مىرزاگەلدى كەمەل. شاكارىمنىڭ اقتالۋى
شاكارىم ومىرىندە ەكى رەت اقتالعان. ءبىرىنشىسى - 1959 جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە ءبىر بەت ولەڭى سۋرەتىمەن جاريالانىپ، شاكارىمنىڭ اتى ءوزى ولگەننەن سوڭ ءبىرىنشى رەت ۇرپاققا ايگىلى بولدى، ول ءساتسىز اياقتالىپ، ونى باسپاعا ۇسىنعاندار مەن جاريالاعاندار جازاعا ۇشىراعان. بىراق بۇل - اقىننىڭ العاش رەت ازاماتتىق اقتالۋى سانالىپ، تاريحتا قالعان. ەكىنشى اقتالۋى - 1988 جىلى شاكارىم شىعارمالارىنىڭ باسپا بەتىن كورىپ، كەيبىر تۇزەتۋلەرمەن كىتاپ بولىپ جارىق كورۋى بولدى. سول جىلدان باستاپ شاكارىم اتى ەلگە تانىمال بولىپ، ونىڭ شىعارمالارىنان سۋسىنداۋعا مۇمكىندىك تۋدى.
بۇل اقتالۋ «اقىن شاكارىمنىڭ تۆورچەستۆولىق مۇراسى جونىندە» قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى بيۋروسىنىڭ قاۋلىسىندا: «شاكارىمنىڭ ادەبي تۆورچەستۆوسى يدەيالىق-تاقىرىپتىق مازمۇنىنىڭ اۋقىمدىلىعىمەن، اسەرلى دە كوركەمدىك قۋاتىنىڭ مولدىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. XIX عاسىردىڭ سوڭى مەن XX عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ادەبيەتىنەن ەرەكشە ورىن الاتىن ونىڭ تۆورچەستۆولىق مۇراسى مول دا ماعىنالى، بۇل مۇرا ۇزاق جىلدارداعى ناقاق جالا مەن ۇنسىزدىكتەن كەيىن حالقىنا ورالۋعا ءتيىس» دەپ جازىلعان سوزدەردەن كەيىن مۇمكىن بولدى. بۇدان بۇرىن 1987 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا اقىننىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن زەرتتەۋ جونىندە كوميسسيا قۇرىلعان ەدى. ءسويتىپ شاكارىم اتىن اتاۋعا تىيىم توقتاتىلدى، تۇنەك ءتۇرىلدى، شاكارىمنىڭ ەڭبەكتەرى بىرتىندەپ گازەت-جۋرنال بەتتەرىندە، جەكە كىتاپ بولىپ شىعا باستادى.
شاكارىم ومىرىندە ەكى رەت اقتالعان. ءبىرىنشىسى - 1959 جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە ءبىر بەت ولەڭى سۋرەتىمەن جاريالانىپ، شاكارىمنىڭ اتى ءوزى ولگەننەن سوڭ ءبىرىنشى رەت ۇرپاققا ايگىلى بولدى، ول ءساتسىز اياقتالىپ، ونى باسپاعا ۇسىنعاندار مەن جاريالاعاندار جازاعا ۇشىراعان. بىراق بۇل - اقىننىڭ العاش رەت ازاماتتىق اقتالۋى سانالىپ، تاريحتا قالعان. ەكىنشى اقتالۋى - 1988 جىلى شاكارىم شىعارمالارىنىڭ باسپا بەتىن كورىپ، كەيبىر تۇزەتۋلەرمەن كىتاپ بولىپ جارىق كورۋى بولدى. سول جىلدان باستاپ شاكارىم اتى ەلگە تانىمال بولىپ، ونىڭ شىعارمالارىنان سۋسىنداۋعا مۇمكىندىك تۋدى.
بۇل اقتالۋ «اقىن شاكارىمنىڭ تۆورچەستۆولىق مۇراسى جونىندە» قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى بيۋروسىنىڭ قاۋلىسىندا: «شاكارىمنىڭ ادەبي تۆورچەستۆوسى يدەيالىق-تاقىرىپتىق مازمۇنىنىڭ اۋقىمدىلىعىمەن، اسەرلى دە كوركەمدىك قۋاتىنىڭ مولدىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. XIX عاسىردىڭ سوڭى مەن XX عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ادەبيەتىنەن ەرەكشە ورىن الاتىن ونىڭ تۆورچەستۆولىق مۇراسى مول دا ماعىنالى، بۇل مۇرا ۇزاق جىلدارداعى ناقاق جالا مەن ۇنسىزدىكتەن كەيىن حالقىنا ورالۋعا ءتيىس» دەپ جازىلعان سوزدەردەن كەيىن مۇمكىن بولدى. بۇدان بۇرىن 1987 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا اقىننىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن زەرتتەۋ جونىندە كوميسسيا قۇرىلعان ەدى. ءسويتىپ شاكارىم اتىن اتاۋعا تىيىم توقتاتىلدى، تۇنەك ءتۇرىلدى، شاكارىمنىڭ ەڭبەكتەرى بىرتىندەپ گازەت-جۋرنال بەتتەرىندە، جەكە كىتاپ بولىپ شىعا باستادى.
قاۋلىدا: «كەزىندە بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق «الاش» پارتياسىنىڭ قىزمەتىنە، كوللەكتيۆتەندىرۋ جىلدارىندا شىڭعىس تاۋىنىڭ قويناۋىندا جالعىز ءومىر كەشىپ، كەڭەس ۇكىمەتىنە قاسكويلىك پيعىلدا بولعان باي-كۋلاكتارعا بولىستى دەگەن ايىپتاۋلاردىڭ ورىنسىز ەكەنى كوميسسيا تاراپىنان زەرتتەلىپ، دالەلدەندى. شاكارىمنىڭ بۇرىن-سوڭدى ءباسپاسوز بەتىن كورگەن شىعارمالارى جينالدى، م.اۋەزوۆ اتىنداعى قولجازبالار قورىندا ساقتالعان، ءتۇرلى جاعدايلاردا جازىلىپ الىنعان شىعارمالارى مەن حالىق اۋزىندا ساقتالىپ قالعان ەڭبەكتەرىنىڭ ءبارى جيناقتالىپ، تالداندى. سونىڭ ناتيجەسىندە شاكارىم رەاكتسياشىل تۇلعا ەمەس، رەاليست اقىن، حاكىم ابايدىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرۋشى ءىرى ويشىل ەكەنى ناقتىلانىپ، شىعارمالارىنىڭ ىشىندەگى «مۇسىلماندىق شارتى» مەن «تۇرىك، قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى» دەگەن كىتاپتارىنان باسقا شىعارمالارى ساياساتقا قايشى كەلمەيدى، جاريالاۋعا جاتادى دەگەن ۇسىنىس جاسالدى».
جابايحان ءابديلدين «تاعلىم مەن تاعزىم» اتتى كىتابىنداعى «الاش ازاماتىنىڭ اقتالۋى» دەگەن ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازادى:
«1990 جىلدارى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1930-1950 جىلدارى قابىلدانعان قاۋلىلارىن قايتا قاراۋعا ارنالعان كوميسسيا قۇرىلىپ، سونى باسقاردىم.
موسكۆادا قوعامدى دەموكراتيالاندىرۋ قوزعالىستارى ءجۇرىپ، رەپرەسسياعا ۇشىراعانداردىڭ ءبارى اقتالىپ، جاريالاۋعا تىيىم سالىنعان كىتاپتار شىعىپ جاتىر دەگەن ءدۇمپۋ قازاقستانعا دا جەتىپ، ءبىزدىڭ ادامدار دا قيمىلداۋعا كوشتى. ءسويتىپ ءوزىمىزدىڭ اقتاڭداقتارىمىزدى اشىپ، جازىقسىز كۇيگەن ازاماتتاردى اقتاۋ، رەابيليتاتسيالاۋ ماسەلەسىن كوتەرۋ كەرەك بولدى. وعان ارنايى كوميسسيا قۇرىلىپ، توراعاسى ەتىپ مەنى بەكىتتى، قۇرامىنا ءا.كەكىلباي، س.زيمانوۆ، ءا.قايداروۆ، س.كەڭەسباەۆ سىندى عالىمدار، جازۋشىلار كىردى.
...اقتاۋ جۇمىستارىن الدىمەن ش.قۇدايبەرديەۆتەن باستايتىن بولدىق. سەبەبى ونىڭ ماسەلەسى بۇرىندارى دا بىرنەشە رەت قوزعالىپ، تالاي باسىلىپ تاستالعان.
...ش.قۇدايبەرديەۆتىڭ جەكە باسىنا قاتىستى قۇجاتتاردى، انىقتامالاردى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنەن الدىق. ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنان ونىڭ 2 توم كولەمىندەگى شىعارمالارىن ماشينكاعا باسىپ بەردى. سەمەي وبلىسى مەن اباي اۋدانىنان دا تالاي نارسەنى انىقتايتىن قۇجاتتاردى جيناپ، ساراپتاۋعا كىرىستىك.
...سودان شاكارىمگە قاتىستى بارلىق ماتەريالداردى قولىما الىپ، دەمالىس ۋاقىتىندا قارىنداشپەن سىزىپ وتىرىپ، وقىپ شىقتىم.
شىعارمالاردى تولىق وقىپ شىققان سوڭ، ءوزىمنىڭ اينالىسىپ جۇرگەن كانت، گەگەل، فيحتە، شەللينگ، پلاتون، اريستوتەل سىندى يدەاليستەرمەن سالىستىرىپ قاراسام، شاكارىم ءتىپتى اۋليە ەكەن. ورىسشا ايتقاندا «سۆياتوي». بۇل كىسىنىڭ ولەڭدەرىندە ورىسقا نەمەسە كەڭەس ۇكىمەتىنە تيىسكەن ءبىر اۋىز ءسوز جوق. شاكارىم ءوزى ابايدان كەيىنگى فيلوسوفيامەن اينالىسقانداردىڭ ءبىرى. ولەڭدەرىندە اسىرەسە ەتيكا ماسەلەسى، ادامگەرشىلىكتىڭ ءتۇرلى كاتەگوريالارى كەڭىنەن قارالعان. سونىمەن قاتار شاكارىم ل.ن.تولستويدىڭ دوسى بولعان ەكەن. ونىڭ 80 جىلدىق مەرەيتويىنا شاقىرىلعان العاشقى قازاق. ءتىپتى شاكارىمنىڭ تولستويدى قازاقتىڭ كەيبىر مولدالارىنان ارتىق كورەم دەگەن ولەڭدەرى دە بار ەكەن. بۇل كىسىنىڭ شىعارماشىلىعىنا شىنداپ بويلاساڭىز، ول حالقىمىزدىڭ الەمدىك ونەرگە، عىلىمعا ۇمتىلۋىنا كوپ ات سالىسقان ناعىز اعارتۋشى.
سودان: «ول كىسىنىڭ شىعارماشىلىعى رەتىندە تەك اعارتۋشىلىق باعىتتا دامىعان. ادام بالاسىن عىلىمعا، بىلىمگە، ادامگەرشىلىككە، ەستەتيكالىق سەزىمگە شاقىراتىن يدەيانى ۇستانعان. اقىن ەڭبەگىنىڭ جاستاردى، جالپى كوپشىلىكتى تاربيلەۋدە ۇلكەن ماڭىزى بار» دەگەن قورىتىندىعا كەلىپ، ورتالىق كوميتەتكە كولەمدى انىقتاما ازىرلەدىك.
وق بيۋروسىنداعى تالقىلاۋ كەزىندە مەن ش.قۇدايبەرديەۆتىڭ كىم ەكەنىن، شىعارماشىلىعى قانداي، حالىقتىڭ رۋحاني ومىرىندە الاتىن ورنى جايىندا ايتىپ ءوتتىم.
