وبلىس دەگەن ءسوزدى ايماق دەپ اۋىستىراتىن مەزگىل الدەقاشان جەتتى. دەگەنمەن، بۇل ءىستى الىدە ىسكە اسىرا الماي كەلەمىز. مۇمكىن ويىمىز، تۇسىنىگىمىز نەمەسە ءبىلىمىمىز جەتپەيتىن شىعار. ەگەر ءبىز ايماق دەپ وزگەرتسەك قازاقستان ءبىر تابان  ۇلتتىق رەنگە جاقىندار ەدى (ناتسيونالنىي كولوريت) ايتپەسە، قايسىبىر ۇلت وكىلدەرىنىڭ ايتپايتىن ءسوزى جوق. سولارعا ايتارلىقتاي توسقاۋىل بولار ەدى. سونىمەن قاتار، قازىرگى كەيبىر وبلىس اتاۋلارىندا ءمانى مەن ماعىناسىنا جانە جەر-سۋ اتاۋلارىنا قاراپ قايتا اتاعانىمىز جونگە كەلەتىن سەكىلدى.

مىسالى، بىلاي دەپ كورسەتسەك ;

تۇركىستان ايماعى ( تۇركىستان وبلىسى)

سىرداريا ايماعى ( قىزىلوردا وبلىسىن سىرداريا وزەنى جارىپ وتەتىن بولعاندىقتان)

جەتىسۋ ايماعى (الماتى وبلىسى)

سارىارقا ايماعى (قاراعاندى وبلىسى)

اق جايىق ايماعى ( باتىس قازاقستان وبلىسى)

كوكشەتاۋ ايماعى ( اقمولا وبلىسى)

التىن التاي ايماعى ( شىعىس-قازاقستان وبلىسى)

اتىراۋ ايماعى ( اتىراۋ وبلىسى)

ەرتىس ايماعى (پاۆلودار وبلىسى)

قىزىلجار ايماعى (سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى)

مىنە وسىلاي جالعاسا بەرەدى. وسىلاي ەتپەسەك، قايسىبىر وبلىس ورتالىعى بولىپ سانالاتىن قالالاردىڭ اتىن تۇتاس ايماققا كورپەشە  سەكىلدى كەرىپ تاستاعانبىز. شىندىعىندا سول ايماقتاردىڭ حالىق اۋىزىنداعى جەر-سۋ اتاۋى كونەدەن كەلە جاتقان اتى بولعاندىقتان جاراسىمدى، ادەمى، تۋعان ەلىمىزگە سونشالىقتى جاقىن.

بۇل اتاۋلار ەل-جۇرتىمىز ءۇشىن باعا جەتپەس ماقتانىشقا اينالارى انىق. وسكەمەن قالاسىن الداعى ۋاقىتتا ەگەر مۇمكىندىك بولسا ەرتىس نەمەسە التاي دەپ وزگەرتسە، سلاۆيان جۇرتى دا ەشتەڭە دەمەس ەدى. نەگە دەسەڭىز، ەرتىس وزەنى رەسەيدى دە كەسىپ وتەدى. ەرتىس- تۇركى-قىپشاق ءسوزى بولعانىمەن ولار بۇل سوزگە ەرتەدەن داعدىلانعان. التاي سوزىنەدە سولاي. سوندىقتان، قوڭسى ەل وسى اتاۋعا ەشتەڭە دەي قويماس. بۇل  ارينە، مەنىڭ ءوز پىكىرىم. دەگەنمەن، ءوز ەلىمىزدى اينالامىزداعى جۇرتتار سەكىلدى (وزبەكىستان، تۇركمەنىستان، گرۋزيا) ۇلتتىق رەنگە كەلتىرەتىن ۋاقىت جەتتى عوي دەپ ويلايمىن .

مولوكو ءسوزى - «مال اعى» ەكەن

ەندى انا تىلىمىزگە كەلەيىك. قازاق دەگەن حالىقتىڭ انا ءتىلى تالاي مىڭداعان جىلدىق تاريحى بار كونەدەن كەلە جاتقان ۇلى تىلدەردىڭ ءبىرى ەمەس پە؟

كەزىندەگى التىن وردا قاعاناتىنىڭ (يمپەرياسىنىڭ) ءداستۇرلى سويلەۋ جانە ءىس جۇرگىزۋ ءتىلى بولعان ءبىزدىڭ ءتىلىمىز، باسقا حالىقتاردىڭ دا تىلىنە اسا زور ىقپال جاساعان. ماسەلەن، سولاردىڭ ءبىرى – سول، كەزدەگى يمپەريانىڭ قۇرامىندا بولعان، سولتۇستىكتەگى كورشىمىزدىڭ تىلىندەگى كوپتەگەن ءسوز قولدانىستارى – ءبىزدىڭ تىلىمىزدەگى ءتول سوزدەرىمىز.

