قر دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى ەلىمىزدە كوروناۆيرۋس جۇقتىرعانداردىڭ سانى كۇن سايىن ارتىپ كەلە جاتقانىن ايتادى. سوڭعى مالىمەت بويىنشا، اتالعان ىندەتتى جۇقتىرعانداردىڭ سانى 1480-گە جەتكەن. 17 ادام قايتىس بولىپ، 285 ادام جازىلىپ شىعىپتى. ارينە، ناۋقاستاردىڭ ىندەتتەن ايىعۋى ەڭ اۋەلى دارىگەرلەردىڭ ەڭبەگى ەكەنى داۋسىز. ءبىز وسى تۇرعىدا دارىگەر، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور اراي ماعاۋياقىزى تولەمىسوۆامەن ەلىمىزدىڭ مەديتسيناسىنداعى سوڭعى جاڭالىقتار مەن كوروناۆيرۋس ىندەتى جايلى سويلەسكەن ەدىك...

- اراي ماعاۋياقىزى، كورەيلىك كومپانيانىڭ Creen Gross اپپاراتتارىن ورتا ازيا جانە تمد ەلدەرىنە اكەلەتىن جالعىز ديستريبيۋتور ەكەنسىز. وسى اپپاراتتار جونىندە تولىقتاي ايتىپ وتسەڭىز. بۇل اپپارات قانداي اۋرۋلاردى انىقتايدى؟

- دارىگەرلەردىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ ماقساتىندا الەمنىڭ 25 مەملەكەتىمەن مەموراندۋمعا وتىرىپ، سول ەلدەردەگى وزىق كلينيكالارعا دارىگەرلەردى اپارىپ تاجىريبە الماسۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ كەلەمىز. مەديتسينا سالاسى جاقسى دامىعان ەلدەردىڭ ءبىرى رەتىندە كورەيانىڭ سۋ چي نون كلينيكاسىن ايتۋعا بولادى. ولاردىڭ اۋرۋدى ەمدەۋدەگى ارتىقشىلىعى – دياگنوستيكانى دۇرىس قوياتىندىعى، ياعني مولەكۋليارلى-گەنەتيكالىق دەڭگەيدە كورسەتەتىن اپپاراتتارمەن جۇمىس ىستەيتىندىگى.

ءبىز كورەياعا كەزەكتى ءىس-ساپارىمىزدا سونداي اپپاراتتار شىعاراتىن ۇلكەن كورپوراتسيا Green Brus دەگەن حالىقارالىق لابوراتورياعا باردىق. سول لابوراتوريادا دياگنوستيكالىق اپپارات شىعاراتىن Bioneer كومپانياسىمەن، اپپاراتتارىنىڭ جۇمىس ىستەۋدەگى تيىمدىلىگىمەن تانىستىق. ءسويتىپ، اتالعان كومپانيامەن كەلىسىمگە وتىرىپ، 2014 جىلدان بەرى «Life Med Holding» كومپانياسىن قۇرىپ، ليتسەنزيا الدىق. قازىر اپپاراتتاردى قازاقستانعا اكەلىپ، ونى ەلىمىزدەگى اۋرۋحانالارعا ورنالاستىرىپ جاتىرمىز.

ءبىز اپپاراتتاردى الدىمەن الماتىداعى تۋبەركۋلەز ديسپانسەرىنە قويىپ، 3 جىلداي عىلىمي زەرتتەۋ جۇرگىزدىك. ناتيجەسى وتە جوعارى ەكەنىن دالەلدەي وتىرىپ، عىلىمي ماقالالار جاريالادىق. بۇگىندە بۇل اپپارات ەلىمىزدەگى 13 وبلىستىڭ اۋرۋحانالارىندا جۇمىس ىستەپ تۇر. مامانداردى ۇيرەتىپ، ءبىر جىلدان كەيىن كورەياعا اپارىپ تاعى وقىتتىق.

