir tomdyq shygharmalarynyng «Jazushy» baspasynan 50 myng tirajben jaryq kórip, qalyng júrttyng qolyna tiii.

Shәkәrimning ýlken tomgha engen óz shygharmalary (lirikasy, dastandary, prozasy, qara sózderi) onyng úly Abaydan tәlim-tәrbie alghan әri shәkirti, әri әriptesi ekenin, klassikalyq Shyghys jәne Batys әdebiyetinen әser, ýlgi alghan, úly orys әdebiyetinen, әsirese danyshpan Pushkin men Tolstoydan әsemdik ruh, lәzzat alghan daryndy talant ekenin tanytyp, kózimizdi jetkizedi».

Filologiya ghylymdarynyng doktory Zәky Ahmetov 2002 jyly Semeyde ótken «Shәkәrim oqulary» ghylymiy-teoriyalyq konferensiyasynda jasaghan «Shәkәrim - qazaq әdebiyetining klassiygi» atty bayandamasynda bylay degen:

«Shәkәrimning 1879 jyly jazylghan «Jastargha» atty ólenining negizgi iydeyasy - jastardy Abaydyng jolymen jýruge shaqyru, Abaydyng arman-múrattaryn - bilim, ghylym ýirenudi, adal enbek etudi, adamgershilikti, әdildikti tu etip kóteru, nadandyqqa, jalqaulyqqa, alauyzdyqqa qarsy kýresi.

Shәkәrim ózine Abaydyng shynshyl sózderi qatty әser etkenin tebirene aitady. Abaydyng izimen jýru birden-bir dúrys jol degen sheshimge keledi.

Shәkәrim Abaydyng aqyndyq, ónerpazdyq dәstýrlerin qoghamdyq ómirding eng manyzdy mәselelerin qozghau jaghynan, әsirese, óner-bilimdi, ghylymdy uaghyzdau, nadandyqty, topastyqty, әdiletsizdik pen zúlymdyqty әshkereleu, shyghys, orys әdebiyetining tandauly núsqalaryn nasihattau jaghynan ilgeri damytty. Sonymen qatar ol aqyndyghy, prozashyldyghy, oishyldyghy, filosofiyasy, dinge kózqarasy, suretkerligi, kórkemdik oilau jýiesi, stiyli, til beyneliligi, óleng órnekterin ózgeshe týrlendirui - qay jaghynan alsaq ta, qazaq әdebiyeti men mәdeniyetindegi birden-bir janashyl iri túlgha boldy».

Mýsilim Bazarbaev «Shәkәrim aqyn» atty 1989 jyly «Júldyz» jurnalynda jaryq kórgen maqalasynda «Shәkәrimning óz basy da, qazaq әdebiyeti tarihyndaghy teren, jiti zertteudi kerek etetin kórinis. Aqyn ózining ólenderinde oilanyp, tolghanuy kóp, uayym, qayghy basqan, jalghyzdyq japasyn mol tartqan jan retinde kórinedi.

Abaydy kóp tolghantqan ósu, ónu, aghartu isi, bolashaqqa qarau Shәkәrim poeziyasynda týgeldey derlik óris tabady. Adamnyng jeke basynyng jetilui, aqyl men parasatqa úmtylu, adal bolu, kisi aqysyn jemeu, halyq qamyn oilau - aqynnyng jatpay-túrmay tebirene oilaghan taqyryptary. Kópshiligi nasihat, ghibrat týrinde bolyp kelse de, Abay salghan shynshyldyq, synshyldyq saryn anyq kórinip, damyp otyrady. Órnek, suret beyneleri anyq realistik әdebiyetting qalpyn bayqatady. Óleng ólshemderi de san aluan ózgerip, qúbyla, qúlpyra týsedi.

Shәkәrimning ólenderinde «halqym, qazaghym, tughan el-júrtym» degen úghym jii úshyraydy. Aqyn aluan týrli taqyryptardy qozghay otyryp, ólenning negizgi kilti, mazmúny esebinde úsynady. Qay shygharmasyn alsaq ta, sharuasy jaghynan artta qalghan, oqu, ónerden, ozat mәdeniyetten tys qalghan halyqtyng ahualyn, taghdyryn kóremiz. Aqyn kóbine nalyp, keyip te aitady. Tek maghynasy jaghynan ghana emes, sóz týzilisi, formasy jaghynan da múnday joldarynda Abaygha óte úqsas», - dep keltiredi.

Filologiya ghylymdarynyng doktory Aygýl Isimaqova «Shәkәrim oqulary» respublikalyq ghylymiy-tәjiriybelik konferensiyasynda jasaghan «Abaydyng shәkirti - Shәkәrim Qúdayberdiyevting «Ar bilimi» atty bayandamasynda: «Diny bilimdi mengergen, Abaydyng aqyndyghynan susyndaghan Shәkәrim qajy naqty mysaldarmen oiyn dәleldep, ómirde pendening basyna týsetin synaqtardyng mәnin óz oqyrmanymen birge izdeydi. «Ashu men ynsap», «Sharua men ysyrap», «Anyq pen tanyq», «Dýnie men ómir», «Maqtau men sógis», «Mindeu men kýndeu», «Toyymsyz nәpsi, túraqsyz dýniye», «Bas kózimen qarasang - nәpsi jalghan», «Qaranghy men jaryqty jýrmiz ólshep» atty ólenderinde aqyn adam balasyna qatysty «mәngi súraqtargha jauap beredi». Osy saualdardyng týiinin «Adamdyq boryshyn» óleninde naqtylay týsedi.

