Abay: «Ózing ýshin enbek qyl­san, ózi ýshin otta­ghan hayuannyng biri bolasyn; adamdyq qaryzy ýshin enbek qylsan, Allanyng sýi­gen qúlynyng biri bolasyn» deydi. Ózi ýshin emes qazaq ýshin, qazaq­tyng qúndylyghyn suy­rylghan qúm­nan altyn izdegendey izdep, kó­niline toqyp qana qoy­may, hatqa týsirip, qattap jina­ghan, Álkey Ma­rghúlan ýlgisin ýlgi tútqan sa­naly jannyng biri - Jaghda Ba­ba­lyqúly edi. Ol aqy­ryn jýrip, aqyrmay sóileytin. Biraq ta­my­ryn tap bassang aghyl-tegil oy terbep, arghy-bergi tariy­hyndy, әdet-ghúrpyndy, salt-sa­nandy qozghap, sóz kenin arshyp, kóne mәdeniyetti, jauhar jәdiger­le­rimizdi jana ýlgimen úshtas­ty­ryp, jeti atandy jeti qazynandy týgendep, sayat­shy­lyghyndy saralap, últtyq kiyim ýlgilerin surettegende... tenizdi qoyyp, múhitta jýzip jýrgendey bolatynsyn. Sol sәtte anyz bol­ghan abyzyn, qazynaly qartyng osynday-aq bolar deytinsin.

Últtyng ruhany dýniye­si­ning kósh­­­­basynda túrghandardy tý­gen­dep, sergektik tanytyp jýrgen bel­gili aqyn Qasymhan Begmanov sol abyz qartty armansyz sói­le­tip, býkil derekterdi býge-shi­gesine deyin ja­zyp alypty. Ony tayauda «Etno­grafpen әngime» degen atpen kó­lem­di kitap etip shy­gharypty. Al­ghysózin Jaghda Baba­lyq­úlymen kezinde qyzmettes bol­­­ghan qalam­ger Zәkir Asabaev jazypty.

Abay: «Ózing ýshin enbek qyl­san, ózi ýshin otta­ghan hayuannyng biri bolasyn; adamdyq qaryzy ýshin enbek qylsan, Allanyng sýi­gen qúlynyng biri bolasyn» deydi. Ózi ýshin emes qazaq ýshin, qazaq­tyng qúndylyghyn suy­rylghan qúm­nan altyn izdegendey izdep, kó­niline toqyp qana qoy­may, hatqa týsirip, qattap jina­ghan, Álkey Ma­rghúlan ýlgisin ýlgi tútqan sa­naly jannyng biri - Jaghda Ba­ba­lyqúly edi. Ol aqy­ryn jýrip, aqyrmay sóileytin. Biraq ta­my­ryn tap bassang aghyl-tegil oy terbep, arghy-bergi tariy­hyndy, әdet-ghúrpyndy, salt-sa­nandy qozghap, sóz kenin arshyp, kóne mәdeniyetti, jauhar jәdiger­le­rimizdi jana ýlgimen úshtas­ty­ryp, jeti atandy jeti qazynandy týgendep, sayat­shy­lyghyndy saralap, últtyq kiyim ýlgilerin surettegende... tenizdi qoyyp, múhitta jýzip jýrgendey bolatynsyn. Sol sәtte anyz bol­ghan abyzyn, qazynaly qartyng osynday-aq bolar deytinsin.

Últtyng ruhany dýniye­si­ning kósh­­­­basynda túrghandardy tý­gen­dep, sergektik tanytyp jýrgen bel­gili aqyn Qasymhan Begmanov sol abyz qartty armansyz sói­le­tip, býkil derekterdi býge-shi­gesine deyin ja­zyp alypty. Ony tayauda «Etno­grafpen әngime» degen atpen kó­lem­di kitap etip shy­gharypty. Al­ghysózin Jaghda Baba­lyq­úlymen kezinde qyzmettes bol­­­ghan qalam­ger Zәkir Asabaev jazypty.

