Oblys degen sózdi aimaq dep auystyratyn mezgil әldeqashan jetti. Degenmen, búl isti әlide iske asyra almay kelemiz. Mýmkin oiymyz, týsinigimiz nemese bilimimiz jetpeytin shyghar. Eger biz aimaq dep ózgertsek Qazaqstan bir taban  últtyq renge jaqyndar edi (nasionalinyy koloriyt) Áytpese, qaysibir últ ókilderining aitpaytyn sózi joq. Solargha aitarlyqtay tosqauyl bolar edi. Sonymen qatar, qazirgi keybir oblys ataularynda mәni men maghynasyna jәne jer-su ataularyna qarap qayta ataghanymyz jónge keletin sekildi.

Mysaly, bylay dep kórsetsek ;

Týrkistan aimaghy ( Týrkistan oblysy)

Syrdariya aimaghy ( Qyzylorda oblysyn Syrdariya ózeni jaryp ótetin bolghandyqtan)

Jetisu aimaghy (Almaty oblysy)

Saryarqa aimaghy (Qaraghandy oblysy)

Aq jayyq aimaghy ( Batys Qazaqstan oblysy)

Kókshetau aimaghy ( Aqmola oblysy)

Altyn Altay aimaghy ( Shyghys-Qazaqstan oblysy)

Atyrau aimaghy ( Atyrau oblysy)

Ertis aimaghy (Pavlodar oblysy)

Qyzyljar aimaghy (Soltýstik Qazaqstan oblysy)

Mine osylay jalghasa beredi. Osylay etpesek, qaysibir oblys ortalyghy bolyp sanalatyn qalalardyng atyn tútas aimaqqa kórpeshe  sekildi kerip tastaghanbyz. Shyndyghynda sol aimaqtardyng halyq auyzyndaghy jer-su atauy kóneden kele jatqan aty bolghandyqtan jarasymdy, әdemi, tughan elimizge sonshalyqty jaqyn.

Búl ataular el-júrtymyz ýshin bagha jetpes maqtanyshqa ainalary anyq. Óskemen qalasyn aldaghy uaqytta eger mýmkindik bolsa Ertis nemese Altay dep ózgertse, slavyan júrty da eshtene demes edi. Nege deseniz, Ertis ózeni Reseydi de kesip ótedi. Ertis- týrki-qypshaq sózi bolghanymen olar búl sózge erteden daghdylanghan. Altay sózinede solay. Sondyqtan, qonsy el osy ataugha eshtene dey qoymas. Búl  әriyne, mening óz pikirim. Degenmen, óz elimizdi ainalamyzdaghy júrttar sekildi (Ózbekistan, Týrkmenistan, Gruziya) últtyq renge keltiretin uaqyt jetti ghoy dep oilaymyn .

Moloko sózi - «Mal aghy» eken

Endi ana tilimizge keleyik. Qazaq degen halyqtyng ana tili talay myndaghan jyldyq tarihy bar kóneden kele jatqan úly tilderding biri emes pe?

Kezindegi Altyn Orda qaghanatynyng (imperiyasynyn) dәstýrli sóileu jәne is jýrgizu tili bolghan bizding tilimiz, basqa halyqtardyng da tiline asa zor yqpal jasaghan. Mәselen, solardyng biri – sol, kezdegi imperiyanyng qúramynda bolghan, soltýstiktegi kórshimizding tilindegi kóptegen sóz qoldanystary – bizding tilimizdegi tól sózderimiz.

Ataqty Daliding sózdikterin aqtaryp otyrsan, orystyng «moloko» sózi «mal aghy» degen qypshaqtyng sózinen alynghan. Yaghny maldyng aghy – sýti degen sóz. Sýt degen termin qazirgi bizding tilimizge, ótken ghasyrdyng 20 – 30 jyldary kirgen. Osyghan deyin ertedegi qypshaqtyng (qazaqtyn) qarapayym sózimen «maldyng aghy» degen ekenbiz.

Kórshi halyqtyng « ura» sózi – «urah» ( jylnamada qate jazylghan sóz) – «aruaq» dep babalarymyz jaugha shapqanda dem berushi, atoylaushy sózinen alynghan. Sonymen qatar, bogatyri – batyr sózinen, deniga – tenge sózinen, serigy – syrgha, daleko - dala sózinen (alys, úzaq degen maghynany bildiredi), izum – jýzim, sunduk – sandyq, kalpak – qalpaq, tuman – túman, kirpich – kirpish, tovar – tauar, sarafan – sarapay, chekmeni – shekpen, tulup – túlyp, kakoshnik – qoqrayma (qoqraytyp kiiu,orysshasy - jenskiy golovnoy ubor), epancha – shapansha nemese shapan, dokument-  oy kómek (qypshaq handary óz oilary men pikirlerin arnayy qyryp dayyndaghan mal terisine nemese alystan keruenmen jetken qaghazgha jazyp otyrghan, múny olar «oy kómek» ataghan ) - dep tizbektelip kete beredi.

Keltire bersen óte kóp. Sonymen qatar, kezindegi Altyn Orda imperiyasynyng qúramynda bolghan әrbir orys knyazidyqtary ózderining shygharghan aqshalaryna (moneta) qypshaq tilinde jazghan eken. Mysaly : «moskov akchasy budyr» (oryssha audarghanda - «eto moskovskaya moneta») qazaqsha aitqanda  - «búl mәskeu aqshasy»- degen sóz. 

Osynshalyqty bay tildik qorymyzdy keybireuler júpyny dep tómendetip jatady. Mýlde olay emes. Bizding tilimiz Kenestik zamangha deyin birneshe úly memleketterdin, naqtylay aitsaq, Shynghys han qúrghan jәne Euraziya jazyghynda qúrylghan Altyn Orda imperiyasynan bastap, oghan deyingi jәne odan keyingi barlyq handyqtardyng memlekettik tili bolghan. Búl – maqtanatyn asyl tarihymyz. Osy arada bir mysal keltire keteyik;

Ataqty Amerikalyq zertteushi ghalym Hilda Hukkem Ámir Temir turaly jazghan zertteu kitabynda bylay dep jazady;

«...Imperiya Temirlana absalutno govorila na drevnem kipchakskom yazyke, kak ego predky Chingis han, y sozdannaya im imperiya» , - deydi.

Endi týsinikti bolu ýshin taratyp jazayyq. Ózbekter men Úighyrlar týrki halyqtarynyng qúramyna kirgenimen olar karluk taypasyna jatady. Týrkimender, Týrikter, Ázirbayjandar – olar oghyz taypasy bolyp esepteledi. Búlar da týrkiler. Qazaqtar – qypshaq taypasyna jatady.

Sonda endi Ámir Temir men Shynghys han imperiyasy qay taypanyng qúrghan qaghanattary. Áriyne, qazaqtardiki bolyp shyghady. Múny Hilda Hukkem taygha tanba basqanday etip jazghan. 

Osy tilimizge baylanysty mysal keltire keteyin;

Dýnie jýzinde aghylshyn halqy 60 milliongha jeter – jetpes, biraq jer sharyndaghy 7,5 milliard halyqqa aghylshyn tilin ýiretip, osy tilde sóilesuge, jazugha kýsh saluda. Qanday kýreskerlik, úly talpynys desenshi! 

Sonday-aq, qasymyzdaghy Ózbekstanda 32 milliondyq ózbekter bir tilde ghana sóilep, memleketi bir tilde ghana júmys isteydi. Biz bolsaq, ózimiz túrmaq qasymyzda jýrgen az ghana orysty, sausaqpen sanarlyqtay úighyrdy, tatardy, dýngendi basqa da kishigirim etnostardy qazaqsha osy mezgilge deyin sóilete almadyq.

Búl qazekenning әlsizdigin, eki adamgha sózin ótkize almaytyn juastyghyn kórsetpeyme.

Sonymen qatar, qypshaq – qazaqtardyng tarihtaghy úly perzentteri Joshy, Batu, Hulagu, Ugedey sonday-aq basqa da kóptegen tarihy túlghalaryn óz tilimizde jazghanymyz dúrys-au dep oilaymyn. Uaqyty kelgen sekildi. Kezinde qytay, orys jәne europalyq jylnamashylar óz tilderine jaqyndatyp búlardy әrip qatelerimen (grammaticheskaya oshibka) jazdy emes pe.