«كىم سويلەيدى» دەگەندە مقك-نىڭ باستىعى ۆ.م.ميروشنيك:
- مىنا انىقتاما ماعان ۇناماي وتىر. كوميسسيا وزىنە جۇكتەلگەن جۇمىستى اتقارا المادى. انىقتامانىڭ مازمۇنىمەن كەلىسۋگە بولمايدى. ش.قۇدايبەرديەۆ قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىنە ۇلەس قوسقان ەشقانداي دا اعارتۋشى ەمەس. ول - كونتررەۆوليۋتسيونەر. سوۆەت ۇكىمەتىنە وق اتقان. تەك قانا اتپاعان، ءتىپتى كۋلاكتاردىڭ كوتەرىلىسىن باستاعان. سول قاقتىعىستا قايتىس بولدى. ال بالاسى قىتايعا قاشىپ كەتكەن. الاشوردا پارتياسىنىڭ مۇشەسى. الاشوردا بۋرجۋازياشىل، ۇلتشىل، كونتررەۆوليۋتسيونەرلەر پارتياسى بولعان، - دەپ شىعا كەلدى.
گ.كولبين ماعان سويلەڭىز دەپ يشارا جاساعان سوڭ ادەيى دايىنداعانىم بولماسا دا، ورنىمنان ۇشىپ تۇرەگەلىپ:
«شاكارىمنىڭ كوتەرىلىسكە قاتىسى جونىندە 300 ادامنان سۇرادىق. ولار شاكارىمنىڭ كوتەرىلىسكە ەشقانداي قاتىسى جوق ەكەنىن دالەلدەپ بەردى. شاكارىمدى قاراسارتوۆ پەن ونىڭ ورىنباسارى ولتىرگەن. دەنەسىن قۇدىققا تاستاپتى. مۇنى كورگەن قويشىلاردىڭ ءبارىن قورقىتىپ، كوتەرىلىستە سوعىسىپ ءجۇرىپ ءولدى دەگەن جالعان كورسەتۋ جازدىرىپ العان. سول كەزدە شاكارىمنىڭ جاسى 75-تە. قانداي قازاقتىڭ جەتپىس بەستەگى شالى كوتەرىلىستى باسقارادى» دەپ ءسوزىمدى اياقتادىم.
...ش.قۇدايبەرديەۆتى اقتاپ العان سوڭ قازاق زيالىلارى قاتتى قۋانىپ، ونىڭ كىتاپتارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى شىعىپ جاتتى».
شاكارىم مالى تولماسا دا ءىرى بايلار قاتارىندا كانپەسكەلەنىپ، مالدارى تارتىپ الىنعان، ءوزى «حالىق جاۋى» اتالعان. بۇلاي ەتۋگە شاكارىمنىڭ مالدى بولۋى ەمەس، بىرنەشە رەت بولىس بولعانى، قاجىلىققا بارعانى، جالشى ۇستاعانى ء(اۋپىش), اعا سۇلتان بولعان قۇنانبايدىڭ نەمەرەسى ەكەنى، الاشوردانى جاقتاپ ءسوز سويلەگەنى، ونىڭ سەزدەرىنە قاتىسۋى سەبەپ بولعان. ياعني، سەبەپ ىزدەگەنگە جەتەرلىك سەبەپ بار. بىراق شاكارىم بولىس بولعاندا ەڭ ءادىل بولىس بولعاندىعى، حالىققا قياناتسىزدىعى، جاساعان بيلىگىنىڭ تۋرالىعى، ەشبىر جالشىنىڭ ەڭبەگىن جەمەگەنى، قولىنان كەلگەن ءىستىڭ ءبارىن ءوزى اتقاراتىنى ەسەپكە الىنباعان.
شاكارىم ومىرىندە ءوز بيىگىنە جەتكەن، مەجەلى اسۋىن العان ادام. شاكارىم تۋرالى كوزى تىرىسىندە-اق ول تۋرالى وڭ پىكىرلەر ايتىلىپ، لايىقتى باعاسى بەرىلگەن.
شاكارىمنىڭ زامانداسى، سول زامانداعى قازاقتىڭ زيالى ازاماتتارىنىڭ ءبىرى سابىرجان عابباسوۆ «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ ءتورت نومىرىندە «تاريح قازاق جايىنان» اتتى كولەمدى ماقالا جاريالاپ، شاكارىم تۋرالى بىلاي دەگەن: «بۇل كۇندە ميللەتىنە قالاممەنەن قىزمەت قىلىپ جاتقان فازيل-ءال-مۇحتارام قادىرلى اقساقال ءال-حاجى شاكارىم حازرەتلەرى كۇمىس ەرتوقىم، كۇمىس بەلدىك، جۋان بوس قۇرساققا ماس بولىپ، قاجى دەگەن سوزگە توبەسى كوككە جەتكەندەي بولىپ جۇرگەن قاجىلارىمىزعا ۇلكەن-اق ۇلگى بولارلىق زات. اللا تاعالا شاكارىم قاجى سياقتى اقساقالدارىمىزدىڭ عۇمىرىنا بەرەكەت بەرىپ، وقىعان جاستارىمىزعا شاكارىم قاجىداي بولۋعا ءناسىپ ەتسىن».
ءاليحان بوكەيحانوۆ «قالقامان - مامىر (شاكارىم)» اتتى 1913 جىلى «قازاق» گازەتىندە جارىق كورگەن ماقالاسىندا شاكارىم جونىندە بىلاي دەگەن: «شاكارىم اباي باردا تالاسىپ اقىندىق قىلىپ، جارىققا شىقپاي، كولەڭكەدە جۇرە بەرگەن. 1900 جىلى شىڭعىس ەلىن جازعان يۆان فليپوۆيچ گۋسەۆ شاكارىممەن سويلەسكەن. ماعان سوندا ايتتى: «جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ اۋزىنا العانى اباي. شاكارىمنىڭ ءبىلىمى دە قازاقتا جوق ەكەن» دەدى. گۋسەۆ شاكارىمنىڭ تامىرىن تاۋىپ ۇستاسا كەرەك» دەپ ورىس ازاماتىنىڭ پىكىرى ارقىلى شاكارىمگە جوعارى باعا بەرگەن. سونداي-اق وسى گازەتتە 1915 جىلى جارىق كورگەن «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى» دەگەن ماقالاسىندا شاكارىمنىڭ وسى اتپەن جاريا كورگەن كىتابىن تالداي كەلىپ: «ەندى مۇنان بىلاي قازاق شەجىرەسىن جازباق بولعان كىسى، شاكارىم كىتابىن ابدەن بىلمەي قادام باسپا» دەگەن نىق وي ايتادى.
ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ «مۇسىلمان سيەزى» دەگەن ماقالاسىندا «انىق تۇرىك زاتتى حالىق ءتىلى ءبىزدىڭ قازاقتا. اباي، شاكارىم، مىرجاقىپ، ماعجانداي اقىنى بار، ءبىر جەردە تىزە قوسىپ وتىرعان 5 ميلليون قازاقتىڭ ءتىلى قالاي جوق بولادى»، «عۇمىر جۇزىندە ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ءتىلى ءوز بايگەسىن الار. اباي، احمەت، مىرجاقىپ، شاكارىم، تارعىننان ءھام وزگەلەردەن بۇل كورىنىپ تۇر عوي» دەگەن سوزدەر بار.
قازاقتىڭ وزىق ويلى اقىنى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ شاكارىمنىڭ بۇكىل ادامزاتتى ءبولىپ-جارماي قارايتىن ويىن بىلاي سۋرەتتەگەن: «بۇل قازاقتان ماقسۇتى بيىك-الىس، تاپپاسا دا سوزىنە قۇلاق سالىس. «قازاق» دەپ جەكەلەمە «ادامزات» دە، ول كىسىنىڭ پىكىرىمەن بولساڭ تانىس».
سونداي-اق «ايتىس» پوەماسىندا: «سەمەيدىڭ سەزىندە بايقادىق قوي، ەكەنىن قارت كەمەڭگەر ءام تەرەڭ وي. وقىعاندار بولماسا، جاي قازاقتان، ونان باسقا كىم شىقتى كورسەتىپ بوي» دەپ شاكارىمنىڭ دانالىعىن ەرەكشە باعالاعان.
باياناۋىل پەرزەنتى، ءوز زامانىنىڭ وزىق ويلى ازاماتتارىنىڭ ءبىرى ءماشھۇر ءجۇسىپ تە شاكارىممەن كەزدەسكەن. ءماشھۇردىڭ: بۇل دۇنيە ماڭگى باقي تۇرماق ەمەس، قالجىراتتى، شارشاتتى كۇندە «كەڭەس». ولمەگەن قۇل كورەدى ۇمىتپاڭدار، بۇل كەڭەس تە بولدىرار بولىپ كومەس» دەگەن سوزدەرىنەن شاكارىممەن ۇندەستىك تانيمىز. شاكارىم دە سول كەزدەرى كەڭەس ۇكىمەتىنە اۋەلى سەنىممەن قاراپ: «بوستاندىق تاڭى اتتى...» دەپ، كەيىننەن ودان كوڭىلى قالعانى ولەڭدەرىنەن بايقالادى.
شاكارىمدى كەڭەستىك زاماننىڭ وزىندە، اتى اتالۋىنا تىيىم سالىنۋىنا قاراماستان، سول كەزدەگى زيالىلار بىرەۋى اشىق تۇردە، بىرەۋلەرى كۇندەلىكتەرىندە ءوز باعاسىن بەرىپ، شىعارمالارى تۋرالى سەنىمدى ورتالاردا ءسوز قوزعاپ وتىرعان. ول باعا بۇگىنگە دەيىن تولاستاماستان جالعاسىپ كەلەدى.
ءمۇسىلىم بازارباەۆ «ق. بەيسەمبيەۆ دەگەن فيلوسوف «XIX عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسى كەزىندەگى يدەيالىق ساياسي اعىمدار» اتتى ەڭبەگىندە «شاكارىم قازاقتىڭ قوعامدىق ويىنىڭ ءدىني ميستيكالىق، يدەاليستىك باعىتىنىڭ ەڭ كورنەكتى وكىلى» دەيدى، زەرتتەۋشى كوبىنە اقىننىڭ دىنگە نانىمىن، ول تۋرالى ەڭبەكتەرىن مىسالعا الىپ «مراكوبەس»، «ميستيك» دەگەن تۇجىرىمعا دەيىن بارادى» - دەيدى.
بەلگىلى عالىم سەرىك قيراباەۆ 1961 جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريا كورگەن «حالىق وي-پىكىرىنىڭ تاريحىن مۇقيات زەرتتەيىك» ماقالاسىندا شاكارىم شىعارمالارىنا قاتىستى وڭ پىكىرىن ايتتى: «قاسىم بەيسەمبيەۆ جولداستىڭ «XIX عاسىردىڭ سوڭى مەن XX عاسىردىڭ باس كەزىندە قازاقستانداعى يدەيالىق-ساياسي باعىتتار» اتتى كىتابىندا شاكارىمنىڭ قوعامدىق كوزقاراسىن زەرتتەۋدە اقىننىڭ «مۇسىلماندىق شارتى»، «تىرشىلىك تۋرالى» ءتارىزدى حالىق اراسىنا كەڭ جايىلماعان پۋبليتسيستيكالىق كىتاپتارىنا عانا سۇيەنەدى. راس، بۇل كىتاپتارىندا شاكارىمنىڭ قوعامدىق كوزقاراسىنىڭ ءبىرسىپىرا قايشىلىقتارى بارلىعى كورىنەدى. وسىعان بەرى تابان تىرەگەن اۆتور شاكارىمدى «قازاقتىڭ قوعامدىق وي-پىكىرىندەگى ءدىني ميستيكالىق يدەاليستىك باعىتتىڭ اسا كورنەكتى وكىلى» دەپ قورىتىندى جاسايدى.