Syr-súhbat týrinde jazylghan kitaptyng betasharynda Jәken: «Mi­ne, tәuelsizdik aldyq. Búdan asqan baqyt bar ma! Balalaryma bylay dep ósiyet qaldyrdym: «Tәu­­elsizdikti kórdim. Mәngilik tileymin!». «Múny beyitimdegi tas­­tyng betine qashap jazyndar», - dedim» deydi. Tәuelsizdikti tәu­el­siz elding әr azamaty osylay sezinse ghoy.

Kitapta әr sózding atauyn, әr oqighany aqyn men etnograf әn­gi­me ýstinde taratyp aityp, taygha tanba basqanday týsindirip oty­ra­dy. Biz kiyeli sandar degende kóbinde jeti sanyn aitsaq, abyz qart toghyz sanyn da taratady. Kóbimiz qasiy­et­siz dep qaraytyn qasqyrdyng aq­yldan kende emestigin, qas qyl­ma­sang ol da qarsy shappaytynyna mysaldarmen kó­zin­di jetkizedi. Qazir ekining biri biylep jýrgen «Qara jorgha» biyi­ning tarihyna ýni­lip, túsau kesu tәrizdi salty­myzdy saralaydy. Qazaq jerining ekologiyasynyng au­yr­lyghyn eske salyp, әlemde osy apattan jyl sayyn 15 million adam kóz júma­tynyn bayan etedi. Últtyq sport týrleri 500-den asatynyn, jyl­qy­nyng aqyly men ailasyn, iyesine degen adaldyghyn mysaldarmen dәiekteydi. Jylqy ataularyn, jyl­qy sýtinen, etinen alynatyn tagham týrlerin tarata­dy. Qazaq dalasy bayaghydan-aq jyl­qygha kende bolmaghanyn, oghan mysal dep Janaarqa ónirin meken etken Sa­paq degen kisining 20 myn, key derekterde 30-40 myngha tayau jyl­qy­sy bolghanynan derekter keltiredi.

Sóz tórkinine kelgende tipti sheshilip ketedi. Mysaly, kóz atau­­lary turaly sózderdi tizbektepti. Ol 300-den asyp jyghy­la­dy. Sol sekildi qas, kirpik atau­la­ry da ji­yrmanyng ýstine shygha­dy. Kóshpeli ómirge ynghaylap jasaghan besik turaly baylam­da­ry da erekshe.