«Bәisheshek baqshasy» atty qara sózderining mazmúny men mәni de sol túrpatty. Qysqa әngimeler arqyly Shәkәrim adamnyng «ózin-ózi tekserip, taza aqylgha biyletu әldeneshe mynnan bireudin-aq qolynan keledi», - degen oidy algha tartady.

Filologiya ghylymdarynyng doktory Rahmanqúl Berdibaev ózining 1988 jyly «Qazaqstan múghalimi» gazetinde jaryq kórgen «Eleuli ruhany olja» atty maqalasynda bylay deydi: «XIX ghasyrdyng ekinshi jartysy men HH ghasyrdyng bas kezindegi qazaq әdebiyeti ózinshe bir renessans dәuirin bastan keshirgendey qalypty bayqatady. Shoqan, Abay, Ybyray shygharmalarynyng taqyryptyq auqymy men iydeyalyq órisindegi jan-jaqtylyq, dýnie halyqtarynyng erteli-keshti jasaghan ruhany qazynasyna qol artushylyq, adamzat aldyndaghy saualdy sheshuge talaptanushylyq, adam erki men baqyty mәselesin birinshi oryngha qoyshylyq - mine, múnyng bәri de әlemning әr búryshynda әr kezderde boy kórsetken oyanu dәuiri qayratkerlerining bәrine ortaq belgiler bolatyn. Múnday sipattar Abay jaratyndylaryna týgeldey has qúbylys bolsa, osy dәstýrdi aqyn Shәkәrim sanaly týrde jýieli jalghastyrady, keybir tústarda damyta týsedi. Shәkәrim aqyn ólenderi men dastandarynda adamshylyq, әdildik, qayyrymdylyq, tendik, eriktilik zandaryna qayshy keletin qúbylys atauly synalyp әshkerelense, óz boyynda, aqyl, qayrat, sezimdi qatar alyp, birlestire bilgen jandar madaqtalady, dýniyening maghynasy men súlulyghy adamnyng baqyttylyghyna baylanysty degen týpkilikti tújyrym, kýrdeli ansar basym jatady».

Sheriazdan Eleukenovting «Jana joldan» atty kitabyndaghy «Armysyz, Shәkәrim agha!» atty shygharmasynda: «Abay dәstýrin jazba әdebiyet salasynda ilgeri aparushy Shәkәrim múrasy tarihtan óshirilip, auyzgha alynbay kelgendikten biz «Abaydy kóriktendire, tolyqtandyra týsetin jazba әdebiyet ókilderi sol tústa boldy ma?» degen súraqqa «joq» dep bas shayqaytynbyz.

...Biz, әdette jalpyadamzattyq, dýniauy problemalardy kótergenderding arasynan qazaq ziyalylaryn kórmeymiz. «Áli bizge qayda» degendey, kóbinese ozyq әdebiyetterge qaraylaymyz. Al, tekserip ýnile qarasaq, bir Shәkәrimning ózi býkil barsha adamzat talqylap jatqan kósheli problemalardyng birazynyng aldyn alghanyna kóz jetkizemiz. 1915 jyly jazylghan «Adam nemene» degen óleninde Shәkәrim ghylymnyng adamzat moraline tәueldi boluy kerek degen problemany algha tartady. Olay etpey, aiuandyqqa jýgirse, ózi sýigen ghylymdy da Shәkәrim talaq etuge dayar. Meninshe, múnday ólender jazylghanyna qanshama uaqyt ótkenine qaramastan әr halyq, barsha adamzat jýreginen oryn tabady. Bir yadrolyq qarudyng ózi qanshama apat qaupin tóndirip otyr» deydi.

Shәmshiyabanu Sәtbaevanyng «Shәkәrim Qúdayberdiyev» atty kitabynda jariya kórgen «Lirikalyq órnekter syry» maqalasynda: «Shәkәrim qazaq qoghamynyng biyik dengeyge kóteriluine, órleuine kedergi, kesapat bolyp otyrghan talay jaghymsyz qylyqtardy, әdiletsizdikti, oqu-bilim azdyghyn, úiymshyldyq, birlestik, bereke joqtyghyn, toghysharlyqty, kerenaulyqty, qulyq-súmdyq, zorlyq etek alghanyn batyl da ashy synay otyryp, ózining úly ústazy Abaydy kóp tolghantqan oqu-aghartu, bilim-ghylym isin jolgha qoy arqyly ósu, algha basu, progress turaly óristi oilar aitqan. Shәkәrim poeziyasynda Abay salghan shynshyldyq, syrshyldyq saryn men ghibrat, didaktikalyq әuen astasyp, tabighy órilip, damyp otyrady.

...Shәkәrim ólenderining kóbinese, negizgi ózegi, mazmúny retinde qazaq elining jinaqty әri naqtyly kórinisi Abay órnektep ketken qalypqa úqsas, Shәkәrim de Abay siyaqty shyndyqty synay aitady, kónil kózi oyau әr qazaqtyng namysyna tie aitady, keyde keyip, keyde nalyp, keyde keketip aitady. Shәkәrimning «Qazaq», «Taghy sorly qazaq», «Partiya adamdary» degen óleni, Abaydyng «Qalyng elim, qazaghym, qayran júrtym» dep bastalatyn shygharmasyndaghy kórinis, oi, syn damytylady.