ويلاسايىقشى! وسى ءادىل مە؟ لەنين لەۆ تولستويدى «ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ ايناسى» دەگەن. ونىڭ جاڭا قۇداي ىزدەگەنىن ايتىپ پا ەدى؟ پلەحانوۆ ازامات تولستويدىڭ كوزقاراسىنداعى قايشىلىقتارىن سىناي وتىرىپ، «ورىس جەرىنىڭ ۇلى جازۋشىسى» دەگەندى ارقاشان قاتار ايتپايتىن با ەدى؟
مۇمكىن شاكارىمنىڭ ءدىني ميستيكاسى وزىمەن بىرگە كەتكەن شىعار دا، ونىڭ ادەبي مۇراسى تاريحتا قالعان بولار. اقىن-جازۋشىلاردىڭ ادەبي مۇراسىن جالاڭ تۇرپايىلىقپەن ەمەس، سۇيە، قۇرمەتتەي وتىرىپ زەرتتەۋ ورىندى ەمەس پە؟ شىن شاكارىم ءسىز ايتقانداي بولسا، ونى وقۋدىڭ، زەرتتەۋدىڭ كەرەگى نە؟ جوق، شاكارىمدى ءبىز ولاي دەپ ۇقپايمىز: ونىڭ قوعامدىق كوزقاراسىنداعى قايشىلىعىمەن بىرگە ءومىردى كوركەمدىكپەن تانۋداعى تابىستارى دا ءسوز بولۋى كەرەك دەيمىز.
زەرتتەۋدىڭ مۇنداي ءادىسى، اسىرەسە ادەبي تۆورچەستۆونىڭ جەتىستىگىن دە، كەمشىلىگىن دە اشا بىلۋگە كومەكتەسەدى. جاسىراتىنى جوق، بۇل جاعى بەيسەمبيەۆ جولداستا جەتىسپەيدى».
شاكارىم كەي سىنشىلار ايتقانداي ءدىنسىز ەمەس، كەيبىرەۋلەر ايتقانداي ءدىني ميستيك ەمەس، ءابساتتار قاجى دەربىسالى «شاكارىمتانۋ ماسەلەلەرى» توپتاماسىنىڭ 6-تومىنداعى «شاكارىم جانە يسلام مادەنيەتى» اتتى ماقالاسىندا: «شاكارىم - يسلام عۇلاماسى، يسلام مادەنيەتىنىڭ ءىرى قايراتكەرى. يسلام يماندىلىق پەن سالاۋاتتىلىقتىڭ، زيالىلىق پەن تەكتىلىكتىڭ تىرەگى، قۇرالى ءارى كەپىلى ەكەنىن شاكارىم سانالى ومىرىندە ۋاعىزداپ وتكەن.
«ءۇش انىقتىڭ» ءتۇيىن سوزىندە ادام اتاۋلىنى ءبىر باۋىرداي ەتىپ، ەكى ومىردە دە جاقسىلىقپەن ءومىر سۇرگىزەتىن جالعىز جول - مۇسىلمان جولى دەۋى، شاكارىمنىڭ ءدىن-يسلام عۇلاماسى ەكەنىن كورسەتەدى» دەيدى.
تۇرسىنبەك كاكىشۇلى «شاكارىمتانۋ ماسەلەلەرى» كوپتومدىعىنىڭ 2-تومىنداعى «قاسكويلىكتى جەڭگەن ازامات» دەگەن ماقالاسىندا: «شاكارىمنىڭ باسىنا كۇن تۋعان شاقتا الەۋمەتتىك-قوعامدىق ىسكە ارالاسا باستاعان ساتتەن كوممۋنيستىك تۇسىنىكتى باسشىلىققا الىپ، الاششىلدارمەن، وعان جاقىن بولعاندارمەن الىسىپ-جۇلىسقان، اۋزىنان شىققان اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىسقا اينالعان قايراتكەر ءسابيت مۇقانوۆقا حات جازۋى قايران قالارلىق قۇبىلىس.
سىرت قاراعاندا ولپى-سولپى كورىنەتىن سابەڭ قاعازعا كەلگەندە مەيلىنشە ۇقىپتى بولىپتى. ول 1952 جىلى 5 مامىردا حات بەتىنە مىناداي تۇسىندىرمە جازىپ، مۇراعات قورىنا تاپسىرىپتى: «بۇل حاتتىڭ شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىكى ەكەنىن، بىرىنشىدەن، اتالعان كىتاپتاردان ءبىلدىم، ەكىنشىدەن، حاتتا اتالعان باقداۋلەت دەگەن بالاسى كەلىپ ايتتى. كىتاپ بەرىپ جىبەردىم دەگەن ادامى اكەپ بەرگەن جوق. پوچتامەن سالدىم دەگەن كىتاپتارى كەلگەن جوق، بالاسى قولىنداعى كىتاپتارىن بەرگەن جوق. حاتقا «مۇتىلعان» دەپ قانا قول قويىلعان. س.مۇقانوۆ» دەگەندى ءوزىنىڭ ايشىقتى قول قويۋىمەن بەكىتىپتى».
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ: «ابايدىڭ ءدال ءوز تۇسىندا، ءوز داۋىرىندە ەڭبەك ەتكەن اقىندار تورتەۋ. ونىڭ ەكەۋى - ابايدىڭ بالالارى اقىلباي مەن ماعاۋيا. قالعان ەكەۋى - كوكباي مەن شاكارىم» دەگەن سوزدەرىن سىناپ «شاكارىمتانۋ ماسەلەلەرىنىڭ» 3-تومىندا كەلتىرىلگەن ۇزىندىلەرگە قاراعاندا ءسابيت مۇقانوۆ بىلاي دەپ جازعان: «اۋەزوۆ جولداستىڭ شاكارىم مەن كوكباي تۋرالى سوزدەرى ساياسي قاتە پىكىر، بۇل ايتىلعاندار ابايدىڭ تازا بەتىنە كۇيە جاعۋ. وسى پىكىرىن اۋەزوۆ كەيىنگى ماقالالارىندا دا قولداپ، حالىق جاۋى شاكارىمنىڭ اتىن 1940 جىلى موسكۆادا شىققان «ابايدىڭ ولەڭدەرى مەن پوەمالارى» دەگەن كىتاپتا دا قايتالايدى. «اباي شاكىرتتەرى» اتالىپ جۇرگەن ادامداردىڭ وزدەرىمەن جانە شىعارمالارىمەن تانىسايىق. اتالعان تىزىمدەگى ادامداردىڭ ىشىنەن ءۇش كىسىنىڭ شىعارمالارىن تالداۋدى ورىنسىز كوردىك.
ءبىرىنشىسى - شاكارىم قۇدايبەردين. بۇل ادام رەۆوليۋتسياعا دەيىن دىنشىلدىك-ۇلتشىلدىق باعىتتا جازعان ادام. 1917 جىلعى رەۆوليۋتسياعا قارسى ۇيىمداسقان «الاشوردا» پارتياسىنىڭ سەمەيدەگى وبلىستىق سەزىن «الاش اقساقالى» بولىپ اشقان ادام... 1929 جىلى باي-قۇلاقتاردى باستاپ، شىڭعىستاۋ اۋدانىندا سوۆەت وكىمەتىنە قارسى قۇرالدى كوتەرىلىس جاساپ، جازىقسىز تالاي ادامدى ءولتىرىپ، ءوزى اتىستا وققا ۇشقان ادام. بۇنداي ءبانديتتى، ول اتىلىپ ولگەننەن كەيىن دە، مۇحتار اۋەزوۆ جولداستىڭ 1934 جىلى دا، 1940 جىلى دا «اباي شاكىرتتەرىنىڭ» تىزىمىنە قوسىپ ماقتاۋى ويعا سىيمايدى.
اۋەزوۆ جولداستىڭ بىلتىر باسىلىپ شىققان «اقىن اعا» دەگەن رومانىندا اباي شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى بوپ شۇبار دەگەن جۇرەدى. ونىڭ شاكارىم ەكەنى وزىنەن-ءوزى كورىنىپ تۇر.
بۇنداي ءبانديتتىڭ كىتابىن ءبىز تالقىلاپ جاتپايمىز.
...سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن قازاقستاننىڭ جەكە ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرى «ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى» دەيتىن، عىلىمعا قارسى، بۋرجۋازيالىق وبەكتيۆتىك كونتسەپتسيانى ۋاعىزداپ، ورەسكەل ساياسي قاتە جىبەرىپ كەلدى.
تاريحي شىندىققا قايشى كەلەتىن جانە ويدان شىعارىلعان بۇل جالعان كونتسەپتسيانىڭ زياندىلىعى سول - ابايدىڭ ىقپالىن حالىق قالاماعان شالاعاي اقىنداردىڭ، سونىڭ ىشىندە ءتىپتى بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلداردىڭ دا (شاكارىم جانە تۋراعۇل) بولماشى توبىنان ءارى اسىرماي، شىنىندا، قازاق ادەبيەتى تاريحىنان ابايدىڭ ءوزىنىڭ جانە ءداستۇرىنىڭ ءرولىن تومەندەتتى».
«شاكارىمتانۋ ماسەلەلەرى» كوپتومدىعىنىڭ 2-تومىندا بالتاباي ابدىعازيۇلى «جىر الەمىنىڭ ۇلى قاينارى» اتتى ەڭبەگىندە: «ابايدىڭ شاكىرتتەرى تۋرالى س.مۇقانوۆتىڭ ماقالاسىندا م.اۋەزوۆتىڭ شاكارىمدى، نارمانبەتتى ابايدىڭ شاكىرتتەرىنىڭ قاتارىنا قوسقانىن قۇپتامايدى» دەپ جوعارىداعى ويدى اتاپ ايتقان.
م.مىرزاحمەتۇلى «حاكىم اقىننىڭ باس شاكىرتى حاقىندا» دەپ اتالاتىن «شاكارىم» جۋرنالىندا جارىق كورگەن سۇحباتتا: بۇگىندە تۇرىك حالىقتارى 49 ۇلت پەن ۇلىسقا بولىنسە، سونىڭ 27-ءسىنىڭ ءتىلى «ءولى» تىلگە اينالىپ، اسسيميلياتسياعا ۇشىراۋى سەبەپتى ورىس پەن قىتايعا ءسىڭىسىپ كەتتى. قالعان 22-ءسىنىڭ التاۋىنىڭ تاۋەلسىزدىككە قولى جەتسە، 16-سى رەسەي مەن قىتاي ەلىنىڭ بوداندىعىندا قالت-قۇلت ەتىپ ءومىر كەشۋدە دەپ قازاق حالقىنىڭ ەرتەڭى ءۇشىن شاكارىم الاڭداعان ويلارىنىڭ بۇگىن دە وزەكتى ەكەنىن العا تارتادى.
شاكارىم شىعارماشىلىعىنىڭ ماڭىزىن ت.كاكىشۇلى: «...اباي مەكتەبىنىڭ ەڭ دارىندى تۇلەگى رەتىندە سىنشىل رەاليزمنىڭ ۇلى ارناسىندا تاماشا داستاندار جازىپ، ءوزىنىڭ زور ۇلەسىن قوستى. تۆورچەستۆولىق سالماعى جاعىنان وسى كوركەمدىك ۇلەس شەشۋشى فاكتور بلىپ ادەبيەت تاريحىندا قالا بەرمەك. سوندىقتان ونى حح عاسىر باسىنداعى ادەبيەتىمىزدىڭ ۇلكەن وكىلى رەتىندە ساناساق، جازىلار تاريحتىڭ العاشقى بەتىنەن شاكارىم جارقىراپ كورىنەرى حاق» دەدى.