بۇگىندە عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەپ، جوبالار جاساعاندىقتان قازاقستانعا جانە ورتا ازيا، تمد ەلدەرىنە ساتۋعا ءبىز عانا ەكسكليۋزيۆتى ديستريبيۋتور بولىپ تابىلامىز. تمد ەلدەرىنىڭ ىشىنەن وزبەكستان، ۋكراينا، گرۋزيا، ءازىربايجان ەلدەرىنە اپپاراتىمىزدى قويدىرىپ، قازىر بىرگە جۇمىس جاساپ جاتىرمىز. رەسەيمەن دە كەلىسىمگە وتىردىق، وسى جىلى جۇمىستى باستاماقپىز. قىرعىزستان مەن تاجىكستان دا سۇرانىس ءبىلدىرىپ وتىر.

- بۇل اپپاراتتار قانداي اۋرۋلارعا دياگنوستيكا جاسايدى؟

- ءبىر اپپاراتتىڭ (تەك رەاكتيۆتەرىن اۋىستىرا وتىرىپ) 120 اناليز جاسايتىن دەڭگەيى بار. گەپاتيت، سپيد، تۋبەركۋلەز، ينفەكتسيا، ءارتۇرلى ۆيرۋستار، پنەۆمونيا، گريپپ، تاعى سول سياقتى جۇقپالى اۋرۋلارعا اناليز جاسايدى. جابىق تۇردە اۆتوماتتى ناتيجەسىن تەز الاتىن دارەجەسى بار ەكەنىن دالەلدەدىك. سپيد ورتالىعىمەن دە عىلىمي جوبا جاساپ، باسقا پتسر اپپاراتتارمەن سالىستىرمالى تۇردە وتكىزىپ، جاقسى ناتيجە كورسەتىلدى.

ەندى بيىل قاجەتتى جەرلەرگە ورنالاستىرامىز دەگەن جوسپاردامىز. گەپاتيتتىك باعىتتاعى اپپاراتىمىز وبلىستىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ءبولىمىنىڭ قولداۋىمەن تارازداعى ينفەكتسيالىق اۋرۋحانادا ورناتىلدى. ول اپپارات گەپاتيتتىڭ بار ەكەنىن عانا انىقتاپ قويماي، سونىمەن بىرگە قانشالىقتى دەڭگەيدە ەكەنىن، قانشالىقتى ەم ءجۇرىپ جاتقانىن دا كورسەتەدى. بۇل دەگەنىڭىز اۋرۋدىڭ ەمدەلۋىن دە باقىلاۋدا ۇستاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى دەگەن ءسوز.

- قازىرگى قويىپ جاتقان اپپاراتتارىڭىز ارنايى كوروناۆيرۋستى انىقتاي الا ما؟

- كوروناۆيرۋس العاش قىتايدا پايدا بولعان كەزدە، كورەيا جاقىن ورنالاسقاندىقتان، لابوراتورياسى جىلدام ىسكە قوسىلىپ وسى اۋرۋدى انىقتايتىن رەاكتيۆتەردى ويلاپ تاپتى. وزدەرىندە زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، جاقسى ناتيجە كورسەتكەننەن كەيىن ارنايى سەرتيفيكاتىن الدى. وسى جىلدىڭ قاڭتار ايىندا بىزگە ۇسىندى. بىراق ول ۋاقىتتا بىزدە كوروناۆيرۋستىڭ بەلگىلەرى بولماعاندىقتان ءبىز قىزىعۋشىلىق تانىتپادىق.

قازىر الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى وسى اپپاراتتى قولدانۋدا. كەيىن ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە ۆيرۋس شىعىپ، سوڭعى كەزدە كوبەيۋىنە بايلانىستى رەاكتيۆتەرگە تاپسىرىس بەرىپ العىزدىق. ال اپپاراتتار وزىمىزدە بۇرىننان بار. ەلىمىزدەگى اۋرۋحانالارعا، بۇرىنعى اپپاراتتار قويىلعان جەرلەرگە دە ۇسىنىستار جىبەردىك. بىراق الدىمەن تيىمدىلىگىنە كوزىمىزدى جەتكىزەيىك دەگەن ماقساتپەن سول اپپاراتتار ارقىلى ءوزىمىز زەرتتەۋلەر جۇرگىزدىك. ياعني زەرتحانالاردان وڭ جانە تەرىس ناتيجە كورسەتكەن اناليزدەردى الىپ، بىرنەشە رەت سىناما جاسادىق. ناتيجەسى دە جوعارى دەڭگەيدە شىقتى. الداعى بىرنەشە كۇندە ءتيىستى، قاجەت دەپ تاپقان ورىندارعا قويۋعا دايىنبىز. ورال، اقتاۋ، ماڭعىستاۋ جاعى سۇرانىس ءبىلدىردى. جاقىن ارادا جىبەرەمىز دەپ وتىرمىز.

