Beysenbi, 10 Qazan 2024
Koronavirus 3271 11 pikir 17 Sәuir, 2020 saghat 13:54

Koronavirusty anyqtaudyng kәristerdegi tehnologiyasy

QR Densaulyq saqtau ministrligi elimizde koronavirus júqtyrghandardyng sany kýn sayyn artyp kele jatqanyn aitady. Songhy mәlimet boyynsha, atalghan indetti júqtyrghandardyng sany 1480-ge jetken. 17 adam qaytys bolyp, 285 adam jazylyp shyghypty. Áriyne, nauqastardyng indetten aiyghuy eng әueli dәrigerlerding enbegi ekeni dausyz. Biz osy túrghyda dәriger, medisina ghylymdarynyng doktory, professor Aray Maghauiyaqyzy Tólemisovamen elimizding medisinasyndaghy songhy janalyqtar men koronavirus indeti jayly sóilesken edik...

- Aray Maghauiyaqyzy, koreylik kompaniyanyng Creen Gross apparattaryn Orta Aziya jәne TMD elderine әkeletin jalghyz distribiutor ekensiz. Osy apparattar jóninde tolyqtay aityp ótseniz. Búl apparat qanday aurulardy anyqtaydy?

- Dәrigerlerding bilimin jetildiru maqsatynda әlemning 25 memleketimen memorandumgha otyryp, sol elderdegi ozyq klinikalargha dәrigerlerdi aparyp tәjiriybe almasu júmystaryn jýrgizip kelemiz. Medisina salasy jaqsy damyghan elderding biri retinde Koreyanyng Su Chy Non klinikasyn aitugha bolady. Olardyng aurudy emdeudegi artyqshylyghy – diagnostikany dúrys qoyatyndyghy, yaghny molekulyarly-genetikalyq dengeyde kórsetetin apparattarmen júmys isteytindigi.

Biz Koreyagha kezekti is-saparymyzda sonday apparattar shygharatyn ýlken korporasiya Green Brus degen halyqaralyq laboratoriyagha bardyq. Sol laboratoriyada diagnostikalyq apparat shygharatyn Bioneer kompaniyasymen, apparattarynyng júmys isteudegi tiyimdiligimen tanystyq. Sóitip, atalghan kompaniyamen kelisimge otyryp, 2014 jyldan beri «Life Med Holding» kompaniyasyn qúryp, liysenziya aldyq. Qazir apparattardy Qazaqstangha әkelip, ony elimizdegi auruhanalargha ornalastyryp jatyrmyz.

Biz apparattardy aldymen Almatydaghy tuberkulez dispanserine qoyyp, 3 jylday ghylymy zertteu jýrgizdik. Nәtiyjesi óte joghary ekenin dәleldey otyryp, ghylymy maqalalar jariyaladyq. Býginde búl apparat elimizdegi 13 oblystyng auruhanalarynda júmys istep túr. Mamandardy ýiretip, bir jyldan keyin Koreyagha aparyp taghy oqyttyq.

Býginde ghylymy túrghydan dәleldep, jobalar jasaghandyqtan Qazaqstangha jәne Orta Aziya, TMD elderine satugha biz ghana ekskluzivti distribiutor bolyp tabylamyz. TMD elderining ishinen Ózbekstan, Ukraina, Gruziya, Ázirbayjan elderine apparatymyzdy qoydyryp, qazir birge júmys jasap jatyrmyz. Reseymen de kelisimge otyrdyq, osy jyly júmysty bastamaqpyz. Qyrghyzstan men Tәjikstan da súranys bildirip otyr.

- Búl apparattar qanday aurulargha diagnostika jasaydy?

- Bir apparattyng (tek reaktivterin auystyra otyryp) 120 analiz jasaytyn dengeyi bar. Gepatiyt, SPIYD, tuberkulez, infeksiya, әrtýrli virustar, pnevmoniya, gripp, taghy sol siyaqty júqpaly aurulargha analiz jasaydy. Jabyq týrde avtomatty nәtiyjesin tez alatyn dәrejesi bar ekenin dәleldedik. SPID ortalyghymen de ghylymy joba jasap, basqa PSR apparattarmen salystyrmaly týrde ótkizip, jaqsy nәtiyje kórsetildi.

Endi biyl qajetti jerlerge ornalastyramyz degen jospardamyz. Gepatittik baghyttaghy apparatymyz oblystyq densaulyq saqtau bólimining qoldauymen Tarazdaghy infeksiyalyq auruhanada ornatyldy. Ol apparat gepatitting bar ekenin ghana anyqtap qoymay, sonymen birge qanshalyqty dengeyde ekenin, qanshalyqty em jýrip jatqanyn da kórsetedi. Búl degeniniz aurudyng emdeluin de baqylauda ústaugha mýmkindik beredi degen sóz.

- Qazirgi qoyyp jatqan apparattarynyz arnayy koronavirusty anyqtay ala ma?