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مۇقامەتجان قاراتاەۆ «شاكارىم كوز الدىمىزدا» اتتى 1989 جىلى «لەنينشىل جاس» گازەتىندە جارىق كورگەن ماقالاسىندا بىلاي دەيدى:
«قازىر ءماز بولا وتىرىپ، ايتاتىن ءبىر جاي - شاكارىم قۇدايبەرديەۆتىڭ قالىڭ ءبىر تومدىق شىعارمالارىنىڭ «جازۋشى» باسپاسىنان 50 مىڭ تيراجبەن جارىق كورىپ، قالىڭ جۇرتتىڭ قولىنا ءتيۋى.
شاكارىمنىڭ ۇلكەن تومعا ەنگەن ءوز شىعارمالارى (ليريكاسى، داستاندارى، پروزاسى، قارا سوزدەرى) ونىڭ ۇلى ابايدان ءتالىم-تاربيە العان ءارى شاكىرتى، ءارى ارىپتەسى ەكەنىن، كلاسسيكالىق شىعىس جانە باتىس ادەبيەتىنەن اسەر، ۇلگى العان، ۇلى ورىس ادەبيەتىنەن، اسىرەسە دانىشپان پۋشكين مەن تولستويدان اسەمدىك رۋح، ءلاززات العان دارىندى تالانت ەكەنىن تانىتىپ، كوزىمىزدى جەتكىزەدى».
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى زاكي احمەتوۆ 2002 جىلى سەمەيدە وتكەن «شاكارىم وقۋلارى» عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسياسىندا جاساعان «شاكارىم - قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى» اتتى بايانداماسىندا بىلاي دەگەن:
«شاكارىمنىڭ 1879 جىلى جازىلعان «جاستارعا» اتتى ولەڭىنىڭ نەگىزگى يدەياسى - جاستاردى ابايدىڭ جولىمەن جۇرۋگە شاقىرۋ، ابايدىڭ ارمان-مۇراتتارىن - ءبىلىم، عىلىم ۇيرەنۋدى، ادال ەڭبەك ەتۋدى، ادامگەرشىلىكتى، ادىلدىكتى تۋ ەتىپ كوتەرۋ، ناداندىققا، جالقاۋلىققا، الاۋىزدىققا قارسى كۇرەسى.
شاكارىم وزىنە ابايدىڭ شىنشىل سوزدەرى قاتتى اسەر ەتكەنىن تەبىرەنە ايتادى. ابايدىڭ ىزىمەن ءجۇرۋ بىردەن-ءبىر دۇرىس جول دەگەن شەشىمگە كەلەدى.
شاكارىم ابايدىڭ اقىندىق، ونەرپازدىق داستۇرلەرىن قوعامدىق ءومىردىڭ ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەرىن قوزعاۋ جاعىنان، اسىرەسە، ونەر-ءبىلىمدى، عىلىمدى ۋاعىزداۋ، ناداندىقتى، توپاستىقتى، ادىلەتسىزدىك پەن زۇلىمدىقتى اشكەرەلەۋ، شىعىس، ورىس ادەبيەتىنىڭ تاڭداۋلى نۇسقالارىن ناسيحاتتاۋ جاعىنان ىلگەرى دامىتتى. سونىمەن قاتار ول اقىندىعى، پروزاشىلدىعى، ويشىلدىعى، فيلوسوفياسى، دىنگە كوزقاراسى، سۋرەتكەرلىگى، كوركەمدىك ويلاۋ جۇيەسى، ءستيلى، ءتىل بەينەلىلىگى، ولەڭ ورنەكتەرىن وزگەشە تۇرلەندىرۋى - قاي جاعىنان الساق تا، قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىندەگى بىردەن-ءبىر جاڭاشىل ءىرى تۇلعا بولدى».
ءمۇسىلىم بازارباەۆ «شاكارىم اقىن» اتتى 1989 جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىندا جارىق كورگەن ماقالاسىندا «شاكارىمنىڭ ءوز باسى دا، قازاق ادەبيەتى تاريحىنداعى تەرەڭ، ءجىتى زەرتتەۋدى كەرەك ەتەتىن كورىنىس. اقىن ءوزىنىڭ ولەڭدەرىندە ويلانىپ، تولعانۋى كوپ، ۋايىم، قايعى باسقان، جالعىزدىق جاپاسىن مول تارتقان جان رەتىندە كورىنەدى.
ابايدى كوپ تولعانتقان ءوسۋ، ءونۋ، اعارتۋ ءىسى، بولاشاققا قاراۋ شاكارىم پوەزياسىندا تۇگەلدەي دەرلىك ءورىس تابادى. ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ جەتىلۋى، اقىل مەن پاراساتقا ۇمتىلۋ، ادال بولۋ، كىسى اقىسىن جەمەۋ، حالىق قامىن ويلاۋ - اقىننىڭ جاتپاي-تۇرماي تەبىرەنە ويلاعان تاقىرىپتارى. كوپشىلىگى ناسيحات، عيبرات تۇرىندە بولىپ كەلسە دە، اباي سالعان شىنشىلدىق، سىنشىلدىق سارىن انىق كورىنىپ، دامىپ وتىرادى. ورنەك، سۋرەت بەينەلەرى انىق رەاليستىك ادەبيەتتىڭ قالپىن بايقاتادى. ولەڭ ولشەمدەرى دە سان الۋان وزگەرىپ، قۇبىلا، قۇلپىرا تۇسەدى.
شاكارىمنىڭ ولەڭدەرىندە «حالقىم، قازاعىم، تۋعان ەل-جۇرتىم» دەگەن ۇعىم ءجيى ۇشىرايدى. اقىن الۋان ءتۇرلى تاقىرىپتاردى قوزعاي وتىرىپ، ولەڭنىڭ نەگىزگى كىلتى، مازمۇنى ەسەبىندە ۇسىنادى. قاي شىعارماسىن الساق تا، شارۋاسى جاعىنان ارتتا قالعان، وقۋ، ونەردەن، وزات مادەنيەتتەن تىس قالعان حالىقتىڭ احۋالىن، تاعدىرىن كورەمىز. اقىن كوبىنە نالىپ، كەيىپ تە ايتادى. تەك ماعىناسى جاعىنان عانا ەمەس، ءسوز ءتۇزىلىسى، فورماسى جاعىنان دا مۇنداي جولدارىندا ابايعا وتە ۇقساس»، - دەپ كەلتىرەدى.
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ايگۇل ىسىماقوۆا «شاكارىم وقۋلارى» رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياسىندا جاساعان «ابايدىڭ شاكىرتى - شاكارىم قۇدايبەرديەۆتىڭ «ار ءبىلىمى» اتتى بايانداماسىندا: «ءدىني ءبىلىمدى مەڭگەرگەن، ابايدىڭ اقىندىعىنان سۋسىنداعان شاكارىم قاجى ناقتى مىسالدارمەن ويىن دالەلدەپ، ومىردە پەندەنىڭ باسىنا تۇسەتىن سىناقتاردىڭ ءمانىن ءوز وقىرمانىمەن بىرگە ىزدەيدى. «اشۋ مەن ىنساپ»، «شارۋا مەن ىسىراپ»، «انىق پەن تانىق»، «دۇنيە مەن ءومىر»، «ماقتاۋ مەن سوگىس»، «مىندەۋ مەن كۇندەۋ»، «تويىمسىز ءناپسى، تۇراقسىز دۇنيە»، «باس كوزىمەن قاراساڭ - ءناپسى جالعان»، «قاراڭعى مەن جارىقتى ءجۇرمىز ولشەپ» اتتى ولەڭدەرىندە اقىن ادام بالاسىنا قاتىستى «ماڭگى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى». وسى ساۋالداردىڭ ءتۇيىنىن «ادامدىق بورىشىڭ» ولەڭىندە ناقتىلاي تۇسەدى.
«بايشەشەك باقشاسى» اتتى قارا سوزدەرىنىڭ مازمۇنى مەن ءمانى دە سول تۇرپاتتى. قىسقا اڭگىمەلەر ارقىلى شاكارىم ادامنىڭ «ءوزىن-ءوزى تەكسەرىپ، تازا اقىلعا بيلەتۋ الدەنەشە مىڭنان بىرەۋدىڭ-اق قولىنان كەلەدى»، - دەگەن ويدى العا تارتادى.
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى راحمانقۇل بەردىباەۆ ءوزىنىڭ 1988 جىلى «قازاقستان مۇعالىمى» گازەتىندە جارىق كورگەن «ەلەۋلى رۋحاني ولجا» اتتى ماقالاسىندا بىلاي دەيدى: «XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن حح عاسىردىڭ باس كەزىندەگى قازاق ادەبيەتى وزىنشە ءبىر رەنەسسانس ءداۋىرىن باستان كەشىرگەندەي قالىپتى بايقاتادى. شوقان، اباي، ىبىراي شىعارمالارىنىڭ تاقىرىپتىق اۋقىمى مەن يدەيالىق ورىسىندەگى جان-جاقتىلىق، دۇنيە حالىقتارىنىڭ ەرتەلى-كەشتى جاساعان رۋحاني قازىناسىنا قول ارتۋشىلىق، ادامزات الدىنداعى ساۋالدى شەشۋگە تالاپتانۋشىلىق، ادام ەركى مەن باقىتى ماسەلەسىن ءبىرىنشى ورىنعا قويۋشىلىق - مىنە، مۇنىڭ ءبارى دە الەمنىڭ ءار بۇرىشىندا ءار كەزدەردە بوي كورسەتكەن ويانۋ ءداۋىرى قايراتكەرلەرىنىڭ بارىنە ورتاق بەلگىلەر بولاتىن. مۇنداي سيپاتتار اباي جاراتىندىلارىنا تۇگەلدەي حاس قۇبىلىس بولسا، وسى ءداستۇردى اقىن شاكارىم سانالى تۇردە جۇيەلى جالعاستىرادى، كەيبىر تۇستاردا دامىتا تۇسەدى. شاكارىم اقىن ولەڭدەرى مەن داستاندارىندا ادامشىلىق، ادىلدىك، قايىرىمدىلىق، تەڭدىك، ەرىكتىلىك زاڭدارىنا قايشى كەلەتىن قۇبىلىس اتاۋلى سىنالىپ اشكەرەلەنسە، ءوز بويىندا، اقىل، قايرات، سەزىمدى قاتار الىپ، بىرلەستىرە بىلگەن جاندار ماداقتالادى، دۇنيەنىڭ ماعىناسى مەن سۇلۋلىعى ادامنىڭ باقىتتىلىعىنا بايلانىستى دەگەن تۇپكىلىكتى تۇجىرىم، كۇردەلى اڭسار باسىم جاتادى».
شەريازدان ەلەۋكەنوۆتىڭ «جاڭا جولدان» اتتى كىتابىنداعى «ارمىسىز، شاكارىم اعا!» اتتى شىعارماسىندا: «اباي ءداستۇرىن جازبا ادەبيەت سالاسىندا ىلگەرى اپارۋشى شاكارىم مۇراسى تاريحتان ءوشىرىلىپ، اۋىزعا الىنباي كەلگەندىكتەن ءبىز «ابايدى كورىكتەندىرە، تولىقتاندىرا تۇسەتىن جازبا ادەبيەت وكىلدەرى سول تۇستا بولدى ما؟» دەگەن سۇراققا «جوق» دەپ باس شايقايتىنبىز.