- وسى ۋاقىتقا دەيىن سىناما جاساپ كەلگەن اپپاراتتاردان ايىرماشىلىعى نەدە؟

- پتسر اپپاراتتار اشىق جانە جابىق تۇردە دەپ بولىنەدى. بۇل اپپارات ءاناليزدى جابىق تۇردە جۇرگىزەدى. اشىق اپپاراتتاردىڭ رەاكتيۆتەرىن ءبىر-بىرىنە قولدانۋعا بولادى، ال بۇل اپپارات جابىق بولعاندىقتان ءار اۋرۋدىڭ ءوز رەاكتيۆتەرى بار. جابىق دەگەنىمىز بىرىنشىدەن، جۇمىس جاسايتىن لابورانتتىڭ قاۋىپسىزدىگىن ساقتايدى، ياعني اۋرۋدى سىناما بارىسىندا جۇقتىرىپ الۋ قاۋپى جوق، ال اشىق جاسالاتىن جەردە ونىڭ قاۋىپتىلىگى باسىم.

ەكىنشىدەن، اناليز جاساۋ ءۇشىن گەنەتيكالىق دەڭگەيدە دنك، رنك الىنۋى 100 پايىز تازا بولادى. باسقا اپپاراتتاردا ول قولمەن الىناتىندىقتان قاتەلىكتەر جىبەرىلەتىن كەزدەر دە كەزدەسەدى.

ۇشىنشىدەن، بۇل اپپاراتتىڭ سەزىمتالدىعى اسا جوعارى. كوروناۆيرۋس ول بۇرىننان بار، بىراق قازىرگى مىناۋ covid-19-دىڭ قاۋىپتىلىگى ول مۋتانتتالعان، ياعني وزگەرىسكە ۇشىراعان كۇردەلى ءتۇرى. ول ءبىر ادامنان ەكىنشى ادامعا جۇققاندا نەمەسە ءبىر ەلدەگى ۆيرۋس پەن ەكىنشى ەلدەگى ۆيرۋستىڭ ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىندىعى جانە ءبىر ەمەس بىرنەشە ميكروبتاردان تۇراتىندىقتان ونىڭ ەمدەۋ جولدارى، ۆاكتسيناسى ءالى تابىلمادى. سوندىقتان دا بۇل كۇردەلى بولىپ وتىر. ياعني وسى ۆيرۋستىڭ قۇرامىندا 3 ەرەكشە گەن وزگەرىپ وتىرادى. سول ءۇش گەننىڭ جۇقتىرىلۋى ءارتۇرلى. مىسالى، ءبىر ادامدا گەننىڭ ءبىر ءتۇرى بولۋى مۇمكىن، ەكىنشى ادامدا ەكى ءتۇرى، سوعان بايلانىستى ونىڭ اۋىر جانە جەڭىل تۇردە ءوتۋى سودان.

ال مىنا اپپاراتتىڭ سەزىمتالدىعى جوعارى دەگەنىم، وسى ءۇش گەننىڭ قايسىسى بار ەكەنىن ناقتى كورسەتىپ بەرەدى. جانە ارى قاراي ەمدەلۋ بارىسىن، ەمنىڭ قانشالىقتى اسەردە جۇرگىزىلىپ جاتقانىن كورىپ وتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

- قازىرگى اناليز جاساپ جاتقان تەست تاياقشالارىمەن سالىستىرعاندا ناتيجەسى قانشالىقتى جوعارى جانە تيىمدىلىگى قانداي؟

- اپپارات پەن تەستتىڭ انىقتاۋ ءتاسىلى ەكى ءتۇرلى. تەست ارقىلى ادام اعزاسىندا انتيدەنەلەردىڭ بار-جوعىن عانا انىقتاۋعا بولادى. بۇرىن اۋىرىپ جازىلعان ادامنىڭ دەنەسىندە دە انتيدەنە ساقتالادى، ياعني ونى دا وڭ دەپ كورسەتەدى دەگەن ءسوز. تەست ارقىلى دالەلدەۋدى دياگنوستيكا دەپ ايتا المايمىز. ويتكەنى ول تومەنگى دەڭگەيدە 30-40 پايىز شاماسىندا كورسەتەدى.