...Qazaq әdebiyetinde adam, qogham, әleumettik ómir turaly mazmún, týr jaghynan biyik dengeyde jazghan Abaydan keyin Shәkәrim, Súltanmahmút. Keyingi búqarashyl aqyn-jazushylar tvorchestvosynda halyq múny edәuir kóterilgeni mәlim. Al Shәkәrim men Súltanmahmút tvorchestvosynyng halyqtyghy, tarihilyghy erekshe qúbylys. Erekshe qúbylys bolatynynyng kóp sebepterining biri sol - әueli Shәkәrim, odan keyin Súltanmahmút qazaq halqy turaly tolghanghanynda kórkemdik beyne jasauda alghash ret Abaydyng ózining úlylyghyn tanugha úmtylushylyq, ómirining qazaq qoghamy damuy ýshin mәn-manyzyn tereng týsinushilik, kórkem shygharmagha arqau, ózek etui, bastaushy boluy».

«Abay» jurnalynyng 2001 jylghy sanynda «Kórkemdik sheberlik» degen maqala jazghan filologiya ghylymdarynyng doktory Serik Negimov: «Shәkәrim Abaydyng aqyndyq dәstýrin әri maghynaly, әri tolyq jalghastyrghan, óz jolyn tauyp, ózindik órnekterimen órkendetken óreli túlgha. Abay ónerpazdyghyna tәr qasiyet - sipattar: «minez týzetetindik (ahlaq), terennen tolghaytyndyq (pәlsapa), synshyldyq (kritika), suretshildik (hudojestvennosti), jýrekting mún-zaryn, syryn tapqyshtyq (lirika), ashy tildilik, yzamen kýletindik hәm keremet perevodshildik» Shәkәrimge de daryghan ortaq belgiler edi.

Darhan daryn óleng qúrylysynyng tabighatyn týbirinen qozghaghan, onyng ishki aghystaryn, qozghalystaryn týbegeyli qúbyltyp, tolqytyp týrlendirgen janashyldyghymen kózge týsedi.

...Abay mektebinen taghylym alghan, onyng úly dәstýrin sabaqtastyrushy әri janghyrtushysy Sh.Qúdayberdiyev qazaq ólenine iri, kesek, orasan ózgeristerdi batyl engizip, ýnge, dauysqa qúrdy. Óleng yrghaghynyng iykem-beyimin arttyrdy. Dәstýrli tarmaqtardy bólshektep, syndyryp, ólenning mәn-manyzyn, mәner-maqamyn, әuen-sazyn tolqyta qúiqyljytty.

...Shәkәrim últtyq tilding tereng qoynaulary men qatparlaryndaghy asyl qasiyetterdi jiti tanyp, útymdy paydalanyp, metaforalyq tirkester tudyrghan. Olar: «jerding sýiegi», «bolystyng toqymy», «ot-qanjar», «ýmitting ýii», «jýrekting tarazysy», «oyym - u, ómirim - su, ýmitim - bu», «oyym - újmaq, tilim - búlbúl, sózim - búlaq», «aqyl qúsy» dep Shәkәrim shygharmashylyghyndaghy Abay joly jayynda ghylymy pikirler jazypty.

Aygýl Kemelbaeva «Shәkәrim» ghylymiy-pedagogikalyq jurnalynda jariyalaghan «Shәkәrimning eki óleni turaly» atty maqalasynda: «Shәkәrim qajynyng dana ústazy - Abay. Eseygen egdelik eli әli alystau kórinse de, danalyq bolmysy qúsa shektirmey qoymaghan Abay hakimning 1885-1892 jyldardaghy ólenderindegi saryn - «Uayym - el qorghany esi barlyq» halqyn oilaghannan badana bas zary men soryn tartyp qinalghany ayan.

Shәkәrimning «Sharanamen tuyp edin...» - jan týnilisi, ózekti órtegen beymaza kýiinish. Shәkәrim әuliyelik pen qúdayshylyqtyng qaghbasyna bet búratyn kezenning sipaty osy: adam ómiri tragediya, shar etken sharana dausymen oghan sher qosa baylanbaq.

Shәkәrimde adam balasynyng ómirining qúny kók tiyn, tirshilikting mәni týkke túrghysyz degendey bir auyr oy qylang bermey qala almaydy. Óleng adam jaratylysynyng fiziologiyalyq sipatyn dóp beredi. «Anadan alghash tughanymda, Jyladym nege dybystap. Kindik kesip qinaghanda, Anamnan kettim alystap» degen sózder sol ólenning prology siyaqty.

Shәkәrim qajynyng búl ólenin basqa jyrlarynyng bastau kózi dep bilu kerek. Óleng - aqynnyng tútas bir oy әleminin, ruhany qazynasynyng altyn kilti siyaqty» dep keltiredi.