...ءبىز، ادەتتە جالپىادامزاتتىق، ءدۇنياۋي پروبلەمالاردى كوتەرگەندەردىڭ اراسىنان قازاق زيالىلارىن كورمەيمىز. «ءالى بىزگە قايدا» دەگەندەي، كوبىنەسە وزىق ادەبيەتتەرگە قارايلايمىز. ال، تەكسەرىپ ۇڭىلە قاراساق، ءبىر شاكارىمنىڭ ءوزى بۇكىل بارشا ادامزات تالقىلاپ جاتقان كوشەلى پروبلەمالاردىڭ ءبىرازىنىڭ الدىن العانىنا كوز جەتكىزەمىز. 1915 جىلى جازىلعان «ادام نەمەنە» دەگەن ولەڭىندە شاكارىم عىلىمنىڭ ادامزات مورالىنە تاۋەلدى بولۋى كەرەك دەگەن پروبلەمانى العا تارتادى. ولاي ەتپەي، ايۋاندىققا جۇگىرسە، ءوزى سۇيگەن عىلىمدى دا شاكارىم تالاق ەتۋگە دايار. مەنىڭشە، مۇنداي ولەڭدەر جازىلعانىنا قانشاما ۋاقىت وتكەنىنە قاراماستان ءار حالىق، بارشا ادامزات جۇرەگىنەن ورىن تابادى. ءبىر يادرولىق قارۋدىڭ ءوزى قانشاما اپات قاۋپىن ءتوندىرىپ وتىر» دەيدى.
ءشامشيابانۋ ساتباەۆانىڭ «شاكارىم قۇدايبەرديەۆ» اتتى كىتابىندا جاريا كورگەن «ليريكالىق ورنەكتەر سىرى» ماقالاسىندا: «شاكارىم قازاق قوعامىنىڭ بيىك دەڭگەيگە كوتەرىلۋىنە، ورلەۋىنە كەدەرگى، كەساپات بولىپ وتىرعان تالاي جاعىمسىز قىلىقتاردى، ادىلەتسىزدىكتى، وقۋ-ءبىلىم ازدىعىن، ۇيىمشىلدىق، بىرلەستىك، بەرەكە جوقتىعىن، توعىشارلىقتى، كەرەناۋلىقتى، قۋلىق-سۇمدىق، زورلىق ەتەك العانىن باتىل دا اششى سىناي وتىرىپ، ءوزىنىڭ ۇلى ۇستازى ابايدى كوپ تولعانتقان وقۋ-اعارتۋ، ءبىلىم-عىلىم ءىسىن جولعا قويۋ ارقىلى ءوسۋ، العا باسۋ، پروگرەسس تۋرالى ءورىستى ويلار ايتقان. شاكارىم پوەزياسىندا اباي سالعان شىنشىلدىق، سىرشىلدىق سارىن مەن عيبرات، ديداكتيكالىق اۋەن استاسىپ، تابيعي ءورىلىپ، دامىپ وتىرادى.
...شاكارىم ولەڭدەرىنىڭ كوبىنەسە، نەگىزگى وزەگى، مازمۇنى رەتىندە قازاق ەلىنىڭ جيناقتى ءارى ناقتىلى كورىنىسى اباي ورنەكتەپ كەتكەن قالىپقا ۇقساس، شاكارىم دە اباي سياقتى شىندىقتى سىناي ايتادى، كوڭىل كوزى وياۋ ءار قازاقتىڭ نامىسىنا تيە ايتادى، كەيدە كەيىپ، كەيدە نالىپ، كەيدە كەكەتىپ ايتادى. شاكارىمنىڭ «قازاق»، «تاعى سورلى قازاق»، «پارتيا ادامدارى» دەگەن ولەڭى، ابايدىڭ «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم» دەپ باستالاتىن شىعارماسىنداعى كورىنىس، وي، سىن دامىتىلادى.
...قازاق ادەبيەتىندە ادام، قوعام، الەۋمەتتىك ءومىر تۋرالى مازمۇن، ءتۇر جاعىنان بيىك دەڭگەيدە جازعان ابايدان كەيىن شاكارىم، سۇلتانماحمۇت. كەيىنگى بۇقاراشىل اقىن-جازۋشىلار تۆورچەستۆوسىندا حالىق مۇڭى ەداۋىر كوتەرىلگەنى ءمالىم. ال شاكارىم مەن سۇلتانماحمۇت تۆورچەستۆوسىنىڭ حالىقتىعى، تاريحيلىعى ەرەكشە قۇبىلىس. ەرەكشە قۇبىلىس بولاتىنىنىڭ كوپ سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى سول - اۋەلى شاكارىم، ودان كەيىن سۇلتانماحمۇت قازاق حالقى تۋرالى تولعانعانىندا كوركەمدىك بەينە جاساۋدا العاش رەت ابايدىڭ ءوزىنىڭ ۇلىلىعىن تانۋعا ۇمتىلۋشىلىق، ءومىرىنىڭ قازاق قوعامى دامۋى ءۇشىن ءمان-ماڭىزىن تەرەڭ تۇسىنۋشىلىك، كوركەم شىعارماعا ارقاۋ، وزەك ەتۋى، باستاۋشى بولۋى».
«اباي» جۋرنالىنىڭ 2001 جىلعى سانىندا «كوركەمدىك شەبەرلىك» دەگەن ماقالا جازعان فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى سەرىك نەگيموۆ: «شاكارىم ابايدىڭ اقىندىق ءداستۇرىن ءارى ماعىنالى، ءارى تولىق جالعاستىرعان، ءوز جولىن تاۋىپ، وزىندىك ورنەكتەرىمەن وركەندەتكەن ورەلى تۇلعا. اباي ونەرپازدىعىنا ءتار قاسيەت - سيپاتتار: «مىنەز تۇزەتەتىندىك (احلاق), تەرەڭنەن تولعايتىندىق ء(پالساپا), سىنشىلدىق (كريتيكا), سۋرەتشىلدىك (حۋدوجەستۆەننوست), جۇرەكتىڭ مۇڭ-زارىن، سىرىن تاپقىشتىق (ليريكا), اششى تىلدىلىك، ىزامەن كۇلەتىندىك ءھام كەرەمەت پەرەۆودشىلدىك» شاكارىمگە دە دارىعان ورتاق بەلگىلەر ەدى.
دارحان دارىن ولەڭ قۇرىلىسىنىڭ تابيعاتىن تۇبىرىنەن قوزعاعان، ونىڭ ىشكى اعىستارىن، قوزعالىستارىن تۇبەگەيلى قۇبىلتىپ، تولقىتىپ تۇرلەندىرگەن جاڭاشىلدىعىمەن كوزگە تۇسەدى.
...اباي مەكتەبىنەن تاعىلىم العان، ونىڭ ۇلى ءداستۇرىن ساباقتاستىرۋشى ءارى جاڭعىرتۋشىسى ش.قۇدايبەرديەۆ قازاق ولەڭىنە ءىرى، كەسەك، وراسان وزگەرىستەردى باتىل ەنگىزىپ، ۇنگە، داۋىسقا قۇردى. ولەڭ ىرعاعىنىڭ يكەم-بەيىمىن ارتتىردى. ءداستۇرلى تارماقتاردى بولشەكتەپ، سىندىرىپ، ولەڭنىڭ ءمان-ماڭىزىن، مانەر-ماقامىن، اۋەن-سازىن تولقىتا قۇيقىلجىتتى.
...شاكارىم ۇلتتىق ءتىلدىڭ تەرەڭ قويناۋلارى مەن قاتپارلارىنداعى اسىل قاسيەتتەردى ءجىتى تانىپ، ۇتىمدى پايدالانىپ، مەتافورالىق تىركەستەر تۋدىرعان. ولار: «جەردىڭ سۇيەگى»، «بولىستىڭ توقىمى»، «وت-قانجار»، «ءۇمىتتىڭ ءۇيى»، «جۇرەكتىڭ تارازىسى»، «ويىم - ۋ، ءومىرىم - سۋ، ءۇمىتىم - بۋ»، «ويىم - ۇجماق، ءتىلىم - بۇلبۇل، ءسوزىم - بۇلاق»، «اقىل قۇسى» دەپ شاكارىم شىعارماشىلىعىنداعى اباي جولى جايىندا عىلىمي پىكىرلەر جازىپتى.
ايگۇل كەمەلباەۆا «شاكارىم» عىلىمي-پەداگوگيكالىق جۋرنالىندا جاريالاعان «شاكارىمنىڭ ەكى ولەڭى تۋرالى» اتتى ماقالاسىندا: «شاكارىم قاجىنىڭ دانا ۇستازى - اباي. ەسەيگەن ەگدەلىك ەلى ءالى الىستاۋ كورىنسە دە، دانالىق بولمىسى قۇسا شەكتىرمەي قويماعان اباي حاكىمنىڭ 1885-1892 جىلدارداعى ولەڭدەرىندەگى سارىن - «ۋايىم - ەل قورعانى ەسى بارلىق» حالقىن ويلاعاننان بادانا باس زارى مەن سورىن تارتىپ قينالعانى ايان.
شاكارىمنىڭ «شارانامەن تۋىپ ەدىڭ...» - جان ءتۇڭىلىسى، وزەكتى ورتەگەن بەيمازا كۇيىنىش. شاكارىم اۋليەلىك پەن قۇدايشىلىقتىڭ قاعباسىنا بەت بۇراتىن كەزەڭنىڭ سيپاتى وسى: ادام ءومىرى تراگەديا، شار ەتكەن شارانا داۋسىمەن وعان شەر قوسا بايلانباق.
شاكارىمدە ادام بالاسىنىڭ ءومىرىنىڭ قۇنى كوك تيىن، تىرشىلىكتىڭ ءمانى تۇككە تۇرعىسىز دەگەندەي ءبىر اۋىر وي قىلاڭ بەرمەي قالا المايدى. ولەڭ ادام جاراتىلىسىنىڭ فيزيولوگيالىق سيپاتىن ءدوپ بەرەدى. «انادان العاش تۋعانىمدا، جىلادىم نەگە دىبىستاپ. كىندىك كەسىپ قيناعاندا، انامنان كەتتىم الىستاپ» دەگەن سوزدەر سول ولەڭنىڭ پرولوگى سياقتى.
شاكارىم قاجىنىڭ بۇل ولەڭىن باسقا جىرلارىنىڭ باستاۋ كوزى دەپ ءبىلۋ كەرەك. ولەڭ - اقىننىڭ تۇتاس ءبىر وي الەمىنىڭ، رۋحاني قازىناسىنىڭ التىن كىلتى سياقتى» دەپ كەلتىرەدى.
«شاكارىم» جۋرنالىندا جارىق كورگەن ءابدىمانيۇلى ءومىرحاننىڭ «تانىمىنا تابىنتقان ابىز اقىن» دەگەن ماقالاسىندا بىلاي دەگەن: «شاكارىم - قازاق ليريكاسىنداعى ادامتانۋدىڭ نەگىزىن قالاعانداردىڭ ءبىرى. اقىن ۇستانعان باستى ماقسات - ناعىز ادام دەگەن اتقا لايىق جانداردى بيىك يدەالعا اينالدىرۋ. ادامزاتقا ءتان اسىل قاسيەتتەر ادالدىق پەن ادىلدىك، بىلىمدىلىك پەن ەڭبەكقورلىق، پاراساتتىلىق پەن زيالىلىق ماسەلەلەرىن جىرلاۋعا كەلگەندە شاكارىمگە جەتەر اقىن جوق. وسىناۋ ىزگى قاسيەتتەردىڭ ءومىر-تىرشىلىكتە الار ورنى مەن ءمان-ماڭىزىنا بويلاي وتىرا جانە ونى وي تولىققاندى تەربەي كەلە، اقىن ءوزىن قورشاعان ورتادا ورىن العان ادامدار بويىنداعى قاسيەتسىزدىككە جيرەنە قارايدى. سويتەدى دە ودان ارىلتۋعا بار ونەرىن جۇسمايدى. كورگەن مەن تۇيگەننىڭ اقىل تارازىسىنا تارتىلعانىن ولەڭ ارقىلى وقىرمان مەن تىڭدارمانعا اقتارىپ سالادى.