ال بۇل اپپارات ۆيرۋسپەن قانشالىقتى زالالدانعانىن، قاي گەنمەن اۋىرعانىن ەڭ جوعارى دەڭگەيدە 90-100 پايىز كورسەتەدى. ارى قاراي دا وسى گەندەردىڭ بۇزىلۋىنا قاراي زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، قاي گەنمەن اۋىرعان اۋىر جانە جەڭىل دەگەندى انىقتاۋعا بولادى.

تيىمدىلىگىنە كەلەر بولساق، باسقا اپپاراتتا دنك، رنك-نى العان كەزدە بىرنەشە لابورانت وتىرىپ قولمەن جۇمىس جاسايدى. ال بۇل اپپاراتقا 5-7 مينۋتتا اناليزدەردى نومەرلەپ قۇيىپ، ماشيناعا سالىپ قويادى. اپپارات 2 ساعاتتا 48 اناليزدى ءوزى اۆتوماتتى تۇردە جاساپ شىعارادى. وعان دەيىن لابورانت باسقا جۇمىستارىمەن اينالىسۋىنا بولادى. ودان كەلەسى ماشيناعا اۋىستىرىپ سالادى، ول جەردە 1 جارىم ساعات تۇرىپ، ناتيجەسى كومپيۋتەرگە شىعىپ كەلەدى. سوندا ءبىر عانا لابورانت جەتكىلىكتى. دارىگەرلەرگە ساپالى دا ءتيىمدى. ۋاقىتىن دا المايدى، كوپ ادامدى دا قاجەت ەتپەيدى.

- اپپارات قويىلعان سوڭ مامانداردى دايىنداۋ، وقىتۋ، ۇيرەتۋ قالاي جۇرگىزىلەدى؟

- ەگەر سۇرانىس بولىپ جاتسا، وقىعان ينجەنەرلەرىمىز ۇيرەتۋگە دايىن. ولار اپپاراتتى قويىپ، تەحنيكالىق جاعىن باقىلاۋدا ۇستاپ وتىرادى. ءبىر جاقسىسى ينتەرنەت ارقىلى باعدارلاماسى جاڭارتىلىپ وتىرادى. قاشىقتان ينجەنەر باقىلاۋدا ۇستايدى. مامانداردى ءوزىمىز وقىتامىز، كەيىن اناليزدەر دۇرىس ەمەس بولىپ جاتقان جاعدايدا بىزگە جىبەرەدى، قاي جەردە قانداي قاتەلىكتەر بولدى ءتۇسىندىرىپ بەرەمىز.

بۇل اپپاراتتى پاندەميا اياقتالعان سوڭ دا، رەاكتيۆتەرىن اۋىستىرۋ ارقىلى باسقا ينفەكتسيالاردى انىقتاۋعا پايدالانا بەرەدى. ياعني بۇل ءبىر رەتتىك ەمەس، كوپتەگەن اۋرۋلاردى انىقتاۋدا ءتيىمدى بولىپ تابىلادى.

- قازىر كوروناۆيرۋستى دارىگەرلەرىمىز دە جۇقتىرىپ الىپ جاتىر...

- بۇل ارينە جۇرەكتى اۋىرتاتىن جاعداي. ولار ۆيرۋس جۇقتىرعان ناۋقاسپەن  تىكەلەي بايلانىستا بولعاندىقتان، وزدەرىنەن دە انىقتالۋى ابدەن مۇمكىن. دارىگەرلەر ادام ءومىرىنىڭ اراشاسى بولعاندىقتان، كوپ جاعدايدا پاتسيەنتتىڭ جاعدايىن ويلاپ تۇرىپ، ءوز قاۋىپسىزدىكتەرىن ۇمىتىپ نەمەسە ويلاماي قالۋى مۇمكىن.

