اباي: «ءوزىڭ ءۇشىن ەڭبەك قىل­ساڭ، ءوزى ءۇشىن وتتا­عان حايۋاننىڭ ءبىرى بولاسىڭ; ادامدىق قارىزى ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ، اللانىڭ ءسۇي­گەن قۇلىنىڭ ءبىرى بولاسىڭ» دەيدى. ءوزى ءۇشىن ەمەس قازاق ءۇشىن، قازاق­تىڭ قۇندىلىعىن سۋى­رىلعان قۇم­نان التىن ىزدەگەندەي ىزدەپ، كو­ڭىلىنە توقىپ قانا قوي­ماي، حاتقا ءتۇسىرىپ، قاتتاپ جينا­عان، الكەي ما­رعۇلان ۇلگىسىن ۇلگى تۇتقان سا­نالى جاننىڭ ءبىرى - جاعدا با­با­لىقۇلى ەدى. ول اقى­رىن ءجۇرىپ، اقىرماي سويلەيتىن. بىراق تا­مى­رىن تاپ باسساڭ اعىل-تەگىل وي تەربەپ، ارعى-بەرگى تاري­حىڭدى، ادەت-عۇرپىڭدى، سالت-سا­ناڭدى قوزعاپ، ءسوز كەنىن ارشىپ، كونە مادەنيەتتى، جاۋھار جادىگەر­لە­رىمىزدى جاڭا ۇلگىمەن ۇشتاس­تى­رىپ، جەتى اتاڭدى جەتى قازىناڭدى تۇگەندەپ، سايات­شى­لىعىڭدى سارالاپ، ۇلتتىق كيىم ۇلگىلەرىن سۋرەتتەگەندە... تەڭىزدى قويىپ، مۇحيتتا ءجۇزىپ جۇرگەندەي بولاتىنسىڭ. سول ساتتە اڭىز بول­عان ابىزىڭ، قازىنالى قارتىڭ وسىنداي-اق بولار دەيتىنسىڭ.

ۇلتتىڭ رۋحاني دۇنيە­سى­نىڭ كوش­­­­باسىندا تۇرعانداردى ءتۇ­گەن­دەپ، سەرگەكتىك تانىتىپ جۇرگەن بەل­گىلى اقىن قاسىمحان بەگمانوۆ سول ابىز قارتتى ارمانسىز ءسوي­لە­تىپ، بۇكىل دەرەكتەردى بۇگە-ءشى­گەسىنە دەيىن جا­زىپ الىپتى. ونى تاياۋدا «ەتنو­گرافپەن اڭگىمە» دەگەن اتپەن كو­لەم­دى كىتاپ ەتىپ شى­عارىپتى. ال­عىسوزىن جاعدا بابا­لىق­ۇلىمەن كەزىندە قىزمەتتەس بول­­­عان قالام­گەر زاكىر اساباەۆ جازىپتى.

اباي: «ءوزىڭ ءۇشىن ەڭبەك قىل­ساڭ، ءوزى ءۇشىن وتتا­عان حايۋاننىڭ ءبىرى بولاسىڭ; ادامدىق قارىزى ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ، اللانىڭ ءسۇي­گەن قۇلىنىڭ ءبىرى بولاسىڭ» دەيدى. ءوزى ءۇشىن ەمەس قازاق ءۇشىن، قازاق­تىڭ قۇندىلىعىن سۋى­رىلعان قۇم­نان التىن ىزدەگەندەي ىزدەپ، كو­ڭىلىنە توقىپ قانا قوي­ماي، حاتقا ءتۇسىرىپ، قاتتاپ جينا­عان، الكەي ما­رعۇلان ۇلگىسىن ۇلگى تۇتقان سا­نالى جاننىڭ ءبىرى - جاعدا با­با­لىقۇلى ەدى. ول اقى­رىن ءجۇرىپ، اقىرماي سويلەيتىن. بىراق تا­مى­رىن تاپ باسساڭ اعىل-تەگىل وي تەربەپ، ارعى-بەرگى تاري­حىڭدى، ادەت-عۇرپىڭدى، سالت-سا­ناڭدى قوزعاپ، ءسوز كەنىن ارشىپ، كونە مادەنيەتتى، جاۋھار جادىگەر­لە­رىمىزدى جاڭا ۇلگىمەن ۇشتاس­تى­رىپ، جەتى اتاڭدى جەتى قازىناڭدى تۇگەندەپ، سايات­شى­لىعىڭدى سارالاپ، ۇلتتىق كيىم ۇلگىلەرىن سۋرەتتەگەندە... تەڭىزدى قويىپ، مۇحيتتا ءجۇزىپ جۇرگەندەي بولاتىنسىڭ. سول ساتتە اڭىز بول­عان ابىزىڭ، قازىنالى قارتىڭ وسىنداي-اق بولار دەيتىنسىڭ.