اقىن ناداندىق تورلاعان قازاق دالاسىنا ادالدىق كەلىپ، ادىلەت جولباسشى بولار كۇندى ارماندايدى. بۇل اراداعى اقىن ارمانى اششى وكسىككە تولى، ۇنىندە زارلىلىق باسىم. ول وسىناۋ ناداندىقتىڭ ءتۇپ-تامىرى ادام بويىن شىرماعان ساۋاتسىزدىق پەن قاراڭعىلىقتا، جالقاۋلىق پەن بويكۇيەزدىكتە جاتقانىن جاقسى بىلەدى. شاكارىم پوەزيا ارقىلى ادامدىق بولمىستى تانۋعا ۇمتىلعان ازاماتتىق ءىرى ماقساتىنىڭ ءبىرى - ۇلتىنىڭ بويىنا بالە بولىپ جابىسقان وسى ءبىر جاعىمسىز قاسيەتتەردەن ارىلتۋ. «ۇيرەتۋدەن جالىقپاۋ» قاعيداسىن ۇستانعان ابايدى دانا ۇستاز تانىعان شاكارىم ۇلى اقىن ۇسىنعان ادامدى ادامدىققا تاربيەلەۋ اتتى جاندى يدەيانى ودان ءارى دامىتتى».
شاكارىمتانۋشى ەنتسيكلوپەديست عالىم، «شاكارىم» ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ جانە بۇگىنگە دەيىن التى تومى جارىق كورگەن «شاكارىمتانۋ ماسەلەلەرى» توپتامالارىنىڭ قۇراستىرۋشىسى تۇردىقۇل شاڭباي التى تومدىقتىڭ ەكىنشى تومىندا «شاكارىمنىڭ فيلوسوفيالىق ليريكاسى» دەگەن ماقالاسىندا شاكارىمنىڭ اباي ءداستۇرىن جالعاستىرعان فيلوسوفيلىق ليريكاسى جايلى بىلايشا وي تولعايدى: «شاكارىمنىڭ كەمەل جاسىندا جازعان «ويلاڭىز، اقىل، ءبىلىم قايدا بولماق...» دەگەن ولەڭى فيلوسوفيالىق ليريكاعا جاتادى. شىعارمادا اقىننىڭ تۇتاس پوەزياسىنداعى پوەتيكالىق كونتەكستە قايتالانىپ كەلەتىن كۇرەتامىر تاقىرىبى - دۇنيەتانىمدىق كونتسەپتسياسى كورىنىس تاپقان. شاكارىمنىڭ قازاق فيلوسوفيالىق ليريكاسىن مول بيىككە كوتەرگەنىن بايقاتاتىن ولەڭى.
...شاكارىمنىڭ فيلوسوفيالىق ليريكاسىنداعى تانىمدىق ۇعىمدار، «ويىن-كۇلكى»، «عاشىقتىق-قۇمارلىق»، «اقىل-جۇرەك-قايرات» سياقتى ۇعىمداردى جاڭا ساپاعا كوتەرگەن اباي ءداستۇرىنىڭ ورەلى جالعاسى. فيلوسوفيالىق ليريكاعا ءتان اۆتوردىڭ كوزقاراسى مىنا ءبىر ولەڭدەگى شۋماقتان ايقىن كورىنگەن: «ويلاڭىز، اقىل، ءبىلىم قايدا بولماق، دەنەدە قانداي ورىن، جايدا بولماق. ءبىلۋ، نانۋ، ۇناتۋ - اقىل ءىسى، قايتسە زيان، قايتكەندە پايدا بولماق؟». ولەڭنىڭ العاشقى شۋماعىنداعى ەكى تارماق ەكى سۇراق-ساۋال تۇرىندە بەرىلگەن. سۇراق-ساۋالدىڭ مازمۇنى - اقىل، ءبىلىمنىڭ ورنى قايدا، سول اقىلدىڭ ءىسى قايتسە پايدا، قايتكەندە زيان. سۋبستانتسيالدى مازمۇنعا يە نەگىزگى ۇعىمنىڭ ءمانىن ايقىنداۋدى باستى ماقسات ەتكەن فيلوسوفيالىق ولەڭ وسىنداي وي-تولعاممەن باستالادى. كەلەسى شۋماقتار شيراپ، اقىن ويى ماگيسترالدى ارناعا قاراي جىلجىپ وتىرادى. ەكىنشى شۋماقتىڭ ءوز موتيۆاتسياسى بار: «ءتان - سەزىپ، قۇلاق - ەستىپ، كوزبەن كورمەك، مۇرىن - ءيىس، ءتىل - دامنەن حابار بەرمەك. بەسەۋىنەن ميداعى وي حابار الىپ، جاقسى، جامان ءار ءىستى سول تەكسەرمەك».
شاكارىمنىڭ 1988 جىلى شىققان ەكى كىتابىنداعى («شاكارىم. شىعارمالارى: ولەڭدەر، داستاندار، قارا سوزدەر». «جازۋشى» باسپاسى. 560 بەت جانە «جولسىز جازا. ولەڭدەر مەن پوەمالار». 254 بەت) قاتەلەردى بىرتىندەپ اتاپ كورسەتكەن قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ بىرنەشە ماقالاسى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە (1988) جارىق كوردى. وندا شىعارمالارداعى رەداكتورلىق ساقتىق تۇزەتۋلەر مەن قاساقانا بۇرمالاۋعا جول بەرىلگەنى ايتىلادى. ماسەلەن «قىز ءۇشىن تۇندە كەزگەندە» دەگەن ولەڭ جولى «قىز ءۇشىن تۇندە كەلگەندە» دەپ وزگەرتىلگەن. «قۇدايىم بەرسە داعى قانشا نەسىپ» دەگەندى «حارەكەت بەرسە داعى قانشا نەسىپ» دەپ تۇزەتكەن. «قولدا قالام، كوزدە جاس، تولقىنىپ وي» دەگەندى «قولدا قالام، كوزدە جاس، تولقىنداپ وي» دەپ جوندەيدى. «ماقتان، اتاق ىزدەسەڭ قۇدايدان بەز» دەگەن سوزدەر «ماقتان، اتاق ىزدەسەڭ ادامنان بەز» بولىپ وزگەرتىلەدى، «پالەقوردىڭ» ورنىنا «جالاقور» دەلىنەدى.
«ءبىر اللاعا سىيىنعان ارام ولمەس»، «جۋاندار»، «قورقاق باي» دەگەن ولەڭدەردە «اللا، قۇداي، ءتاڭىرى» دەگەن سوزدەر ءجيى كەزدەسكەندىكتەن كىتاپقا ەنبەي قالعان. «ەرىنشەك» دەگەن ولەڭدە «ورازا، ناماز، ازان، قۇداي» دەگەن سوزدەر بولعاندىقتان جيناققا الىنباعان.
«ءسوز سىناپ، ولەڭ ولشەمەك» دەگەن ولەڭنىڭ اتاۋى «ءسوز جازىپ، ولەڭ ولشەمەك» بولىپ تۇزەتىلگەن.
«قۇدايا، ءبارى بىردەي قۇتىرعان با؟» دەسە، ونى «قازاقتىڭ ءبارى بىردەي قۇتىرعان با؟» دەپ وزگەرتەدى. «اللانىڭ جازعان اق ءولىم» «تاعدىردىڭ جازعان اق ءولىم» بولىپ، «ا،قۇدا، وڭدا» - دەپ وتىر» «ا،توبا، وڭدا» - دەپ وتىر» بولىپ تۇزەتىلەدى. «اق ىسىڭە قۇداي جاق، ادامنان ءتىپتى شوشىما» دەگەندى قاساقانا ماعىناسى بۇتىندەي وزگەرەتىندەي ەتىپ «اق ىسىڭە ادام جاق، ادامنان ءتىپتى شوشىما» دەيدى.
مۇنداي مىسالدار كوپ-اق. «كۇرمەۋىن اللا شەشەدى» - «كۇرمەۋىن تاعدىر شەشەدى»، «اللاعا دايىن مىنەزىم» - «الالعا دايىن مىنەزىم»، «وڭداسىن قۇداي اقىرىن» - «وڭداسىن ءىستىڭ اقىرىن»، «كەتپەس داۋلەت وسى عوي قۇدايعا حاق» - «كەتپەس داۋلەت وسى عوي امبەگە حاق»، «جۇرگەن الار دەگەن عوي ءبىر قۇداي دا» - «جۇرگەن الار دەگەن عوي وسىندايدا»، «قۇداي تازا جاراتتى، سەن تازا بول» - «باستا تازا جاراتتى، سەن تازا بول»، «اششى ءسوزىم دوستىعىم - دىنگە نانساڭ» - «اششى ءسوزىم دوستىعىم - ماعان نانساڭ»، «ءبىر قۇداي نەشە ءتۇرلى جان جاراتتى» - «تابيعات نەشە ءتۇرلى جان جاراتتى»، «قۇداي ءوزى-اق بەرەدى» - «ءومىر ءوزى-اق بەرەدى»، «جاردىڭ ءجۇزىن ءدال تاۋىپ» - «جەردىڭ ءجۇزىن ءدال تاۋىپ»، وسىلاي كەتە بەرەدى.
«قالماقتى شابىسۋعا ماماي كەلگەن» دەگەندى «قالماقتى شابىسۋعا ماتاي كەلگەن» دەپ وزگەرتكەندە تۇزەتۋشى «ماماي» دەگەن ءسوزدى تاتار-باشقۇرتتارمەن شاتاستىرىپ، تۇزەتىپ جىبەرگەن بولسا كەرەك. شىنىندا ماماي - توبىقتىنىڭ ءبىر تابىنىڭ اتاسى.
ەسپەنبەتوۆ اراپتىڭ «شاكارىم مەن سۇلتانماحمۇت» اتتى ماقالاسىندا: «شاكارىم مەن سۇلتانماحمۇت شىعارماشىلىعىندا جاراسىمىن تاۋىپ، ءار قىرىنان اشىلاتىن تاقىرىپتار، ۇساق سيۋجەتتەر، وقشاۋ دەتالدار، ادامنىڭ سەزىمىنە ساۋلە تۇسىرەرلىك ورتاق ايشىقتى سۋرەتتەر بارشىلىق. سول ۇقساستىقتاردىڭ ءبىرىن سالىستىرىپ قاراپ كوردىك.
ادام بالاسىنىڭ ءومىرى، جاس شاماسى ىقىلىم زاماننان اقىندار جىرىنا وزەك بولىپ كەلگەن. دۇنيە ەسىگىن اشقان ساتتەن ءومىر ساپارى اياقتالعانشا ادامزات باستان كەشىرەتىن ۋاقىت ءىرى فيلوسوفيالىق مانگە يە.
شاكارىم ايتادى:
ءومىردىڭ باسى - بالا، ورتاسى - ادام،
قارتايىپ شال بولعان سوڭ كەتتى شاماڭ.
ماقتاپ جۇرگەن ءومىرىڭ وسى بولسا،
ءۇش-اق اۋىز ولەڭمەن بولدى ءتامام.
ءومىردىڭ باسى - بالالىق شاق، ورتاسى - ازاماتتىق ەسەيۋ، سوڭى - قارتايعان كەز، شالدىققا جەتۋ، ولىمگە قاراي اياق باسۋ، شاكارىم وسىلاي قىسقا قايرادى.
سۇلتانماحمۇت ادام ءومىرىن كەزەڭ-كەزەڭگە ءبولىپ توپتايدى: 1) مەن - بالا; 2) مەن - جىگىت; 3) مەن - توقتادىم; 4) مەن - كارى; 5) مەن - ولىك. ليريكالىق كەيىپكەر «مەننىڭ» دۇنيەگە كەلگەن شاعىنان باستاپ، جارىق دۇنيەمەن قوشتاسقانعا دەيىنگى ءومىر ساپارى توڭىرەگىندەگى ليريكالىق تەبىرەنىستەر مونولوگپەن ورىلگەن.