سوسىن قاۋىپسىزدىك كيىمدەرىنىڭ دە ساپاسى تالاپقا ساي كەلمەي جاتىر. ءارتۇرلى جەكە كاسىپكەرلەر تىگىپ، ساتىپ جاتقان ساپاسى ستاندارتقا ساي كەلمەيتىن حالاتتار مەن ماسكالار دا بۇل كورسەتكىشكە اسەر ەتىپ جاتىر دەۋگە بولادى. قاۋىپتى ايماقتا جۇرگەن دارىگەرلەردەن باسقا، قابىلداۋدا وتىرعان نەمەسە باسقا بولىمدەگى دارىگەرلەردىڭ اۋىرعاندىعى، ءتىپتى الاڭدايتىن جاعداي. ونىڭ سەبەبى دۇرىس قورعالماعاندىعى. دارىگەرلەردىڭ بارىنە ەرەكشە قورعانىسى بار كوستيۋمدەر كيگىزۋ كەرەك.

پوستاردا تۇرعان دارىگەرلەر دە جاي حالات پەن ماسكا كيىپ تۇر. ول جەردەگى قاۋىپ تىپتەن جوعارى بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان ادام جانىنىڭ اراشاسى دارىگەرلەرگە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، قاۋىپسىزدىگىنە باسا نازار اۋدارۋ كەرەك.

- اتالعان ىندەت اۋىلداردان دا انىقتالدى. ونداعى حالىققا قانداي كەڭەس بەرەسىز؟

- باسىندا ەكى قالانى جاپقان كەزدە دۇرىس شەشىم بولدى، تەز ارادا اۋرۋدىڭ الدىن الارمىز دەپ ويلادىم. بىراق قوناقجاي، تويشىل حالىقپىز، سونىڭ كەسىرى دە ءتيىپ كەتكەندەي بولدى. ادامدار بەيعام ءجۇردى، الىپ-قاشپا اڭگىمەلەرگە كوبىرەك سەنىپ، ۇكىمەتتىڭ تىيىمدارىنا ءمان بەرمەي، تارتىپكە باعىنباي، سونىڭ كەسىرىنەن وكىنىشكە قارا اۋىلدىق جەرلەرگە دە تاراپ كەتتى.

سوندىقتان، مىناۋ كارانتيننىڭ تارتىبىنە بويۇسىنىپ، سابىرلىق ساقتاپ، تەك ۇيدە جاتىپ قانا ەلىمىزدى وسى سىرقاتتان ساقتاپ قالا الامىز.

كۇن-ءتۇن دەمەي كۇزەتتە تۇرعان ءتارتىپ ساقشىلارىنىڭ، باستارىن قاتەرگە تىگىپ ۇيقىسىز اۋرۋمەن الىسىپ جۇرگەن دارىگەرلەردىڭ جۇمىسىنا قۇرمەتپەن قاراپ، ەڭبەكتەرىن باعالايىق. جانجال شىعارماي، سولاردىڭ جۇمىسىنا كەدەرگى كەلتىرمەي، وتباسىمىزدىڭ قاسىندا، «ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ»، اۋىزبىرشىلىكتە بولساق قانا وسى ىندەتتى جويا الامىز.

بەكەردەن-بەكەر تىيىم سالىنىپ، بۇكىل الەم دۇرلىگىپ جاتقان جوق. تۇسىنىستىكپەن قاراپ، بىرلەسىپ كۇرەسۋ كەرەك. قىتايدىڭ بۇل ۆيرۋستى تەز جەڭىپ، قازىر قالىپتى ومىرگە ورالۋى، تارتىپكە ءبىراۋىزدان باعىنعانى، وزگەلەردىڭ ىسىنە قۇرمەت بىلدىرگەندىگىنەن. ءبىز دە سول كۇنگە جەتۋ ءۇشىن تەك شىدامدىلىق تانىتايىق.

ماتەريالدى دايىنداعان نۇربيكە بەكسۇلتانقىزى

Abai.kz