«Shәkәrim» jurnalynda jaryq kórgen Ábdimәniyúly Ómirhannyng «Tanymyna tabyntqan abyz aqyn» degen maqalasynda bylay degen: «Shәkәrim - qazaq lirikasyndaghy adamtanudyng negizin qalaghandardyng biri. Aqyn ústanghan basty maqsat - naghyz adam degen atqa layyq jandardy biyik iydealgha ainaldyru. Adamzatqa tәn asyl qasiyetter adaldyq pen әdildik, bilimdilik pen enbekqorlyq, parasattylyq pen ziyalylyq mәselelerin jyrlaugha kelgende Shәkәrimge jeter aqyn joq. Osynau izgi qasiyetterding ómir-tirshilikte alar orny men mәn-manyzyna boylay otyra jәne ony oy tolyqqandy terbey kele, aqyn ózin qorshaghan ortada oryn alghan adamdar boyyndaghy qasiyetsizdikke jiyrene qaraydy. Sóitedi de odan aryltugha bar ónerin júsmaydy. Kórgen men týigenning aqyl tarazysyna tartylghanyn óleng arqyly oqyrman men tyndarmangha aqtaryp salady.

Aqyn nadandyq torlaghan qazaq dalasyna adaldyq kelip, әdilet jolbasshy bolar kýndi armandaydy. Búl aradaghy aqyn armany ashy óksikke toly, ýninde zarlylyq basym. Ol osynau nadandyqtyng týp-tamyry adam boyyn shyrmaghan sauatsyzdyq pen qaranghylyqta, jalqaulyq pen boykýiezdikte jatqanyn jaqsy biledi. Shәkәrim poeziya arqyly adamdyq bolmysty tanugha úmtylghan azamattyq iri maqsatynyng biri - últynyng boyyna bәle bolyp jabysqan osy bir jaghymsyz qasiyetterden aryltu. «Ýiretuden jalyqpau» qaghidasyn ústanghan Abaydy dana ústaz tanyghan Shәkәrim úly aqyn úsynghan adamdy adamdyqqa tәrbiyeleu atty jandy iydeyany odan әri damytty».

Shәkәrimtanushy ensiklopedist ghalym, «Shәkәrim» ensiklopediyasynyng jәne býginge deyin alty tomy jaryq kórgen «Shәkәrimtanu mәseleleri» toptamalarynyng qúrastyrushysy Túrdyqúl Shanbay alty tomdyqtyng ekinshi tomynda «Shәkәrimning filosofiyalyq lirikasy» degen maqalasynda Shәkәrimning Abay dәstýrin jalghastyrghan filosofilyq lirikasy jayly bylaysha oy tolghaydy: «Shәkәrimning kemel jasynda jazghan «Oylanyz, aqyl, bilim qayda bolmaq...» degen óleni filosofiyalyq lirikagha jatady. Shygharmada aqynnyng tútas poeziyasyndaghy poetikalyq kontekste qaytalanyp keletin kýretamyr taqyryby - dýniyetanymdyq konsepsiyasy kórinis tapqan. Shәkәrimning qazaq filosofiyalyq lirikasyn mol biyikke kótergenin bayqatatyn óleni.

...Shәkәrimning filosofiyalyq lirikasyndaghy tanymdyq úghymdar, «oyyn-kýlki», «ghashyqtyq-qúmarlyq», «aqyl-jýrek-qayrat» siyaqty úghymdardy jana sapagha kótergen Abay dәstýrining óreli jalghasy. Filosofiyalyq lirikagha tәn avtordyng kózqarasy myna bir ólendegi shumaqtan aiqyn kóringen: «Oylanyz, aqyl, bilim qayda bolmaq, Denede qanday oryn, jayda bolmaq. Bilu, nanu, únatu - aqyl isi, Qaytse ziyan, qaytkende payda bolmaq?». Ólenning alghashqy shumaghyndaghy eki tarmaq eki súraq-saual týrinde berilgen. Súraq-saualdyng mazmúny - aqyl, bilimning orny qayda, sol aqyldyng isi qaytse payda, qaytkende ziyan. Substansialdy mazmúngha ie negizgi úghymnyng mәnin aiqyndaudy basty maqsat etken filosofiyalyq óleng osynday oi-tolghammen bastalady. Kelesi shumaqtar shirap, aqyn oiy magistralidy arnagha qaray jyljyp otyrady. Ekinshi shumaqtyng óz motivasiyasy bar: «Tәn - sezip, qúlaq - estip, kózben kórmek, Múryn - iyis, til - dәmnen habar bermek. Beseuinen midaghy oy habar alyp, Jaqsy, jaman әr isti sol teksermek».

Shәkәrimning 1988 jyly shyqqan eki kitabyndaghy («Shәkәrim. Shygharmalary: ólender, dastandar, qara sózder». «Jazushy» baspasy. 560 bet jәne «Jolsyz jaza. Ólender men poemalar». 254 bet) qatelerdi birtindep atap kórsetken Qayym Múhamedhanovtyng birneshe maqalasy «Qazaq әdebiyeti» gazetinde (1988) jaryq kórdi. Onda shygharmalardaghy redaktorlyq saqtyq týzetuler men qasaqana búrmalaugha jol berilgeni aitylady. Mәselen «Qyz ýshin týnde kezgende» degen óleng joly «Qyz ýshin týnde kelgende» dep ózgertilgen. «Qúdayym berse daghy qansha nesip» degendi «Hareket berse daghy qansha nesip» dep týzetken. «Qolda qalam, kózde jas, tolqynyp oi» degendi «Qolda qalam, kózde jas, tolqyndap oi» dep jóndeydi. «Maqtan, ataq izdeseng qúdaydan bez» degen sózder «Maqtan, ataq izdeseng adamnan bez» bolyp ózgertiledi, «pәleqordyn» ornyna «jalaqor» delinedi.