بۇلاردىڭ اراسىنداعى كوزقاراستاعى بىرلىك، تانىمداعى تۋىستىق تاڭ قالدىرىپ، تاڭداي قاققىزادى ەرىكسىز».
فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى تەلىسجان ايتقازين «شاكارىم» جۋرنالىنىڭ 4-نومىرىندە «شاكارىمنىڭ الەۋمەتتىك-فيلوسوفيالىق ويلارى» اتتى ماقالا جاريالاعان، وندا بىلاي دەيدى: «قازاق ويى، مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنىڭ تاريحىن شاكارىمسىز كوز الدىمىزعا ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ول - اقىن، فيلوسوف، اعارتۋشى، ول -حالقىنا شىن بەرىلگەن ادال ۇل.
شاكارىم: «باسقا دا حالىقتار سەكىلدى قازاقتار دا جاقسى ادامدارى مول حالىق، ارينە، ولاردىڭ ىشىندە جاماندارى دا بار. ايتسە دە قازاقتار وتە كۇردەلى جاعدايدا (تابيعي جانە الەۋمەتتىك) ءومىر ءسۇرىپ وتىر. وسىدان كەلىپ ولاردىڭ اراسىندا ۇرلىق-قارلىق جاساۋ، ءوزىنىڭ بايلىعىن، بيلىگىن پايدالانىپ، كەدەي-كەپشىكتى الداۋ، تىقسىرۋشىلىق، كۇن كورسەتپەۋ بولىپ وتىر» دەي كەلە وسىنى جەڭە بىلۋگە، مادەنيەتتى كوتەرۋ جولىندا كۇش-جىگەر بىرىكتىرۋگە شاقىرادى. ول بۇدان شىعۋدىڭ جولىن دا كورسەتىپ بەردى. بىرىنشىدەن، پارتيالارعا، ولاردىڭ قىزىل، جالىنى سوزدەرى مەن ۇراندارىنا ەلىكتەپ كەتپەۋ كەرەك، ولاردىڭ مۇددەسى ءۇشىن ۇرىس-كەرىسكە بارۋدىڭ ەشقانداي دا كەرەگى جوق، بۇدان ۇتىلاتىندار - قاراپايىم حالىق. حالىق ءوزىنىڭ ادال ەڭبەگىنە سۇيەنە وتىرىپ، تۋرا، ايقىن جولدان اينىماۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، قازاق حالقى باسقا، وركەنيەتتى ەلدەردىڭ حالىقتارى سياقتى بىلىمگە، عىلىمعا ۇمتىلعانى ءجون. بۇل جولدا ۇرىس-كەرىستى، مال ۇرلاۋعا جانە باسقا كەلەڭسىز ادەتتەر مەن قىلىقتاردى ىسىرىپ قويعان ابزال. بايلارعا يەك ارتۋدىڭ، ولاردان راقىم كۇتۋدىڭ قاجەتى جوق. ولاردىڭ بار ويلايتىنى - بايلىق، ودان باسقا قىزىق جوق، سونى ماقتانىش كورەدى. ومىردەگى بار ماقساتى سول عانا. ولار ونەر-ءبىلىم جايلى ءتىپتى ويلامايدى دا. ۇشىنشىدەن، قالالار مەن ەلدى-مەكەندەر تۇرعىزىپ، سوندا ءبىلىم الىپ، ەڭبەك ەتۋگە جاعداي جاساۋى ءتيىس. بالالاردى جاس كەزىنەن باپتاپ تاربيەلەۋ كەرەك. «ونسىز قازاقتاردىڭ ءدال قازىرگى ۋاقىتتا كۇش-قۋاتى جوق. كورەتىن كوزى، ۇعاتىن ءسوزى جوق، قازاقتىڭ بۇل كۇندە اتى بار، ءوزى جوق» - دەپ شىندىق جايدى جاسىرماي ايتادى. بۇلاي كەتە بەرسەك، قازاق حالقى وزىندىك مادەنيەتى مەن تاريحى بار، باسقالارمەن يىق تىرەستىرە الاتىن ۇلت بولۋدان قالاتىندىعىنا قاۋىپ بىلدىرەدى، وسىدان ساقتاندىرادى
قازاقتار باسقا حالىقتاردىڭ ىشىندە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە مادەنيەتى مەن تاريحى بار ۇلت رەتىندە كورىنۋى ءۇشىن ەل باسقارىپ وتىرعانداردىڭ جالپاقشەشەي، جاعىمپاز، قۇر كەۋدە بولماۋى كەرەكتىگىن اسا قاجەت دەگەن تۇجىرىم جاسايدى شاكارىم. جايلى قىزمەت، اتاق-داڭقتىڭ سوڭىندا كەتكەن باسشى ەلدى كوگەرتپەيدى، قاراپايىم حالىقتىڭ جوعىن جوقتاپ، مۇددەسىن كوزدەمەيدى».
حالىق جازۋشىسى شەرحان مۇرتازا شاكارىم مۇراسىن «التىن ساندىق» دەپ باعالادى.
قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ «اباي مۇراگەرلەرى» كىتابىنداعى «شاھكارىم» اتتى ماقالاسىندا: «اباي ولگەننەن كەيىن تولستويدى ۇستاز تۇتىپ، ودان اقىل سۇراپ حات جازعان. تولستويعا حات جازىپ، ودان حاتىنا جاۋاپ العانى تۋرالى شاكارىم بىلاي دەگەن:
- تولستويدان ءۇش سۇراق سۇرادىم. تولستوي سۇراقتارىما وتە قىمباتتى جاۋاپ قايىردى. اسىرەسە سول جاۋاپتارى مەنى تولعاندىرىپ، عيبرات الاتىن ساباق بولىپ، كوڭىلىمدە ورناپ قالدى. ءبىرىنشى سۇراعىم: ادامنىڭ ارىنا تيەتىن، ءوزىم بىلەتىن جاعىمسىز قىلىقتاردىڭ ءبارىن ءتىزىپ جازدىم دا، وسىلاردىڭ ىشىندە جانە ءسىز بىلەتىن، ارعا ەڭ اۋىر تيەتىن نە؟ - دەدىم. تولستوي بۇعان:
- وسى ءتىزىپ جازعانىڭىزدىڭ ءبارى دە ادامشىلىق ارعا تيەتىن نارسەلەر. مەنشە، ارعا ەڭ اۋىر تيەتىن ءبىر ءىس بار. ول: ەگەر ادام كوپشىلىككە نەمەسە جالپى قوعامعا زيان كەلتىرەتىن ءىستى حاقيقات ءبىلىپ، سونى ءۇش نارسەدەن قورعانىپ، سول حاقيقاتتى ايتپاي قالسا، سول ارعا وتە اۋىر تيەدى. ءبىرىنشى، سەن وتە باي بولىپ، سول حاقيقاتتى ايتساڭ، مالىڭا، بايلىعىڭا زيان تيەتىن بولسا، ەكىنشى، سەن مانساپ يەسى بولىپ، سول حاقيقاتتى ايتساڭ، مانسابىڭنان ايرىلاتىن بولساڭ، ءۇشىنشى، سول حاقيقاتتى ايتساڭ، باسىڭ جازاعا تارتىلاتىن بولسا. مىنە، وسى ءۇش ءتۇرلى زارداپتان قورعانىپ، كوپكە زيان كەلەتىن حاقيقاتتى بىلە تۇرا ايتپاي قالساڭ، ارعا ەڭ اۋىر تيەتىنى وسى، - دەپ جاۋاپ بەردى.
ەكىنشى سۇراعىم: ءىرى شىعارمالار جازۋعا بەت الدىم. بۇعان قانداي كەڭەس بەرەسىز؟ - دەپ، كولەمدى شىعارما جازۋ جايىندا اقىل سۇرادىم. تولستوي بۇعان:
- كوپ ادامدار قاتىسقان قاتىسقان شىعارما بولسىن نە ۇساق اڭگىمە بولسىن، الدىمەن سول اڭگىمەنىڭ ۋاقيعاسىنا، ءىس-ارەكەتىنە جازۋشى ءوزى ارالاسقانداي جەتىك بولۋعا كەرەك. سول ۋاقيعانىڭ ءىزى، سىرى قوعامعا بايلانىستى ارەكەتىنە جازۋشى تاعى جەتىك بولۋعا كەرەك. سول ۋاقيعانىڭ جايى جازۋشىعا ايناداي ايقىندالىپ، سەزىلىپ تۇرعانداي بولۋى كەرەك. ولاي بولماعان كۇندە، اڭگىمە ءدال، قىزىقتى بولىپ شىقپايدى. «كولەڭكەگە پىشكەن تون بويعا شاق كەلمەيدى»، - دەگەن ماقالدى جازۋشى ويدان شىعارماۋعا كەرەك. ىشىنە ارالاسپاي، سىرتتاي وي-جوتامەن جازعان شىعارما شىندىققا جاناسپايدى، قىزىقتى بولىپ شىقپايدى، - دەپ جاۋاپ جازدى.
- ءۇشىنشى سۇراعىما تولستوي:
- جازۋشىنىڭ ارتىق قاسيەتى - ءوز قاتەسىن كورىپ، ونى تۇزەي الۋى. بۇل اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. «بىرەۋدىڭ قاتەسىن بىرەۋ كورەدى» دەگەن بار. بارىنە دە ادام ءوز قاتەسىن ءوزى تۇزەگەنى ارتىق. ءوز قاتەسىن ءوزى تۇزەي الاتىن قاسيەت ادامنىڭ ءوز بويىندا بار. ول - ادامعا بىتكەن اق جۇرەك. ەگەر ادام ءوزى ىستەگەن ءىسىن، جازعان ءسوزىن اق جۇرەگىنە سىناتا بىلسە، اق جۇرەكتىڭ نازىك سەزىمىن اشىپ بەرە الادى. اقىل تولعاۋىنان وتكەن قورىتىندىنى جۇرەك ەلەگىنەن وتكىزۋ كەرەك. جۇرەك ىقپالىنا بەرىلىپ داعدىلانعان ادام ءوز ءمىنىن دە، بىرەۋدىڭ ءمىنىن دە كورە الادى. سوندىقتان، ءادىل سىنشىڭ - اق جۇرەگىڭ، - دەپ جاۋاپ بەردى. وسىنداي اقىل-كەڭەس بەرگەن تولستويدى مەن ۇستازىم دەپ باعالاپ، ارداقتايمىن.
شاكارىم تاعى ءبىر سوزىندە: «تولستوي سياقتى «نۇر جارىقتى» پەرزەنتتەر بار حالىققا ورتاق، بۇكىل ادامزات ۇستازى» دەيدى».
ەلۋىنشى جىلدارى اباي شاكىرتتەرىنە قارسى بولعان ءسابيت مۇقانوۆ الپىسىنشى جىلدارى «شاكارىمدە جاڭا ومىرگە قارسى ەشتەڭە جوق» دەپ شاكارىمدى اقتاۋ، ارىلتۋعا بارىن سالدى.
شاكارىمنىڭ 150 جىلدىق تويى الدىندا اقىن باۋىرجان قارابەكوۆ «شاكارىم - داستان» اتتى پوەما جازىپ، كىتاپ ەتىپ باستىردى. وندا: «ايتايىن، ۋاقىت ماعان ءسوز بەرگەسىن!» دەپ ءوز داۋىسىمەن شاكارىم تۇلعاسىن بيىكتەتە تۇسەر ويلارىن جىرعا قوستى.