Aqyn men etnograf qazaqtyng últtyq qasiyetterine kelgende za­man­gha qaray onyng qyryq qúby­lyp, ózgerip bara jatqanyn, as­yl­­dyng jasyqqa ainala bastagha­nyn, jigerding júqarghanyn, bir sózdi­liktin, sózge toqtaudyng sú­yy­lyp ketken, jaghympazdyq pen sa­tym­pazdyng órship túrgha­nyn, agha men ini, әpke men qa­ryn­das­tyng syilastyghy bayaghyday emestigin tilge tiyek etken tústa Jәkeng «Qúl­dyq úran kóbeyse, Quraghan­nyng belgisi. Qúlyn, tay­yng oinasa, Qútayghannyng belgisi», degen ha­lyq danalyghyna jýginip, til tagh­dy­ryna kelgende ashynyp aitqa­ny mynau: «Biz azattyqty, qa­siy­etti Tәuelsizdikti әli kýnge deyin jete týsinbey otyrmyz. Paraqor, úry, qiyanatshyl, suyq qoldylargha mýlde jol beruge bolmaydy... Jerdi sattyq. Qazaq­tyng qolynan jer iyeligin mýlde shygharyp jiberuge bolmaydy... Qúldardyng eng jamany әri qau­iptisi - qaryny toq, qayghysy joq, qolyna tizgin ústaghan, el taghdyry turaly oila­maytyn... satqyn qúl­dar» deydi. Abyz qart taghy birde: «Jerdi satamyz degendi barlyq qazaqtyng úghymynan alyp tastau kerek. Jer bolmasa biz qanghyp qalamyz. Últ boludan qalamyz!», dep dinimizge ala-qú­lalyqty engizip otyrghan syrt kýshter ekenine mysaldar keltiredi. «Oyyn biznesine» kelgende tipti qyranday shanqyl­da­ghan-aq eken. «Oyyn biznesinde» zandas­ty­rylghan batystyq súm­dyq­tar­dyng bir de biri qazaq ta­riy­hynda, qazaq mәdeniyetinde bol­maghan bәleketter... jezókshelik bazary, jalanash biyleu týrleri, porno­grafiyalyq kino... Orys pen qy­tay sosializm men kommunizmdi qalay jýrgizse, batys bizge ja­handanudy solay úsynyp otyr... Jahandanu - jaulap alu emes, jaulanu. Alu emes, beru. Útu emes, útylu. Últ retinde qalu emes, últ retinde joyylu. Sening olargha qaray beyimdeluing - ja­handanu. Batysty beyimdeu emes, batysqa ózindi beyimdeu. Mine, kórding be, batys sening últtyq ruhyndy almaydy, sen batystyng «shardәri» ruhyn qabyl alasyn» degen tústa aqyn: «Shardәri» qanday maghynagha iye?» degende: «Shardәri» - qospa degen sóz. Ana­dan, mynadan qosyp bir dәri jasasa, sony «shardәri» deydi». «Sonau Kóktýrikting Kók tuynan keyingi býkil qazaqty birlikke shaqyrghan Kók tudy biz endi ghana kórdik. Eniregende etegimiz jasqa tolyp, kóz jasymyz kól bolghanda kórgen Kók tu ghoy búl, qaraghym-au! Ghasyrlap qyrghyn kórip, qa­ny­myz suday aqqanda kórgen Kók tu ghoy búl! Endeshe Kók tu as­tyna toptala bilude, toptay bilude shartsyz oryndaugha tiyisti últtyq paryzymyz emes pe?!» deydi. Múhtar Áuezovting «Abay joly» epopeyasyndaghy 16 983 sóz qolda­n­ysyn mysalgha keltiredi. «Týrki halyqtarynyng ishindegi eng suretshil, beyneli til - qazaq tili. Qa­zaqtar ózining sheshendigimen, әsem auyz әdebiyetimen de danq­ty» degen S.Malov sózine jýginip ózining qazaq sózin erinbey jiy­na­ghanyna dәiekter keltirip, «...eng aldymen, qazaqty qúldyq kóz­qa­rastan bir jola aiyru kerek. Qa­zaqty qazaq qana qútqarady. Últ­shyl bolu últ namysyn qorghau ýshin qajet. Últshyl bolghanda sauatty últ­shyl bol», deydi. Án­gimede jer­asty baylyghyn bylay qoyghanda, ósimdikter baylyghy­nyng ózi úshan-teniz ekenin menzep, dýnie jý­zinde ósimdikterding 500 mynday týri bolsa, onyng 220-sy suda, qalghan 280 myndayy qúr­lyq­ta ósetinin, mәdeny ósimdik­ter­ding týri 20 mynnan asatynyna dәiek keltirip, qazaq topyra­ghyn­da 6 mynnan astam ósimdik bolsa, sonyng 500-ge juyghy dәrilik ósim­dikter ekenin jetkizedi. Osynday qúndylyqtyng qúnyna jetpey, hiy­miyalyq zattardan jasalghan dәrilerge boy aldyratynymyzgha ókinish bildiredi. Tabighattan ja­ra­lghan adam sol tabighattyng bay­lyghyn әletine jaratsa, ómir jasy úzaratynyn, oghan ózining toqsan jyldan asa ghúmyry dәlel ekenin tilge tiyek etedi. «Adamgha eng qymbat nәrse ol - densaulyq. Odan basqanyng bәri ótkinshi. Jiy­naghan dýniye, samsap jatqan al­tyn, aldamshy» deydi. Sóz týii­ni­ne kelgende «Qazaq bir tal sirin­ke­den bastap, zymyrangha deyingi óz ghylymyn ózi ashpasa, memleket qúra almaydy», degen kýdigin de býgip qala almapty.

Sýleymen MÁMET.