- Koronavirus alghash Qytayda payda bolghan kezde, Koreya jaqyn ornalasqandyqtan, laboratoriyasy jyldam iske qosylyp osy aurudy anyqtaytyn reaktivterdi oilap tapty. Ózderinde zertteuler jýrgizilip, jaqsy nәtiyje kórsetkennen keyin arnayy sertifikatyn aldy. Osy jyldyng qantar aiynda bizge úsyndy. Biraq ol uaqytta bizde koronavirustyng belgileri bolmaghandyqtan biz qyzyghushylyq tanytpadyq.

Qazir әlemning kóptegen elderi osy apparatty qoldanuda. Keyin bizding elimizde de virus shyghyp, songhy kezde kóbenine baylanysty reaktivterge tapsyrys berip alghyzdyq. Al apparattar ózimizde búrynnan bar. Elimizdegi auruhanalargha, búrynghy apparattar qoyylghan jerlerge de úsynystar jiberdik. Biraq aldymen tiyimdiligine kózimizdi jetkizeyik degen maqsatpen sol apparattar arqyly ózimiz zertteuler jýrgizdik. Yaghny zerthanalardan ong jәne teris nәtiyje kórsetken analizderdi alyp, birneshe ret synama jasadyq. Nәtiyjesi de joghary dengeyde shyqty. Aldaghy birneshe kýnde tiyisti, qajet dep tapqan oryndargha qoiygha dayynbyz. Oral, Aqtau, Manghystau jaghy súranys bildirdi. Jaqyn arada jiberemiz dep otyrmyz.

- Osy uaqytqa deyin synama jasap kelgen apparattardan aiyrmashylyghy nede?

- PSR apparattar ashyq jәne jabyq týrde dep bólinedi. Búl apparat analizdi jabyq týrde jýrgizedi. Ashyq apparattardyng reaktivterin bir-birine qoldanugha bolady, al búl apparat jabyq bolghandyqtan әr aurudyng óz reaktivteri bar. Jabyq degenimiz birinshiden, júmys jasaytyn laboranttyng qauipsizdigin saqtaydy, yaghny aurudy synama barysynda júqtyryp alu qaupi joq, al ashyq jasalatyn jerde onyng qauiptiligi basym.

Ekinshiden, analiz jasau ýshin genetikalyq dengeyde DNK, RNK alynuy 100 payyz taza bolady. Basqa apparattarda ol qolmen alynatyndyqtan qatelikter jiberiletin kezder de kezdesedi.

Ýshinshiden, búl apparattyng sezimtaldyghy asa joghary. Koronavirus ol búrynnan bar, biraq qazirgi mynau covid-19-dyng qauiptiligi ol mutanttalghan, yaghny ózgeriske úshyraghan kýrdeli týri. Ol bir adamnan ekinshi adamgha júqqanda nemese bir eldegi virus pen ekinshi eldegi virustyng bir-birine úqsamaytyndyghy jәne bir emes birneshe mikrobtardan túratyndyqtan onyng emdeu joldary, vaksinasy әli tabylmady. Sondyqtan da búl kýrdeli bolyp otyr. Yaghny osy virustyng qúramynda 3 erekshe gen ózgerip otyrady. Sol ýsh genning júqtyryluy әrtýrli. Mysaly, bir adamda genning bir týri boluy mýmkin, ekinshi adamda eki týri, soghan baylanysty onyng auyr jәne jenil týrde ótui sodan.

Al myna apparattyng sezimtaldyghy joghary degenim, osy ýsh genning qaysysy bar ekenin naqty kórsetip beredi. Jәne ary qaray emdelu barysyn, emning qanshalyqty әserde jýrgizilip jatqanyn kórip otyrugha mýmkindik beredi.

- Qazirgi analiz jasap jatqan test tayaqshalarymen salystyrghanda nәtiyjesi qanshalyqty joghary jәne tiyimdiligi qanday?

- Apparat pen testting anyqtau tәsili eki týrli. Test arqyly adam aghzasynda antiydenelerding bar-joghyn ghana anyqtaugha bolady. Búryn auyryp jazylghan adamnyng denesinde de antiydene saqtalady, yaghny ony da ong dep kórsetedi degen sóz. Test arqyly dәleldeudi diagnostika dep aita almaymyz. Óitkeni ol tómengi dengeyde 30-40 payyz shamasynda kórsetedi.

Al búl apparat viruspen qanshalyqty zalaldanghanyn, qay genmen auyrghanyn eng joghary dengeyde 90-100 payyz kórsetedi. Ary qaray da osy genderding búzyluyna qaray zertteuler jýrgizip, qay genmen auyrghan auyr jәne jenil degendi anyqtaugha bolady.