ۇلتتىڭ رۋحاني دۇنيە­سى­نىڭ كوش­­­­باسىندا تۇرعانداردى ءتۇ­گەن­دەپ، سەرگەكتىك تانىتىپ جۇرگەن بەل­گىلى اقىن قاسىمحان بەگمانوۆ سول ابىز قارتتى ارمانسىز ءسوي­لە­تىپ، بۇكىل دەرەكتەردى بۇگە-ءشى­گەسىنە دەيىن جا­زىپ الىپتى. ونى تاياۋدا «ەتنو­گرافپەن اڭگىمە» دەگەن اتپەن كو­لەم­دى كىتاپ ەتىپ شى­عارىپتى. ال­عىسوزىن جاعدا بابا­لىق­ۇلىمەن كەزىندە قىزمەتتەس بول­­­عان قالام­گەر زاكىر اساباەۆ جازىپتى.

سىر-سۇحبات تۇرىندە جازىلعان كىتاپتىڭ بەتاشارىندا جاكەڭ: «ءمى­نە، تاۋەلسىزدىك الدىق. بۇدان اسقان باقىت بار ما! بالالارىما بىلاي دەپ وسيەت قالدىردىم: «ءتاۋ­­ەلسىزدىكتى كوردىم. ماڭگىلىك تىلەيمىن!». «مۇنى بەيىتىمدەگى تاس­­تىڭ بەتىنە قاشاپ جازىڭدار»، - دەدىم» دەيدى. تاۋەلسىزدىكتى ءتاۋ­ەل­سىز ەلدىڭ ءار ازاماتى وسىلاي سەزىنسە عوي.

كىتاپتا ءار ءسوزدىڭ اتاۋىن، ءار وقيعانى اقىن مەن ەتنوگراف ءاڭ­گى­مە ۇستىندە تاراتىپ ايتىپ، تايعا تاڭبا باسقانداي ءتۇسىندىرىپ وتى­را­دى. ءبىز كيەلى ساندار دەگەندە كوبىندە جەتى سانىن ايتساق، ابىز قارت توعىز سانىن دا تاراتادى. كوبىمىز قاسي­ەت­سىز دەپ قارايتىن قاسقىردىڭ اق­ىلدان كەندە ەمەستىگىن، قاس قىل­ما­ساڭ ول دا قارسى شاپپايتىنىنا مىسالدارمەن كو­زىڭ­دى جەتكىزەدى. قازىر ەكىنىڭ ءبىرى بيلەپ جۇرگەن «قارا جورعا» ءبيى­نىڭ تاريحىنا ءۇڭى­لىپ، تۇساۋ كەسۋ ءتارىزدى سالتى­مىزدى سارالايدى. قازاق جەرىنىڭ ەكولوگياسىنىڭ اۋ­ىر­لىعىن ەسكە سالىپ، الەمدە وسى اپاتتان جىل سايىن 15 ميلليون ادام كوز جۇما­تىنىن بايان ەتەدى. ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى 500-دەن اساتىنىن، جىل­قى­نىڭ اقىلى مەن ايلاسىن، يەسىنە دەگەن ادالدىعىن مىسالدارمەن دايەكتەيدى. جىلقى اتاۋلارىن، جىل­قى سۇتىنەن، ەتىنەن الىناتىن تاعام تۇرلەرىن تاراتا­دى. قازاق دالاسى باياعىدان-اق جىل­قىعا كەندە بولماعانىن، وعان مىسال دەپ جاڭاارقا ءوڭىرىن مەكەن ەتكەن سا­پاق دەگەن كىسىنىڭ 20 مىڭ، كەي دەرەكتەردە 30-40 مىڭعا تاياۋ جىل­قى­سى بولعانىنان دەرەكتەر كەلتىرەدى.