اتاقتى ءدالدىڭ سوزدىكتەرىن اقتارىپ وتىرساڭ، ورىستىڭ «مولوكو» ءسوزى «مال اعى» دەگەن قىپشاقتىڭ سوزىنەن الىنعان. ياعني مالدىڭ اعى – ءسۇتى دەگەن ءسوز. ءسۇت دەگەن تەرمين قازىرگى ءبىزدىڭ تىلىمىزگە، وتكەن عاسىردىڭ 20 – 30 جىلدارى كىرگەن. وسىعان دەيىن ەرتەدەگى قىپشاقتىڭ (قازاقتىڭ) قاراپايىم سوزىمەن «مالدىڭ اعى» دەگەن ەكەنبىز.

كورشى حالىقتىڭ « ۋرا» ءسوزى – «ۋراح» ( جىلنامادا قاتە جازىلعان ءسوز) – «ارۋاق» دەپ بابالارىمىز جاۋعا شاپقاندا دەم بەرۋشى، اتويلاۋشى سوزىنەن الىنعان. سونىمەن قاتار، بوگاتىر – باتىر سوزىنەن، دەنگا – تەڭگە سوزىنەن، سەرگي – سىرعا، دالەكو - دالا سوزىنەن (الىس، ۇزاق دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى), يزيۋم – ءجۇزىم، سۋندۋك – ساندىق، كالپاك – قالپاق، تۋمان – تۇمان، كيرپيچ – كىرپىش، توۆار – تاۋار، سارافان – ساراپاي، چەكمەن – شەكپەن، تۋلۋپ – تۇلىپ، كاكوشنيك – قوقرايما (قوقرايتىپ كيىۋ،ورىسشاسى - جەنسكي گولوۆنوي ۋبور), ەپانچا – شاپانشا نەمەسە شاپان، دوكۋمەنت-  وي كومەك (قىپشاق حاندارى ءوز ويلارى مەن پىكىرلەرىن ارنايى قىرىپ دايىنداعان مال تەرىسىنە نەمەسە الىستان كەرۋەنمەن جەتكەن قاعازعا جازىپ وتىرعان، مۇنى ولار «وي كومەك» اتاعان ) - دەپ تىزبەكتەلىپ كەتە بەرەدى.

كەلتىرە بەرسەن وتە كوپ. سونىمەن قاتار، كەزىندەگى التىن وردا يمپەرياسىنىڭ قۇرامىندا بولعان ءاربىر ورىس كنيازدىقتارى وزدەرىنىڭ شىعارعان اقشالارىنا (مونەتا) قىپشاق تىلىندە جازعان ەكەن. مىسالى : «موسكوۆ اكچاسى بۋدىر» (ورىسشا اۋدارعاندا - «ەتو موسكوۆسكايا مونەتا») قازاقشا ايتقاندا  - «بۇل ماسكەۋ اقشاسى»- دەگەن ءسوز. 

وسىنشالىقتى باي تىلدىك قورىمىزدى كەيبىرەۋلەر جۇپىنى دەپ تومەندەتىپ جاتادى. مۇلدە ولاي ەمەس. ءبىزدىڭ ءتىلىمىز كەڭەستىك زامانعا دەيىن بىرنەشە ۇلى مەملەكەتتەردىڭ، ناقتىلاي ايتساق، شىڭعىس حان قۇرعان جانە ەۋرازيا جازىعىندا قۇرىلعان التىن وردا يمپەرياسىنان باستاپ، وعان دەيىنگى جانە ودان كەيىنگى بارلىق حاندىقتاردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى بولعان. بۇل – ماقتاناتىن اسىل تاريحىمىز. وسى ارادا ءبىر مىسال كەلتىرە كەتەيىك;

اتاقتى امەريكالىق زەرتتەۋشى عالىم حيلدا حۋككەم ءامىر تەمىر تۋرالى جازعان زەرتتەۋ كىتابىندا بىلاي دەپ جازادى;

«...يمپەريا تەميرلانا ابساليۋتنو گوۆوريلا نا درەۆنەم كيپچاكسكوم يازىكە، كاك ەگو پرەدكي چينگيس حان، ي سوزداننايا يم يمپەريا» ، - دەيدى.