Tiyimdiligine keler bolsaq, basqa apparatta DNK, RNK-ny alghan kezde birneshe laborant otyryp qolmen júmys jasaydy. Al búl apparatqa 5-7 minutta analizderdi nomerlep qúiyp, mashinagha salyp qoyady. Apparat 2 saghatta 48 analizdy ózi avtomatty týrde jasap shygharady. Oghan deyin laborant basqa júmystarymen ainalysuyna bolady. Odan kelesi mashinagha auystyryp salady, ol jerde 1 jarym saghat túryp, nәtiyjesi kompiuterge shyghyp keledi. Sonda bir ghana laborant jetkilikti. Dәrigerlerge sapaly da tiyimdi. Uaqytyn da almaydy, kóp adamdy da qajet etpeydi.

- Apparat qoyylghan song mamandardy dayyndau, oqytu, ýiretu qalay jýrgiziledi?

- Eger súranys bolyp jatsa, oqyghan injenerlerimiz ýiretuge dayyn. Olar apparatty qoyyp, tehnikalyq jaghyn baqylauda ústap otyrady. Bir jaqsysy internet arqyly baghdarlamasy janartylyp otyrady. Qashyqtan injener baqylauda ústaydy. Mamandardy ózimiz oqytamyz, keyin analizder dúrys emes bolyp jatqan jaghdayda bizge jiberedi, qay jerde qanday qatelikter boldy týsindirip beremiz.

Búl apparatty pandemiya ayaqtalghan song da, reaktivterin auystyru arqyly basqa infeksiyalardy anyqtaugha paydalana beredi. Yaghny búl bir rettik emes, kóptegen aurulardy anyqtauda tiyimdi bolyp tabylady.

- Qazir koronavirusty dәrigerlerimiz de júqtyryp alyp jatyr...

- Búl әriyne jýrekti auyrtatyn jaghday. Olar virus júqtyrghan nauqaspen  tikeley baylanysta bolghandyqtan, ózderinen de anyqtaluy әbden mýmkin. Dәrigerler adam ómirining arashasy bolghandyqtan, kóp jaghdayda pasiyentting jaghdayyn oilap túryp, óz qauipsizdikterin úmytyp nemese oilamay qaluy mýmkin.

Sosyn qauipsizdik kiyimderining de sapasy talapqa say kelmey jatyr. Ártýrli jeke kәsipkerler tigip, satyp jatqan sapasy standartqa say kelmeytin halattar men maskalar da búl kórsetkishke әser etip jatyr deuge bolady. Qauipti aimaqta jýrgen dәrigerlerden basqa, qabyldauda otyrghan nemese basqa bólimdegi dәrigerlerding auyrghandyghy, tipti alandaytyn jaghday. Onyng sebebi dúrys qorghalmaghandyghy. Dәrigerlerding bәrine erekshe qorghanysy bar kostumder kiygizu kerek.

Postarda túrghan dәrigerler de jay halat pen maska kiyip túr. Ol jerdegi qauip tipten joghary boluy mýmkin. Sondyqtan adam janynyng arashasy dәrigerlerge erekshe kónil bólip, qauipsizdigine basa nazar audaru kerek.

- Atalghan indet auyldardan da anyqtaldy. Ondaghy halyqqa qanday kenes beresiz?

- Basynda eki qalany japqan kezde dúrys sheshim boldy, tez arada aurudyng aldyn alarmyz dep oiladym. Biraq qonaqjay, toyshyl halyqpyz, sonyng kesiri de tiyip ketkendey boldy. Adamdar beygham jýrdi, alyp-qashpa әngimelerge kóbirek senip, ýkimetting tyiymdaryna mәn bermey, tәrtipke baghynbay, sonyng kesirinen ókinishke qara auyldyq jerlerge de tarap ketti.

Sondyqtan, mynau karantinning tәrtibine boyúsynyp, sabyrlyq saqtap, tek ýide jatyp qana elimizdi osy syrqattan saqtap qala alamyz.

Kýn-týn demey kýzette túrghan tәrtip saqshylarynyn, bastaryn qaterge tigip úiqysyz aurumen alysyp jýrgen dәrigerlerding júmysyna qúrmetpen qarap, enbekterin baghalayyq. Janjal shygharmay, solardyng júmysyna kedergi keltirmey, otbasymyzdyng qasynda, «bir jaghadan bas, bir jennen qol shygharyp», auyzbirshilikte bolsaq qana osy indetti joya alamyz.

Bekerden-beker tyiym salynyp, býkil әlem dýrligip jatqan joq. Týsinistikpen qarap, birlesip kýresu kerek. Qytaydyng búl virusty tez jenip, qazir qalypty ómirge oraluy, tәrtipke birauyzdan baghynghany, ózgelerding isine qúrmet bildirgendiginen. Biz de sol kýnge jetu ýshin tek shydamdylyq tanytayyq.

Materialdy dayyndaghan Núrbiyke Beksúltanqyzy

Abai.kz

11 pikir