ءسوز توركىنىنە كەلگەندە ءتىپتى شەشىلىپ كەتەدى. مىسالى، كوز اتاۋ­­لارى تۋرالى سوزدەردى تىزبەكتەپتى. ول 300-دەن اسىپ جىعى­لا­دى. سول سەكىلدى قاس، كىرپىك اتاۋ­لا­رى دا جي­ىرمانىڭ ۇستىنە شىعا­دى. كوشپەلى ومىرگە ىڭعايلاپ جاساعان بەسىك تۋرالى بايلام­دا­رى دا ەرەكشە.

اقىن مەن ەتنوگراف قازاقتىڭ ۇلتتىق قاسيەتتەرىنە كەلگەندە زا­مان­عا قاراي ونىڭ قىرىق قۇبى­لىپ، وزگەرىپ بارا جاتقانىن، اس­ىل­­دىڭ جاسىققا اينالا باستاعا­نىن، جىگەردىڭ جۇقارعانىن، ءبىر ءسوزدى­لىكتىڭ، سوزگە توقتاۋدىڭ سۇ­يى­لىپ كەتكەن، جاعىمپازدىق پەن سا­تىم­پازدىڭ ءورشىپ تۇرعا­نىن، اعا مەن ءىنى، اپكە مەن قا­رىن­داس­تىڭ سىيلاستىعى باياعىداي ەمەستىگىن تىلگە تيەك ەتكەن تۇستا جاكەڭ «قۇل­دىق ۇران كوبەيسە، قۋراعان­نىڭ بەلگىسى. قۇلىن، تاي­ىڭ ويناسا، قۇتايعاننىڭ بەلگىسى»، دەگەن حا­لىق دانالىعىنا جۇگىنىپ، ءتىل تاع­دى­رىنا كەلگەندە اشىنىپ ايتقا­نى مىناۋ: «ءبىز ازاتتىقتى، قا­سي­ەتتى تاۋەلسىزدىكتى ءالى كۇنگە دەيىن جەتە تۇسىنبەي وتىرمىز. پاراقور، ۇرى، قياناتشىل، سۋىق قولدىلارعا مۇلدە جول بەرۋگە بولمايدى... جەردى ساتتىق. قازاق­تىڭ قولىنان جەر يەلىگىن مۇلدە شىعارىپ جىبەرۋگە بولمايدى... قۇلداردىڭ ەڭ جامانى ءارى قاۋ­ىپتىسى - قارىنى توق، قايعىسى جوق، قولىنا تىزگىن ۇستاعان، ەل تاعدىرى تۋرالى ويلا­مايتىن... ساتقىن قۇل­دار» دەيدى. ابىز قارت تاعى بىردە: «جەردى ساتامىز دەگەندى بارلىق قازاقتىڭ ۇعىمىنان الىپ تاستاۋ كەرەك. جەر بولماسا ءبىز قاڭعىپ قالامىز. ۇلت بولۋدان قالامىز!»، دەپ دىنىمىزگە الا-قۇ­لالىقتى ەنگىزىپ وتىرعان سىرت كۇشتەر ەكەنىنە مىسالدار كەلتىرەدى. «ويىن بيزنەسىنە» كەلگەندە ءتىپتى قىرانداي شاڭقىل­دا­عان-اق ەكەن. «ويىن بيزنەسىندە» زاڭداس­تى­رىلعان باتىستىق سۇم­دىق­تار­دىڭ ءبىر دە ءبىرى قازاق تا­ري­حىندا، قازاق مادەنيەتىندە بول­ماعان بالەكەتتەر... جەزوكشەلىك بازارى، جالاڭاش بيلەۋ تۇرلەرى، پورنو­گرافيالىق كينو... ورىس پەن قى­تاي سوتسياليزم مەن كوممۋنيزمدى قالاي جۇرگىزسە، باتىس بىزگە جا­ھاندانۋدى سولاي ۇسىنىپ وتىر... جاھاندانۋ - جاۋلاپ الۋ ەمەس، جاۋلانۋ. الۋ ەمەس، بەرۋ. ۇتۋ ەمەس، ۇتىلۋ. ۇلت رەتىندە قالۋ ەمەس، ۇلت رەتىندە جويىلۋ. سەنىڭ ولارعا قاراي بەيىمدەلۋىڭ - جا­ھاندانۋ. باتىستى بەيىمدەۋ ەمەس، باتىسقا ءوزىڭدى بەيىمدەۋ. مىنە، كوردىڭ بە، باتىس سەنىڭ ۇلتتىق رۋحىڭدى المايدى، سەن باتىستىڭ «ءشاردارى» رۋحىن قابىل الاسىڭ» دەگەن تۇستا اقىن: «ءشاردارى» قانداي ماعىناعا يە؟» دەگەندە: «ءشاردارى» - قوسپا دەگەن ءسوز. انا­دان، مىنادان قوسىپ ءبىر ءدارى جاساسا، سونى «ءشاردارى» دەيدى». «سوناۋ كوكتۇرىكتىڭ كوك تۋىنان كەيىنگى بۇكىل قازاقتى بىرلىككە شاقىرعان كوك تۋدى ءبىز ەندى عانا كوردىك. ەڭىرەگەندە ەتەگىمىز جاسقا تولىپ، كوز جاسىمىز كول بولعاندا كورگەن كوك تۋ عوي بۇل، قاراعىم-اۋ! عاسىرلاپ قىرعىن كورىپ، قا­نى­مىز سۋداي اققاندا كورگەن كوك تۋ عوي بۇل! ەندەشە كوك تۋ اس­تىنا توپتالا بىلۋدە، توپتاي بىلۋدە شارتسىز ورىنداۋعا ءتيىستى ۇلتتىق پارىزىمىز ەمەس پە؟!» دەيدى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسىنداعى 16 983 ءسوز قولدا­ن­ىسىن مىسالعا كەلتىرەدى. «تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ سۋرەتشىل، بەينەلى ءتىل - قازاق ءتىلى. قا­زاقتار ءوزىنىڭ شەشەندىگىمەن، اسەم اۋىز ادەبيەتىمەن دە داڭق­تى» دەگەن س.مالوۆ سوزىنە جۇگىنىپ ءوزىنىڭ قازاق ءسوزىن ەرىنبەي جي­نا­عانىنا دايەكتەر كەلتىرىپ، «...ەڭ الدىمەن، قازاقتى قۇلدىق كوز­قا­راستان ءبىر جولا ايىرۋ كەرەك. قا­زاقتى قازاق قانا قۇتقارادى. ۇلت­شىل بولۋ ۇلت نامىسىن قورعاۋ ءۇشىن قاجەت. ۇلتشىل بولعاندا ساۋاتتى ۇلت­شىل بول»، دەيدى. ءاڭ­گىمەدە جەر­استى بايلىعىن بىلاي قويعاندا، وسىمدىكتەر بايلىعى­نىڭ ءوزى ۇشان-تەڭىز ەكەنىن مەڭزەپ، دۇنيە ءجۇ­زىندە وسىمدىكتەردىڭ 500 مىڭداي ءتۇرى بولسا، ونىڭ 220-سى سۋدا، قالعان 280 مىڭدايى قۇر­لىق­تا وسەتىنىن، مادەني وسىمدىك­تەر­دىڭ ءتۇرى 20 مىڭنان اساتىنىنا دايەك كەلتىرىپ، قازاق توپىرا­عىن­دا 6 مىڭنان استام وسىمدىك بولسا، سونىڭ 500-گە جۋىعى دارىلىك ءوسىم­دىكتەر ەكەنىن جەتكىزەدى. وسىنداي قۇندىلىقتىڭ قۇنىنا جەتپەي، حي­ميالىق زاتتاردان جاسالعان دارىلەرگە بوي الدىراتىنىمىزعا وكىنىش بىلدىرەدى. تابيعاتتان جا­را­لعان ادام سول تابيعاتتىڭ باي­لىعىن الەتىنە جاراتسا، ءومىر جاسى ۇزاراتىنىن، وعان ءوزىنىڭ توقسان جىلدان اسا عۇمىرى دالەل ەكەنىن تىلگە تيەك ەتەدى. «ادامعا ەڭ قىمبات نارسە ول - دەنساۋلىق. ودان باسقانىڭ ءبارى وتكىنشى. جي­ناعان دۇنيە، سامساپ جاتقان ال­تىن، الدامشى» دەيدى. ءسوز ءتۇيى­نى­نە كەلگەندە «قازاق ءبىر تال ءسىرىڭ­كە­دەن باستاپ، زىمىرانعا دەيىنگى ءوز عىلىمىن ءوزى اشپاسا، مەملەكەت قۇرا المايدى»، دەگەن كۇدىگىن دە بۇگىپ قالا الماپتى.

سۇلەيمەن مامەت.