«Bir allagha syiynghan aram ólmes», «Juandar», «Qorqaq bay» degen ólenderde «Alla, qúday, tәniri» degen sózder jii kezdeskendikten kitapqa enbey qalghan. «Erinshek» degen ólende «oraza, namaz, azan, qúday» degen sózder bolghandyqtan jinaqqa alynbaghan.

«Sóz synap, óleng ólshemek» degen ólenning atauy «Sóz jazyp, óleng ólshemek» bolyp týzetilgen.

«Qúdaya, bәri birdey qútyrghan ba?» dese, ony «Qazaqtyng bәri birdey qútyrghan ba?» dep ózgertedi. «Allanyng jazghan aq ólim» «Taghdyrdyng jazghan aq ólim» bolyp, «A,qúda, onda» - dep otyr» «A,toba, onda» - dep otyr» bolyp týzetiledi. «Aq isine qúday jaq, Adamnan tipti shoshyma» degendi qasaqana maghynasy býtindey ózgeretindey etip «Aq isine adam jaq, Adamnan tipti shoshyma» deydi.

Múnday mysaldar kóp-aq. «Kýrmeuin alla sheshedi» - «Kýrmeuin taghdyr sheshedi», «Allagha dayyn minezim» - «Alalgha dayyn minezim», «Ondasyn qúday aqyryn» - «Ondasyn isting aqyryn», «Ketpes dәulet osy ghoy qúdaygha haq» - «Ketpes dәulet osy ghoy әmbege haq», «Jýrgen alar degen ghoy bir qúday da» - «Jýrgen alar degen ghoy osyndayda», «Qúday taza jaratty, sen taza bol» - «Basta taza jaratty, sen taza bol», «Ashy sózim dostyghym - dinge nansan» - «Ashy sózim dostyghym - maghan nansan», «Bir qúday neshe týrli jan jaratty» - «Tabighat neshe týrli jan jaratty», «Qúday ózi-aq beredi» - «Ómir ózi-aq beredi», «Jardyng jýzin dәl tauyp» - «Jerding jýzin dәl tauyp», osylay kete beredi.

«Qalmaqty shabysugha Mamay kelgen» degendi «Qalmaqty shabysugha Matay kelgen» dep ózgertkende týzetushi «Mamay» degen sózdi tatar-bashqúrttarmen shatastyryp, týzetip jibergen bolsa kerek. Shynynda Mamay - Tobyqtynyng bir tabynyng atasy.

Espenbetov Araptyng «Shәkәrim men Súltanmahmút» atty maqalasynda: «Shәkәrim men Súltanmahmút shygharmashylyghynda jarasymyn tauyp, әr qyrynan ashylatyn taqyryptar, úsaq sujetter, oqshau detalidar, adamnyng sezimine sәule týsirerlik ortaq aishyqty suretter barshylyq. Sol úqsastyqtardyng birin salystyryp qarap kórdik.

Adam balasynyng ómiri, jas shamasy yqylym zamannan aqyndar jyryna ózek bolyp kelgen. Dýnie esigin ashqan sәtten ómir sapary ayaqtalghansha adamzat bastan keshiretin uaqyt iri filosofiyalyq mәnge iye.

Shәkәrim aitady:

Ómirding basy - bala, ortasy - adam,

Qartayyp shal bolghan song ketti shaman.

Maqtap jýrgen ómiring osy bolsa,

Ýsh-aq auyz ólenmen boldy tәmәm.

Ómirding basy - balalyq shaq, ortasy - azamattyq eseng, sony - qartayghan kez, shaldyqqa jetu, ólimge qaray ayaq basu, Shәkәrim osylay qysqa qayrady.

Súltanmahmút adam ómirin kezen-kezenge bólip toptaydy: 1) Men - bala; 2) Men - jigit; 3) Men - toqtadym; 4) Men - kәri; 5) Men - ólik. Lirikalyq keyipker «mennin» dýniyege kelgen shaghynan bastap, jaryq dýniyemen qoshtasqangha deyingi ómir sapary tóniregindegi lirikalyq tebirenister monologpen órilgen.

Búlardyng arasyndaghy kózqarastaghy birlik, tanymdaghy tuystyq tang qaldyryp, tanday qaqqyzady eriksiz».

Filosofiya ghylymdarynyng doktory Telisjan Aytqazin «Shәkәrim» jurnalynyng 4-nómirinde «Shәkәrimning әleumettik-filosofiyalyq oilary» atty maqala jariyalaghan, onda bylay deydi: «Qazaq oiy, mәdeniyeti men әdebiyetining tarihyn Shәkәrimsiz kóz aldymyzgha elestetu mýmkin emes. Ol - aqyn, filosof, aghartushy, ol -halqyna shyn berilgen adal úl.