ەندى تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن تاراتىپ جازايىق. وزبەكتەر مەن ۇيعىرلار تۇركى حالىقتارىنىڭ قۇرامىنا كىرگەنىمەن ولار كارلۋك تايپاسىنا جاتادى. تۇركىمەندەر، تۇرىكتەر، ءازىربايجاندار – ولار وعىز تايپاسى بولىپ ەسەپتەلەدى. بۇلار دا تۇركىلەر. قازاقتار – قىپشاق تايپاسىنا جاتادى.

سوندا ەندى ءامىر تەمىر مەن شىڭعىس حان يمپەرياسى قاي تايپانىڭ قۇرعان قاعاناتتارى. ارينە، قازاقتاردىكى بولىپ شىعادى. مۇنى حيلدا حۋككەم تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ جازعان. 

وسى تىلىمىزگە بايلانىستى مىسال كەلتىرە كەتەيىن;

دۇنيە جۇزىندە اعىلشىن حالقى 60 ميلليونعا جەتەر – جەتپەس، بىراق جەر شارىنداعى 7,5 ميلليارد حالىققا اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتىپ، وسى تىلدە سويلەسۋگە، جازۋعا كۇش سالۋدا. قانداي كۇرەسكەرلىك، ۇلى تالپىنىس دەسەڭشى! 

سونداي-اق، قاسىمىزداعى وزبەكستاندا 32 ميلليوندىق وزبەكتەر ءبىر تىلدە عانا سويلەپ، مەملەكەتى ءبىر تىلدە عانا جۇمىس ىستەيدى. ءبىز بولساق، ءوزىمىز تۇرماق قاسىمىزدا جۇرگەن از عانا ورىستى، ساۋساقپەن ساڭارلىقتاي ۇيعىردى، تاتاردى، دۇڭگەندى باسقا دا كىشىگىرىم ەتنوستاردى قازاقشا وسى مەزگىلگە دەيىن سويلەتە المادىق.

بۇل قازەكەننىڭ السىزدىگىن، ەكى ادامعا ءسوزىن وتكىزە المايتىن جۋاستىعىن كورسەتپەيمە.

سونىمەن قاتار، قىپشاق – قازاقتاردىڭ تاريحتاعى ۇلى پەرزەنتتەرى جوشى، باتۋ، حۋلاگۋ، ۋگەدەي سونداي-اق باسقا دا كوپتەگەن تاريحي تۇلعالارىن ءوز تىلىمىزدە جازعانىمىز دۇرىس-اۋ دەپ ويلايمىن. ۋاقىتى كەلگەن سەكىلدى. كەزىندە قىتاي، ورىس جانە ەۋروپالىق جىلناماشىلار ءوز تىلدەرىنە جاقىنداتىپ بۇلاردى ءارىپ قاتەلەرىمەن (گرامماتيچەسكايا وشيبكا) جازدى ەمەس پە.

مىسالعا ايتساق ; جولشىنى جازعاندا  جوشى، نەمەسە دجۋچي، باتىلدى ولار باتۋ كەيدە باتىي، قۇباعۇلدى – حۋلاگۋ، ۇكىتايدى – ۇگەدەي، مۇقاتايدى – مۋكالاي ( قىتايدى باعىندىرعان باتىر), سۇبەتايدى – سۇبەدەي (قولباسشى), تولەنى – تۋلۋ (شىڭعىسحاننىڭ ۇلى) - دەپ. وسىلاي تىزە بەرسەڭ جالعاسىپ كەتە بەرەدى. مىنە وسى قىپشاقتىڭ تاريحي تۇلعالارىن ءوز تىلىمىزدە جازساق. ولار ومىردە ءوز تىلدەرىندە اتالدى ەمەس پە. قانشا دەگەنمەن، بۇلاردىڭ تۇگەلى قازاقتاردىڭ وتكەندەگى ۇلى تۇلعالارى. مۇنى ءبىز عانا ايتىپ جانە جازىپ قانا قويمايىق، سىزدەردە كوپشىلىك بولىپ قولداپ، كۇرەسكەنىمىز دۇرىس. ماڭگۇرتتىكتىڭدە شەگى بولادى. سوندا عانا تاريحىمىزدى تارازىلاپ،تازالاپ، قالپىنا كەلتىرىپ، دۇرىس جولعا تۇسەمىز . ەگەر ويلاپ قاراساق، قازىرگى كۇندەرى دە ءوزىنىڭ اتا – تەگىن (فاميلياسىن) بۇرىنعى ورىس تىلىندە جازىپ جۇرگەندەر جەتەرلىك.

ءبىز قاشانعا دەيىن ۇلتتىق بولمىسىمىزدى قالپىنا كەلتىرۋدى، انا ءتىلىمىزدىڭ قۇزىرىن، قۇدىرەتىن كەڭەيتۋدى جانە مەملەكەتىمىزدى ۇلتتىق بوياۋعا كىرگىزۋدى ءسوز بۇيداعا سالىپ سوزا بەرەمىز.