Mysalgha aitsaq ; Jolshyny jazghanda  Joshy, nemese Djuchi, Batyldy olar Batu keyde Batyi, Qúbaghúldy – Hulagu, Ýkitaydy – Ýgedey, Múqataydy – Mukalay ( qytaydy baghyndyrghan batyr), Sýbetaydy – Sýbedey (qolbasshy), Tóleni – Tulu (Shynghyshannyng úly) - dep. Osylay tize berseng jalghasyp kete beredi. Mine osy qypshaqtyng tarihy túlghalaryn óz tilimizde jazsaq. Olar ómirde óz tilderinde ataldy emes pe. Qansha degenmen, búlardyng týgeli qazaqtardyng ótkendegi úly túlghalary. Múny biz ghana aityp jәne jazyp qana qoymayyq, sizderde kópshilik bolyp qoldap, kýreskenimiz dúrys. Mәngýrttiktinde shegi bolady. Sonda ghana tarihymyzdy tarazylap,tazalap, qalpyna keltirip, dúrys jolgha týsemiz . Eger oilap qarasaq, qazirgi kýnderi de ózining ata – tegin (familiyasyn) búrynghy orys tilinde jazyp jýrgender jeterlik.

Biz qashangha deyin últtyq bolmysymyzdy qalpyna keltirudi, ana tilimizding qúzyryn, qúdiretin keneytudi jәne memleketimizdi últtyq boyaugha kirgizudi sóz búidagha salyp soza beremiz.

Ýsh ghasyr jauqazyn kýzetken sarbazdar

Osy orayda bir mysal keltire keteyik.

Búl osydan birneshe ghasyr búryn bolghan oqigha edi. Resey imperiyasynyng biyligi әkeden balagha, baladan nemerege auysyp, ýsh ghasyr ústaghan Romanovtar túqymy osy ýsh ghasyrlyq oqighagha oray ýlken toy jasaydy. Búl úlan – asyr toygha dýniyejýzining kóptegen memleket basshylary shaqyrylyp, merekening sәnin keltirgen eken. Sonday – bir shaqyrylghan qonaq kezinde, Prussiya men Germaniyany biriktirip, bir memleket qylghan temirdey Bismark bolypty. Birer kýn basqalarmen birge kónil kóterip, sharshanqyraghan kansler qasyna ózimen birge kelgen dos-jarandaryn alyp, imperatordyng bir neshe gektargha sozylghan bau-baghyn atqa minip, aralap ketedi.

Baqta qanshama aghashtyng týri, týrli shópting hosh iyisi adamgha sezim berip, sergitkendey bolady.

Ormandy aralap kele jatqan Bismark bir jerden kýzette túrghan eki әskerdi bayqaydy. Qasynan ótip bara jatyp, orman ortasynda neni kýzetip túrghandaryn súraydy.

Olar neni kýzetetinin bilmeytin bolyp shyqty. Tek kýnde kýzet auysyp túratynyn aitady. Búghan qayran qalghan kansler, seruennen qaytyp kelgen song toy iyesinen orman arasyndaghy kýzetting ne ýshin túrghanyn súraydy. Qyzyq bolghanda, búlarda ol túraly bilmeytin bolyp shyqty. Degenmen, keyin anyqtay kele týsingenderi 2-shi Ekaterina patshayym kóktem kýni auqymdy baqty aralap jýrip, bir jerden jauqazyndardyng ósip, gýl jaryp túrghanyng bayqaydy. Saraydaghy dvoryandardyng balalary ýzip tastamas ýshin kýzet aldyryp, baqylatyp qoyghan bolyp shyqty. Sodan keyin qoydyrghan kýzetin úmytyp ketken ghoy. 3 jyl, 5 jyl, 10 jyl, 100 jyl, 300 jyl ! Qanshama uaqyt, qanshama buyn ótti. Kýndelikti búl jerge keletin kýzetting ózi neni kýzetetinin de úmytty. Áyteuir, osy aragha kýzet túruy tiyis. Masqara bolghanda, eger sol Bismark bolmaghanda búl dәstýr jalghasa berer me edi, qayter edi!

Mening aitayyn degenim, elimizding tәuelsizdik alghanyna shiyrek ghasyr ótse de últymyzdyng úlyq mәseleleri osy uaqytqa deyin tolyq sheshilmey kele jatqandyghy. Siz bolyp biz bolyp jәne biyliktegiler bolyp, osy bir tolghauy jetken tosuly isterdi uaqyt ótkizbey qalpyna keltirsek júrtymyzgha myng da bir quanysh bolar edi.

Beysenghazy Úlyqbek

Abai.kz