Shәkәrim: «Basqa da halyqtar sekildi qazaqtar da jaqsy adamdary mol halyq, әriyne, olardyng ishinde jamandary da bar. Áytse de qazaqtar óte kýrdeli jaghdayda (tabighy jәne әleumettik) ómir sýrip otyr. Osydan kelip olardyng arasynda úrlyq-qarlyq jasau, ózining baylyghyn, biyligin paydalanyp, kedey-kepshikti aldau, tyqsyrushylyq, kýn kórsetpeu bolyp otyr» dey kele osyny jene biluge, mәdeniyetti kóteru jolynda kýsh-jiger biriktiruge shaqyrady. Ol búdan shyghudyng jolyn da kórsetip berdi. Birinshiden, partiyalargha, olardyng qyzyl, jalyny sózderi men úrandaryna eliktep ketpeu kerek, olardyng mýddesi ýshin úrys-keriske barudyng eshqanday da keregi joq, búdan útylatyndar - qarapayym halyq. Halyq ózining adal enbegine sýiene otyryp, tura, aiqyn joldan ainymauy kerek. Ekinshiden, qazaq halqy basqa, órkeniyetti elderding halyqtary siyaqty bilimge, ghylymgha úmtylghany jón. Búl jolda úrys-keristi, mal úrlaugha jәne basqa kelensiz әdetter men qylyqtardy ysyryp qoyghan abzal. Baylargha iyek artudyn, olardan raqym kýtuding qajeti joq. Olardyng bar oilaytyny - baylyq, odan basqa qyzyq joq, sony maqtanysh kóredi. Ómirdegi bar maqsaty sol ghana. Olar óner-bilim jayly tipti oilamaydy da. Ýshinshiden, qalalar men eldi-mekender túrghyzyp, sonda bilim alyp, enbek etuge jaghday jasauy tiyis. Balalardy jas kezinen baptap tәrbiyeleu kerek. «Onsyz qazaqtardyng dәl qazirgi uaqytta kýsh-quaty joq. Kóretin kózi, úghatyn sózi joq, qazaqtyng búl kýnde aty bar, ózi joq» - dep shyndyq jaydy jasyrmay aitady. Búlay kete bersek, qazaq halqy ózindik mәdeniyeti men tarihy bar, basqalarmen iyq tirestire alatyn últ boludan qalatyndyghyna qauip bildiredi, osydan saqtandyrady

Qazaqtar basqa halyqtardyng ishinde belgili bir dәrejede mәdeniyeti men tarihy bar últ retinde kórinui ýshin el basqaryp otyrghandardyng jalpaqsheshey, jaghympaz, qúr keude bolmauy kerektigin asa qajet degen tújyrym jasaydy Shәkәrim. Jayly qyzmet, ataq-danqtyng sonynda ketken basshy eldi kógertpeydi, qarapayym halyqtyng joghyn joqtap, mýddesin kózdemeydi».

Halyq jazushysy Sherhan Múrtaza Shәkәrim múrasyn «altyn sandyq» dep baghalady.

Qayym Múhamedhanovtyng «Abay múragerleri» kitabyndaghy «Shahkәrim» atty maqalasynda: «Abay ólgennen keyin Tolstoydy ústaz tútyp, odan aqyl súrap hat jazghan. Tolstoygha hat jazyp, odan hatyna jauap alghany turaly Shәkәrim bylay degen:

- Tolstoydan ýsh súraq súradym. Tolstoy súraqtaryma óte qymbatty jauap qayyrdy. Ásirese sol jauaptary meni tolghandyryp, ghibrat alatyn sabaq bolyp, kónilimde ornap qaldy. Birinshi súraghym: Adamnyng aryna tiyetin, ózim biletin jaghymsyz qylyqtardyng bәrin tizip jazdym da, osylardyng ishinde jәne Siz biletin, argha eng auyr tiyetin ne? - dedim. Tolstoy búghan:

- Osy tizip jazghanynyzdyng bәri de adamshylyq argha tiyetin nәrseler. Menshe, argha eng auyr tiyetin bir is bar. Ol: eger adam kópshilikke nemese jalpy qoghamgha ziyan keltiretin isti haqiqat bilip, sony ýsh nәrseden qorghanyp, sol haqiqatty aitpay qalsa, sol argha óte auyr tiyedi. Birinshi, sen óte bay bolyp, sol haqiqatty aitsan, malyna, baylyghyna ziyan tiyetin bolsa, ekinshi, sen mansap iyesi bolyp, sol haqiqatty aitsan, mansabynnan airylatyn bolsan, ýshinshi, sol haqiqatty aitsan, basyng jazagha tartylatyn bolsa. Mine, osy ýsh týrli zardaptan qorghanyp, kópke ziyan keletin haqiqatty bile túra aitpay qalsan, argha eng auyr tiyetini osy, - dep jauap berdi.

Ekinshi súraghym: iri shygharmalar jazugha bet aldym. Búghan qanday kenes beresiz? - dep, kólemdi shygharma jazu jayynda aqyl súradym. Tolstoy búghan:

- Kóp adamdar qatysqan qatysqan shygharma bolsyn ne úsaq әngime bolsyn, aldymen sol әngimening uaqighasyna, is-әreketine jazushy ózi aralasqanday jetik bolugha kerek. Sol uaqighanyng izi, syry qoghamgha baylanysty әreketine jazushy taghy jetik bolugha kerek. Sol uaqighanyng jayy jazushygha ainaday aiqyndalyp, sezilip túrghanday boluy kerek. Olay bolmaghan kýnde, әngime dәl, qyzyqty bolyp shyqpaydy. «Kólenkege pishken ton boygha shaq kelmeydi», - degen maqaldy jazushy oidan shygharmaugha kerek. Ishine aralaspay, syrttay oi-jotamen jazghan shygharma shyndyqqa janaspaydy, qyzyqty bolyp shyqpaydy, - dep jauap jazdy.