ءۇش عاسىر جاۋقازىن كۇزەتكەن ساربازدار

وسى ورايدا ءبىر مىسال كەلتىرە كەتەيىك.

بۇل وسىدان بىرنەشە عاسىر بۇرىن بولعان وقيعا ەدى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ بيلىگى اكەدەن بالاعا، بالادان نەمەرەگە اۋىسىپ، ءۇش عاسىر ۇستاعان رومانوۆتار تۇقىمى وسى ءۇش عاسىرلىق وقيعاعا وراي ۇلكەن توي جاسايدى. بۇل ۇلان – اسىر تويعا دۇنيەجۇزىنىڭ كوپتەگەن مەملەكەت باسشىلارى شاقىرىلىپ، مەرەكەنىڭ ءسانىن كەلتىرگەن ەكەن. سونداي – ءبىر شاقىرىلعان قوناق كەزىندە، پرۋسسيا مەن گەرمانيانى بىرىكتىرىپ، ءبىر مەملەكەت قىلعان تەمىردەي بيسمارك بولىپتى. بىرەر كۇن باسقالارمەن بىرگە كوڭىل كوتەرىپ، شارشاڭقىراعان كانتسلەر قاسىنا وزىمەن بىرگە كەلگەن دوس-جاراندارىن الىپ، يمپەراتوردىڭ ءبىر نەشە گەكتارعا سوزىلعان باۋ-باعىن اتقا ءمىنىپ، ارالاپ كەتەدى.

باقتا قانشاما اعاشتىڭ ءتۇرى، ءتۇرلى ءشوپتىڭ حوش ءيىسى ادامعا سەزىم بەرىپ، سەرگىتكەندەي بولادى.

ورماندى ارالاپ كەلە جاتقان بيسمارك ءبىر جەردەن كۇزەتتە تۇرعان ەكى اسكەردى بايقايدى. قاسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، ورمان ورتاسىندا نەنى كۇزەتىپ تۇرعاندارىن سۇرايدى.

ولار نەنى كۇزەتەتىنىن بىلمەيتىن بولىپ شىقتى. تەك كۇندە كۇزەت اۋىسىپ تۇراتىنىن ايتادى. بۇعان قايران قالعان كانتسلەر، سەرۋەننەن قايتىپ كەلگەن سوڭ توي يەسىنەن ورمان اراسىنداعى كۇزەتتىڭ نە ءۇشىن تۇرعانىن سۇرايدى. قىزىق بولعاندا، بۇلاردا ول تۇرالى بىلمەيتىن بولىپ شىقتى. دەگەنمەن، كەيىن انىقتاي كەلە تۇسىنگەندەرى 2-ءشى ەكاتەرينا پاتشايىم كوكتەم كۇنى اۋقىمدى باقتى ارالاپ ءجۇرىپ، ءبىر جەردەن جاۋقازىنداردىڭ ءوسىپ، گۇل جارىپ تۇرعانىڭ بايقايدى. سارايداعى دۆوريانداردىڭ بالالارى ءۇزىپ تاستاماس ءۇشىن كۇزەت الدىرىپ، باقىلاتىپ قويعان بولىپ شىقتى. سودان كەيىن قويدىرعان كۇزەتىن ۇمىتىپ كەتكەن عوي. 3 جىل، 5 جىل، 10 جىل، 100 جىل، 300 جىل ! قانشاما ۋاقىت، قانشاما بۋىن ءوتتى. كۇندەلىكتى بۇل جەرگە كەلەتىن كۇزەتتىڭ ءوزى نەنى كۇزەتەتىنىن دە ۇمىتتى. ايتەۋىر، وسى اراعا كۇزەت تۇرۋى ءتيىس. ماسقارا بولعاندا، ەگەر سول بيسمارك بولماعاندا بۇل ءداستۇر جالعاسا بەرەر مە ەدى، قايتەر ەدى!

مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا شيرەك عاسىر وتسە دە ۇلتىمىزدىڭ ۇلىق ماسەلەلەرى وسى ۋاقىتقا دەيىن تولىق شەشىلمەي كەلە جاتقاندىعى. ءسىز بولىپ ءبىز بولىپ جانە بيلىكتەگىلەر بولىپ، وسى ءبىر تولعاۋى جەتكەن توسۋلى ىستەردى ۋاقىت وتكىزبەي قالپىنا كەلتىرسەك جۇرتىمىزعا مىڭ دا ءبىر قۋانىش بولار ەدى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك

Abai.kz