Elordanyng tildik kelbeti san salaly: onda últtyq tanymdy sipattaytyn bay onomastikalyq qor da, jahandanu kezenine «úmtylghan» shet tildik kórinister de barshylyq. Búlardyng ishinde, әsirese, onomastikalyq kenistikting periyferiyalyq ózegi bolyp sanalatyn – ergonimder qabatynyng jayy ózgeshe. Sebebi ergonimder ózi tektes ózge onimder tabighatynan (godoniym, toponiym, oikoniym, antroponim jәne t.b.-lardan) qúrylymdyq-semantikalyq týrliligimen erekshelenedi: onyng qúrylymy әlsiz, basqasha aitqanda, ózgerimpaz, uaqyt tandaghysh bolyp keledi; ol jarnamalyq qyzmetti qosa atqarady; sonymen qatar olar atau retinde jekelegen grafikalyq tanbadan bastap kýrdeli sintaksistik qúrylymdargha deyin belgilene alady. Eng bastysy, ergonimderding boyyndaghy jarnamalyq qyzmet býgingi kýn talabyna sәikes aldynghy oryngha shyghyp otyr. 

Elordanyng tildik kelbetine, onyng ishinde ergonimder jýiesine arnayy saraptama jýrgizu barysynda bayqalghany – mandaysha ataularynyng qazaq, orys, aghylshyn tilderinde aralas kezdesetindigi. Ásirese onyng ishinde oiyn-sauyq ortalyqtarynyn, kommersiyalyq kәsiporyndar men medisinalyq ortalyqtardyng ataulary aghylshyn tilinde kóp úshyrasady. Payyzdyq kórsetkishpen salystyra qaraghanda oiyn-sauyq ortalyqtary men kommersiyalyq kәsiporyn ataularynyng 60%-gha juyghy aghylshyn tilinde, al medisinalyq ortalyqtardyng 70-75%-y aghylshyn tildik ergonimder retinde kórinis tapqan.   

Sonymen qatar qazirgi tanda qaladaghy kóptegen mekemelerding ataulary latyn grafikasynda da úsynyla bastaghan. Onyng ishinde orys tildik ataulardy latyn grafikasynda beru ýlgileri de aragidik kezdesedi. Atap aitqanda, «Vmeste» meyramhanasy, «Sreda» qúrylys mekemesi, «Pchelomed» medisina ortalyghy, «Kran» qúrylys dýkeni, «Molotok» qúrylys dýkeni, «Svoboda» karaoke-bary, «Zoloto» karaoke-bary jәne t.b. 

Osy tústa úsynys retinde aitylatyn mәsele – elordanyng tildik kelbetindegi latyn grafikasymen jazylghan orys tildik ergonimder tәjiriybesin basshylyqqa ala otyryp, ózge de barlyq orys tilindegi ergonimderdi solaysha latyn negizdi jazumen úsynsa dep sanaymyz. Mysaly, «Solnyshko» balabaqshasy – «Solnyshko» balabaqshasy; «Goluboy parus» balabaqshasy – «Golýboı parýs» balabaqshasy; «Solnechnyy miyr» balabaqshasy – «Solnezhnyı mır» balabaqshasy; «Elitstroy» JShS – «Elıtstroı» JShS; «Azbuka jiliya» JShS – «Azbýka jılıa» jәne t.b. degen sekildi. Búl jayt, birinshiden, qalyng júrtshylyqtyng tildik sanasyna latyn grafikaly jazudyng tez әri ontayly enuine yqpaldassa, ekinshiden, qalanyng tildik kelbetin birizdendiruge de atsalysugha kómekteser edi. 

Degenmen elordanyng tildik kenistiginde qyzmet etip otyrghan ergonimderding latynsha úsynylghan núsqalarynda emlelik qatelikterding kóptigi bayqalady. Atalmysh ergonimder qazaq tilining latyn negizdi jazuynyng songhy úsynylghan emle erejesining talabyn ústanbaghan. Atap aitsaq, Bastau-Nur (balabaqsha atauy); Akniet (baspahana atauy); Aınacol, Tamgaly (qonaqýy ataulary); Toi Like, BalQaragai, Divan, Jumbaktas (meyramhana ataulary); Agzam, Inkar, Saryarka-1, Alga, Rayan, Damdes (dәmhana ataulary); Urker (kofehana atauy); Nurzher.kz, Zeinet, Baiterek Development, Ken dala Gs, Otau Development Group (sәulet, qúrylys mekeme ataulary) jәne t.b. 

Jalpy alghanda, qalanyng tildik kelbeti til sayasatyn jýzege asyruda, kóbinese, differensialdy tәsildi talap etedi. Basqasha alyp qaraghanda, әrbir onimdik birlik memlekettik strategiyanyng bir bólshegi bolyp tabylady, al qala kenistiginde ótip jatqan til ýderisteri jalpy zangha sәikes jýrgizilui qajet. Elordanyng tildik vizualdylyghy memleketting til sayasatynda bekitiletin zannamalyq kýsh retinde tanyluy tiyis. Sol sebepti qazaq ergonimder jýiesin, onyng ishinde elordanyng tildik kelbetin latyn grafikasynda berude qúzyrly oryndargha tómendegidey úsynystardy úsynudy qajet dep tabamyz: 

1, Qazaqstan Respublikasy Mәdeniyet jәne sport ministrligi Til sayasaty komiytetining nazaryna!