- Ýshinshi súraghyma Tolstoy:

- Jazushynyng artyq qasiyeti - óz qatesin kórip, ony týzey aluy. Búl әrkimning qolynan kele bermeydi. «Bireuding qatesin bireu kóredi» degen bar. Bәrine de adam óz qatesin ózi týzegeni artyq. Óz qatesin ózi týzey alatyn qasiyet adamnyng óz boyynda bar. Ol - adamgha bitken aq jýrek. Eger adam ózi istegen isin, jazghan sózin aq jýregine synata bilse, aq jýrekting nәzik sezimin ashyp bere alady. Aqyl tolghauynan ótken qorytyndyny jýrek eleginen ótkizu kerek. Jýrek yqpalyna berilip daghdylanghan adam óz minin de, bireuding minin de kóre alady. Sondyqtan, әdil synshyng - aq jýregin, - dep jauap berdi. Osynday aqyl-kenes bergen Tolstoydy men ústazym dep baghalap, ardaqtaymyn.

Shәkәrim taghy bir sózinde: «Tolstoy siyaqty «núr jaryqty» perzentter bar halyqqa ortaq, býkil adamzat ústazy» deydi».

Eluinshi jyldary Abay shәkirtterine qarsy bolghan Sәbit Múqanov alpysynshy jyldary «Shәkәrimde jana ómirge qarsy eshtene joq» dep Shәkәrimdi aqtau, aryltugha baryn saldy.

Shәkәrimning 150 jyldyq toyy aldynda aqyn Bauyrjan Qarabekov «Shәkәrim - dastan» atty poema jazyp, kitap etip bastyrdy. Onda: «Aytayyn, uaqyt maghan sóz bergesin!» dep óz dauysymen Shәkәrim túlghasyn biyiktete týser oilaryn jyrgha qosty.

1990 jyly mamyr aiynda Qazaqstan Jazushylar Odaghynda Shәkәrim tvorchestvosyna arnalghan ghylymiy-praktikalyq konferensiya ótken. Ondaghy sóilegenderding sózinen:

T.Moldaghaliyev: «Bala kezimde Esik qalasyndaghy bazarda Qalqaman men Mamyrdyng oqighasyn bireuding zarlap jyrlap aityp túrghanyn kórdim. Keyin bildim, ol asharshylyq jyldary arqadan Jetisugha taghdyr aidap kelgen azamat eken. Keyinnen ol adamdy kóre almadym, bәlkim halyq jauynyng jyryn nege aittyng dep, aidap alyp ketti me, kim biledi. Ony alghash «Qazaq әdebiyeti» gazetinen oqydyq. Átten, olpy-solpy jerleri bar eken-au dep oiladym alghash. Búdan da әdemi, búdan da kórkem jazugha bolar ma edi dep bir qoydyq. Biraq búl jas Shәkәrimning qolynan shyqqan alghashqy dastan ekenine, dastannyng qay ýlgide, qay dәstýrde jazylugha tiyis ekenine mәn bermegen ekem».

S.Jiyenbaev: «Lirika turaly Belinskiy: «Ol - sәbiyding kýnәsiz ajary, jarqyn janary, kýmistey kýlkisi; ol - qyz jýzining úyalshaq, albyrt qyzghylty, túnghiyq kózining yntyq sәulesi, súlu qozghalystarynyng ghajayyp siqyry; ol - balghyn jigitting óren erligi, tentek tegeurini, ómirding baly men uyn bir-aq ret simirmek bolghan toyymsyz talaby; ol - qarttyng әrsiz kózining júmsaq sәulesi, búl ómirden alystay bastaghan әjimdi betining erekshe núrly ajary, bәseng aitylar, biraq әsem aitylar atalyq sózderi... Ol - siyrek soghar ómir rahaty. Jýrek dirili, lәzzat taba egilu, kóz jasyna kómilu, ómir baqy ainymas, toyattamas qúmarlyq, ómirding qany men oty, jaryghy men kýni...» degen eken. Osy kisi búl pikirdi Shәkәrim ólenderin oqyp alyp aitqan siyaqty.. Shәkәrim lirikasyn shartty týrde ýsh salagha bóluge bolady: mahabbat-jastyq, ghibrat-naqyl, oi-tolghanystar».

«Adam janynyng tarihy, eng bir úsaq jannyng tarihy bolsa da, ol tarih janashyrlyq ya tanyrqau siyaqty danghoylyq kónil qalauyna qatyssyz jazylghan bolsa, tútas halyqtardyng tarihynan qyzyq ta, paydalyraq ta» - depti Lermontov.

Shәkәrim ómirining songhy jylynda Shynghystau kóp tolqular ótinde boldy. Jeti balasy bar Qarahannyng aq siyryn GPU adamdary tartyp alghanda, ishte búghyp jatqan ashu men nala syrtqa tepti. Jinalyp qalghan auyl adamdary sol jerde-aq tórt qanypezer basqynshyny týtip jibere jazdaghan. Auyl adamynyng búiyghylyghynan ba, joq, búzaqylyqqa beyimsizdiginen be, әiteuir búl joly olar aman ketti. Biraq osy oqigha ýlken bir isting bastaluyna qozghau salyp ketti.