1990 جىلى مامىر ايىندا قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا شاكارىم تۆورچەستۆوسىنا ارنالعان عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا وتكەن. ونداعى سويلەگەندەردىڭ سوزىنەن:
ت.مولداعاليەۆ: «بالا كەزىمدە ەسىك قالاسىنداعى بازاردا قالقامان مەن مامىردىڭ وقيعاسىن بىرەۋدىڭ زارلاپ جىرلاپ ايتىپ تۇرعانىن كوردىم. كەيىن ءبىلدىم، ول اشارشىلىق جىلدارى ارقادان جەتىسۋعا تاعدىر ايداپ كەلگەن ازامات ەكەن. كەيىننەن ول ادامدى كورە المادىم، بالكىم حالىق جاۋىنىڭ جىرىن نەگە ايتتىڭ دەپ، ايداپ الىپ كەتتى مە، كىم بىلەدى. ونى العاش «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنەن وقىدىق. اتتەڭ، ولپى-سولپى جەرلەرى بار ەكەن-اۋ دەپ ويلادىم العاش. بۇدان دا ادەمى، بۇدان دا كوركەم جازۋعا بولار ما ەدى دەپ ءبىر قويدىق. بىراق بۇل جاس شاكارىمنىڭ قولىنان شىققان العاشقى داستان ەكەنىنە، داستاننىڭ قاي ۇلگىدە، قاي داستۇردە جازىلۋعا ءتيىس ەكەنىنە ءمان بەرمەگەن ەكەم».
س.جيەنباەۆ: «ليريكا تۋرالى بەلينسكي: «ول - ءسابيدىڭ كۇناسىز اجارى، جارقىن جانارى، كۇمىستەي كۇلكىسى; ول - قىز ءجۇزىنىڭ ۇيالشاق، البىرت قىزعىلتى، تۇڭعيىق كوزىنىڭ ىنتىق ساۋلەسى، سۇلۋ قوزعالىستارىنىڭ عاجايىپ سيقىرى; ول - بالعىن جىگىتتىڭ ورەن ەرلىگى، تەنتەك تەگەۋرىنى، ءومىردىڭ بالى مەن ۋىن ءبىر-اق رەت سىمىرمەك بولعان تويىمسىز تالابى; ول - قارتتىڭ ءارسىز كوزىنىڭ جۇمساق ساۋلەسى، بۇل ومىردەن الىستاي باستاعان ءاجىمدى بەتىنىڭ ەرەكشە نۇرلى اجارى، باسەڭ ايتىلار، بىراق اسەم ايتىلار اتالىق سوزدەرى... ول - سيرەك سوعار ءومىر راحاتى. جۇرەك ءدىرىلى، ءلاززات تابا ەگىلۋ، كوز جاسىنا كومىلۋ، ءومىر باقي اينىماس، توياتتاماس قۇمارلىق، ءومىردىڭ قانى مەن وتى، جارىعى مەن كۇنى...» دەگەن ەكەن. وسى كىسى بۇل پىكىردى شاكارىم ولەڭدەرىن وقىپ الىپ ايتقان سياقتى.. شاكارىم ليريكاسىن شارتتى تۇردە ءۇش سالاعا بولۋگە بولادى: ماحاببات-جاستىق، عيبرات-ناقىل، وي-تولعانىستار».
«ادام جانىنىڭ تاريحى، ەڭ ءبىر ۇساق جاننىڭ تاريحى بولسا دا، ول تاريح جاناشىرلىق يا تاڭىرقاۋ سياقتى داڭعويلىق كوڭىل قالاۋىنا قاتىسسىز جازىلعان بولسا، تۇتاس حالىقتاردىڭ تاريحىنان قىزىق تا، پايدالىراق تا» - دەپتى لەرمونتوۆ.
شاكارىم ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلىندا شىڭعىستاۋ كوپ تولقۋلار وتىندە بولدى. جەتى بالاسى بار قاراحاننىڭ اق سيىرىن گپۋ ادامدارى تارتىپ العاندا، ىشتە بۇعىپ جاتقان اشۋ مەن نالا سىرتقا تەپتى. جينالىپ قالعان اۋىل ادامدارى سول جەردە-اق ءتورت قانىپەزەر باسقىنشىنى ءتۇتىپ جىبەرە جازداعان. اۋىل ادامىنىڭ بۇيىعىلىعىنان با، جوق، بۇزاقىلىققا بەيىمسىزدىگىنەن بە، ايتەۋىر بۇل جولى ولار امان كەتتى. بىراق وسى وقيعا ۇلكەن ءبىر ءىستىڭ باستالۋىنا قوزعاۋ سالىپ كەتتى.
اۋىل جىگىتتەرىنىڭ ءبىر-بىرىنە ءجيى ۇشىراسىپ، جينالا قالۋى كوبەيدى. كۇبىر-سىبىردىڭ اياعى: قاشانعى توزەمىز، بۇققان سايىن نايزاسىن سۇعىپ بارادى، ەركەكتىگىمىز قايدا، بالا-شاعامىزدىڭ اشتان قىرىلۋعا اينالعانىن كورىپ وتىرىپ، وسىلاي توزە بەرەمىز بە؟! كورە تۇرا، ءسۇتىن ساۋىپ وتىرعان جالعىز سيىرىمىزعا اۋىز سالا باستادى. ەلدىگىمىزگە، ازاماتتىعىمىزعا سىن ەمەس پە؟! دانا قاريامىزعا بارالىق، اقىلداسالىق، - دەپ ۇيعارىسقان. بالاسى زيات، اۋىلداس اعايىندارى بەردەش، ءدۇتبايدىڭ مۇحتارى، قاسىمبەك بار. «كوتەرىلەمىز. ءبىزدى جۇرت قولداپ وتىر. اۋدان ورتالىعىن شابامىز، باسىپ الامىز، ءوز تالاپتارىمىزدى قويامىز. باي تاۋسىلدى، ەندى جاي شارۋاعا تىنىشتىق بەر دەيمىز». شاكارىم از-كەم ويلانىپ وتىردى دا، ەجەلگى ادەتىنشە ءوڭىن بەرمەدى، قىسقا سويلەدى:
- قاراۋىلدى باسىپ الىپ، ونداعى سوۆەت وكىمەتىن قۇلاتامىز دەگەنىڭنەن نە شىعادى دەپ وتىرسىڭدار؟ مەن وعان قارسىمىن. سەبەپ. بۇل وكىمەتتىڭ تامىرى تەرەڭدە. كەزى بولعاندا قازاقتىڭ ءوزى بارىپ باعىنعان الىپ ەل. ونىڭ پاتشاسى قۇلاعانمەن، ورنىنان كەلگەندەردىڭ باسشىلىق ۇستانىمى دۇرىس بولماي، ەلى اشارشىلىققا ۇشىراپ وتىر، جالعىز سەندەردە عانا ەمەس بۇل. مالدى الىپ جاتقانى سول، ءوزىنىڭ ورىسى ۇكىمەتكە قارسى كەلەدى اشىقسا دەپ قورقىپ، سەنىڭ، بۇراتانا حالىق دەپ سەنىڭ مالىڭدى الىپ وتىر. جاقسى، قاراۋىلدى الارسىڭ، ارجاعى نە؟ ونىڭ كەسەك كىرپىشىن جەگىزەسىڭ بە حالقىڭا؟ سەنىڭ ۇلگىڭ باسقا جاققا تاراماسىن دەپ، بارلىق كۇشىن جاۋىپ، سەندەردى ءاپ-ساتتە جوق ەتپەي مە؟! جوق، مەن مۇنى ماقۇل كورە المايمىن. بۇكىل اۋىل شىرقىرىپ، قۇلىنداعى داۋىسى شىعىپ، كوشەدە قىزىل الا قان بولىپ جاتقانىن كورگىم كەلمەيدى. بۇل كەلىستەرىڭە ايتار جاۋابىم سول. مەن دە موشكەدە جۇرگەن اداممىن، بيلىكتەگىلەردىڭ بىرەۋىنە جاقساڭ، بىرەۋىنە جاقپايدى ەكەنسىڭ. سەندەر مۇنى ماعان ايتقان جوقسىڭدار، مەن ەستىگەنىم جوق. ەندى قايتىپ بۇل اڭگىمەنى قوزعامالىق، - دەپ شىعارىپ سالعان.
شاكارىم سودان بەرى تەرەڭ ويدا. تۇنىمەن ۇيىقتاعان جوق، كورەر تاڭدى كوزىمەن اتقىزدى. بالالىق شاعى ەسىنە ءتۇستى. كەيىنگى كەزدەرى سول مۇڭسىز كەز ەسىنە ءجيى ءتۇسىپ ءجۇر، سول ءبىر كۇندەردى اڭسايتىنداي. ويى ارىگە جەتەلەيدى.
«كوڭىل جارالى. كەشەگى جاستىق شاعىمدا، جىگىت شاعىمدا كوكوراي شالعىندى ارالاپ، ونىڭ اسەمدىگىنە قىزىقتاپ، ويناقتاعان جاس قوزى-لاقتارعا سۇيسىنە قاراپ، كۇركىرەپ جاۋعان جاڭبىردىڭ وزىنەن جابىقتان قاراپ، تابيعاتتىڭ اسەمدىگىن قىزىقتاپ، كوڭىلىم تولىپ وتىراتىن بولسام، بۇگىندە دۇركىرەگەن قوزى-لاقتاي ءبىر-بىرىنەن ايرىلماي، بىرەۋى قايدا ىعىسسا، باسقاسى سوندا ىعىسقان ادامداردى، توبىردى كورەمىن. كۇركىرەگەن كۇن قايعى اكەلە جاتقانداي، ونىڭ كۇركىرەۋى توسىننان ادامعا زالال كەلتىرەرلىك ءبىر نارسەدەن حابار بەرگەندەي، كۇركىرەي بەرگەنشە، نەگە سابىرلى سىركىرەۋ، ادامدى بىرتىندەپ ۇيرەتىپ، جىلىلىق اكەلمەيدى دەپ ويلايمىن».
انەبىر كۇنى جازىپ قويعان ءبىر ولەڭىن ىزدەدى. قايتادان وقىپ كوڭىلى تولدى، ءسال-ءپال تۇزەگەن بولدى.
كەتەرمىن، ارتتا جازعان ءسوزىم قالار،
كەيىنگى تالاپتى جاس قولىنا الار.
ءبىرى ءجون، ءبىرى تەرىس ايتىپتى دەپ،
تالاسىپ وزدەرىنشە سىنعا الار.
تابيعي جول وتكەندى جاڭا سىناۋ،
جاماننان جيىركەنىپ، جاقسىنى ۇناۋ.
دالەلدەۋگە ولگەن سوڭ، كەلمەس ءتىلىم،
تىرشىلىكتە ايتاتىن ءسوزىم مىناۋ:
سىناۋ قيىن بىرەۋدىڭ سىرىن بىلمەي،
كەتپە ءومىرىن، ورتاسىن كوزىڭە ىلمەي.
اۋىر جۇك ارقالاعان جولاۋشىعا،
جاعادا جۇكسىز تۇرعان جانشا كۇلمەي.
قايىقپەن كەزدىم تەڭىز اۋىر كۇندە،
قاندى وقپىن، قاتتى تولقىن، قارا تۇندە.
زامانىم زامانىڭا سايكەس كەلمەس،
سىناپ كور سول قايىققا سەن دە ءمىن دە.
يەسىز ءوزىم كەستىم كىندىگىمدى،
زورعا اشتىم تار ۇڭگىردە تۇندىگىمدى.
وتكەن ءومىر جايىمدى تۇگەل ۇقساڭ،
سوندا انىق بىلەرسىڭ كىمدىگىمدى.
مىرزاگەلدى كەمەل، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ
دوكتورى، پروفەسسور،
قازاقستان جازۋشىلار
وداعىنىڭ مۇشەسى
«اباي-اقپارات»