-Elorda onomastikalyq kenistigining kosmopolittenuine shekteu qoi, yaghny ergonimderding boyyn qabyldaugha auyr, qúrylymdyq jigin ajyratugha qiyn shet tildik birlikterden saqtaugha nazar audaru. Mysaly, «RBS Technologies» JShS, «Retail investment Astana» JShS, «SPK Astana development» JShS jәne t.b. ergonimderding boyyndaghy qysqarghan túlghalardy qayta qarau; 

-Qalanyng ergonimiya kenistigining boyyn ala-qúlalyqtan saqtap, últtyq ataulardyng qoldanysyna qúrmetpen qarauda mekeme, úiym, kәsiporyn ataularyn latyn grafikaly qazaq jazuymen berude asyghystyq, әsirese, salghyrttyq tanytpau. Mәselen, «Kuralmart» qúrylys dýkeni, «Akniet» baspahanasy, «Tattinan» kondiyterlik sehy, «Jumbaktas» meyramhanasy, Damdes» dәmhanasy, «Alga» dәmhanasy, «Agzam» dәmhanasy, «Inkar» dәmhanasy, «Rayan» dәmhanasy, «Saryarka-1» dәmhanasy, «Kaganat» ashanasy, «Zhanuya» shaghynmarketi, «Kuralmart» qúrylys dýkeni, «Taymas» biznes ortalyghy, «Ordakus» JK jәne t.b. ergonimderding boyynan memlekettik tilge degen salghyrttyq, ókinishke oray, anyq angharylady;

-Qala kenistigindegi qazaq tilinde úsynylghan ergonimdik ataulardyng beriluinde qate jazylghan núsqalargha qatang baqylau jasap, olardyng týzetiluin qolgha alu. Ásirese kommersiyalyq mekeme, úiymdardyng ataularynda qazaq әdeby tilining qalyptanghan (kodifikasiyalanghan) normasyna sәikes kelmeytin birlikterding qatary shash-etekten. Mәselen, «Kaskyr-21 vek» JShS, «Balyk iy K» JShS, «Sattiyliyk» JK, «Kazger Qús» JShS  «Bayterek-Dәuir» balabaqshasy, «Nur Aspan 2» balabaqshasy, «Alma-Ata» biznes ortalyghy, «Kishlak» meyramhanasy, «Kulidja» dәmhanasy, «Kok-chay» dәmhanasy, «Damdiy» ashanasy, «Bars» karaoke-bary, «Akkoli» shaghynmarketi jәne t.b. Búl sekildi nemqúraydylyqqa Elorda ergonimderin latyn grafikaly jazumen berude jol bermeuge mindettimiz. Sondyqtan últtyq mýdde mәselesine qatysty júmystardy jiti baqylauda ústau qajet dep tabamyz.

2, Qazaqstan Respublikasy Ýkimetining janyndaghy Respublikalyq onomastika komissiyasy jәne Núr-Súltan qalasy әkimdigi Tilderdi damytu jәne arhiv isi basqarmasynyng nazaryna!

-Qazaqstan onomastikasynyng damuyndaghy mәdeniy-tarihi, sayasi, әleumettik-ekonomikalyq faktorlardy naqtylau, memleketimizdin  mәdeni-ekonomikalyq damu jaghdayyndaghy eskilik atau qaldyqtarymen júmysty jaqsarta týsu;  

-Qazaqstan onomastikasyn retteuding memlekettik jәne jekemenshik mekemelerge ortaq qúqyqtyq-normativtik erejelerin dayyndau baghytynda izdenister jýrgizudi nazargha alu; 

-Qalanyng periyferiyalyq ózegi bolyp tabylatyn ergonimder kenistigining úsynyluynda qazaq mәtinderining poligrafiyalyq tәsiline asa mәn beru, yaghny qazaq tilining latyn grafikaly núsqasynyng kólemin ýlkeytip berudi normalandyru, t.b.  

Sonymen, tildik vizualdylyq birneshe tildi qatar qoldanudaghy tildik sayasattyng jýzege asyryluynyng basty faktory bolyp esepteledi. Jogharyda taldaugha týsken tildik derekter elordanyng ergonimder kenistigining naqty bir talaptar men qazaq, orys jәne aghylshyn tilderin rettep otyratyn erejelerdi talap etetindigin kórsetedi. Sonda ghana otandyq ergonimiya ghylymynyng últtyq mýdde túrghysynan damuyna, yaghny qazaq onimder jýiesining qúqyqtyq-normativtik qújattarynyng birynghaylandyrylyp, olardyng latyn grafikaly qazaq jazuymen damuyn jýzege asyryp, tәuelsiz elimizding bolashaghyna qyzmet etuine mýmkindik ala alamyz. 

Maqalada keltirilgen ergonimderding latyn grafikaly núsqasy bekitilgen әlipby boyynsha berildi. Al jalpy qala kenistiginde aldaghy uaqytta jetildirilgen, qayta qaralyp úsynylghan әlipby negizinde tanbalanghany dúrys dep oilaymyz.  

Janar Qonyratbaeva 

L.N. Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiytetining professory m.a., f.gh.k.

Abai.kz