Auyl jigitterining bir-birine jii úshyrasyp, jinala qaluy kóbeydi. Kýbir-sybyrdyng ayaghy: qashanghy tózemiz, búqqan sayyn nayzasyn súghyp barady, erkektigimiz qayda, bala-shaghamyzdyng ashtan qyrylugha ainalghanyn kórip otyryp, osylay tóze beremiz be?! Kóre túra, sýtin sauyp otyrghan jalghyz siyrymyzgha auyz sala bastady. Eldigimizge, azamattyghymyzgha syn emes pe?! Dana qariyamyzgha baralyq, aqyldasalyq, - dep úigharysqan. Balasy Ziyat, auyldas aghayyndary Berdesh, Dýtbaydyng Múhtary, Qasymbek bar. «Kóterilemiz. Bizdi júrt qoldap otyr. Audan ortalyghyn shabamyz, basyp alamyz, óz talaptarymyzdy qoyamyz. Bay tausyldy, endi jay sharuagha tynyshtyq ber deymiz». Shәkәrim az-kem oilanyp otyrdy da, ejelgi әdetinshe ónin bermedi, qysqa sóiledi:

- Qarauyldy basyp alyp, ondaghy Sovet ókimetin qúlatamyz degeninnen ne shyghady dep otyrsyndar? Men oghan qarsymyn. Sebep. Búl ókimetting tamyry terende. Kezi bolghanda qazaqtyng ózi baryp baghynghan alyp el. Onyng patshasy qúlaghanmen, ornynan kelgenderding basshylyq ústanymy dúrys bolmay, eli asharshylyqqa úshyrap otyr, jalghyz senderde ghana emes búl.  Maldy alyp jatqany sol, ózining orysy ýkimetke qarsy keledi ashyqsa dep qorqyp, senin, búratana halyq dep sening malyndy alyp otyr. Jaqsy, Qarauyldy alarsyn, arjaghy ne? Onyng kesek kirpishin jegizesing be halqyna? Sening ýlging basqa jaqqa taramasyn dep, barlyq kýshin jauyp, senderdi әp-sәtte joq etpey me?! Joq, men múny maqúl kóre almaymyn. Býkil auyl shyrqyryp, qúlyndaghy dauysy shyghyp, kóshede qyzyl ala qan bolyp jatqanyn kórgim kelmeydi. Búl kelisterine aitar jauabym sol. Men de móshkede jýrgen adammyn, biyliktegilerding bireuine jaqsan, bireuine jaqpaydy ekensin. Sender múny maghan aitqan joqsyndar, men estigenim joq. Endi qaytyp búl әngimeni qozghamalyq, - dep shygharyp salghan.

Shәkәrim sodan beri tereng oida. Týnimen úiyqtaghan joq, kórer tandy kózimen atqyzdy. Balalyq shaghy esine týsti. Keyingi kezderi sol múnsyz kez esine jii týsip jýr, sol bir kýnderdi ansaytynday. Oiy әrige jeteleydi.

«Kónil jaraly. Keshegi jastyq shaghymda, jigit shaghymda  kókoray shalghyndy aralap, onyng әsemdigine qyzyqtap, oinaqtaghan jas qozy-laqtargha sýisine qarap, kýrkirep jaughan janbyrdyng ózinen jabyqtan qarap, tabighattyng әsemdigin qyzyqtap, kónilim tolyp otyratyn bolsam, býginde dýrkiregen qozy-laqtay bir-birinen airylmay, bireui qayda yghyssa, basqasy sonda yghysqan adamdardy, tobyrdy kóremin. Kýrkiregen kýn qayghy әkele jatqanday, onyng kýrkireui tosynnan adamgha zalal keltirerlik bir nәrseden habar bergendey, kýrkirey bergenshe, nege sabyrly sirkireu, adamdy birtindep ýiretip, jylylyq әkelmeydi dep oilaymyn».

Ánebir kýni jazyp qoyghan bir ólenin izdedi. Qaytadan oqyp kónili toldy, sәl-pәl týzegen boldy.

Ketermin, artta jazghan sózim qalar,

Keyingi talapty jas qolyna alar.

Biri jón, biri teris aitypty dep,

Talasyp ózderinshe syngha alar.

Tabighy jol ótkendi jana synau,

Jamannan jiyirkenip, jaqsyny únau.

Dәleldeuge ólgen son, kelmes tilim,

Tirshilikte aitatyn sózim mynau:

Synau qiyn bireuding syryn bilmey,

Ketpe ómirin, ortasyn kózine ilmey.

Auyr jýk arqalaghan jolaushygha,

Jaghada jýksiz túrghan jansha kýlmey.

Qayyqpen kezdim teniz auyr kýnde,

Qandy oqpyn, qatty tolqyn, qara týnde.

Zamanym zamanyna sәikes kelmes,

Synap kór sol qayyqqa sen de min de.

IYesiz ózim kestim kindigimdi,

Zorgha ashtym tar ýngirde týndigimdi.

Ótken ómir jayymdy týgel úqsan,

Sonda anyq bilersing kimdigimdi.

Myrzageldi Kemel, ekonomika ghylymdarynyng

doktory, professor,

Qazaqstan Jazushylar

Odaghynyng mýshesi

«Abay-aqparat»