Otyryqshy elderding konservativtik qatyp qalghan oi-órisine qaraghanda erkin dalada ósken kóshpendi halyqtardyng aqyl-oyy, sanasy keng әri beytarap sipatta bolyp keletindigin býgingi tanda batystyq psiholog-ghalymdary da moyynday bastady.  Mysaly, kәri qúrlyqtyng oqyrmany әu basta neni qalay týsinse, sonysynan ómirbaqy aiyrylmay ótuge bar. Mysaly, Qazaqstan degen elding jeri jazyq dala degen aqparatty miyna sinirgen bolsa, onda Alataudyn, Kókshetaudyng әsem tabighaty tamyljyghan ghajayyp ólkesining baryn aityp úqtyra almaysyn. Birazdan song «stan»-men ayaqtalatyn elding bәrin Aughanstan dep úghyp, olar islam lankesteri dep laghyp ketedi. Myng ret ait, derekti filim kórset, kitap, gazetter oqyt oghan da ilana qoiy ekitalay. Al, bizding qazaq aqparat aghyny toqtap qalsa da jeti qyrdyng astyndaghyn týisikpen úghyp, bәrin bilip otyrady. Eng alys auyldaghy qarapayym qara qazaqtyng ózi kýnde ensiklopediya aqtaryp, Internet syghalap otyrghan batystyq oqymystydan qalyspaydy. Kez-kelgen ghalamdyq mәselelerdi kimmen bolsa da birigip talqylaugha dayar túrady. Búl endi, iysi qazaqtyng aqparat tabudaghy, alghan bilimi men tanymyn qorytudaghy aiyryqsha qabiletining bir ereksheligi bolsa kerek.

Otyryqshy elderding konservativtik qatyp qalghan oi-órisine qaraghanda erkin dalada ósken kóshpendi halyqtardyng aqyl-oyy, sanasy keng әri beytarap sipatta bolyp keletindigin býgingi tanda batystyq psiholog-ghalymdary da moyynday bastady.  Mysaly, kәri qúrlyqtyng oqyrmany әu basta neni qalay týsinse, sonysynan ómirbaqy aiyrylmay ótuge bar. Mysaly, Qazaqstan degen elding jeri jazyq dala degen aqparatty miyna sinirgen bolsa, onda Alataudyn, Kókshetaudyng әsem tabighaty tamyljyghan ghajayyp ólkesining baryn aityp úqtyra almaysyn. Birazdan song «stan»-men ayaqtalatyn elding bәrin Aughanstan dep úghyp, olar islam lankesteri dep laghyp ketedi. Myng ret ait, derekti filim kórset, kitap, gazetter oqyt oghan da ilana qoiy ekitalay. Al, bizding qazaq aqparat aghyny toqtap qalsa da jeti qyrdyng astyndaghyn týisikpen úghyp, bәrin bilip otyrady. Eng alys auyldaghy qarapayym qara qazaqtyng ózi kýnde ensiklopediya aqtaryp, Internet syghalap otyrghan batystyq oqymystydan qalyspaydy. Kez-kelgen ghalamdyq mәselelerdi kimmen bolsa da birigip talqylaugha dayar túrady. Búl endi, iysi qazaqtyng aqparat tabudaghy, alghan bilimi men tanymyn qorytudaghy aiyryqsha qabiletining bir ereksheligi bolsa kerek.

Býgingi tanda ejelden oiy sergek, kózi ashyq, kókiregi oyau qazaq júrty da otyryqshy elge ainaldy. Alayda, bilimmen qara ýzip algha shyghuymyz bylay túrsyn, elimiz joghary oqu oryndary bergen diplomdardy әlemning eshbir eli moyynday otyr. Oqu bitirgen song diplomy bary da, joghy da eki qolgha bir kýrek tabuy múng boldy. Mektep diyrektorynyng paramen ústalghandary az bolghanday endi ol tizimge bilim ministrining búiryghymen, Elbasynyng «batasymen» taghayyndalatyn JOO rektory engen song ne shara. Oghan mysal retinde Batys oblystarymyzdyng birinde oryntaghyna otyrghanyna bir ay tolmay jatyp para alghany ýshin qúryqtalghan uniyversiytet rektoryn keltiruge bolady. Al, «arakidik iship-jep, astyrtyn qylghytyp» qoysa da ústalmay jýrgenderi qanshama?! Múnday jaghdayda bilim beru salasyndaghy memlekettik sayasat qanday bolugha tiyis? Áriyne, eng aldymen oigha oralatyny, shyghyny az, nәtiyjesi jemisti boluy qajet. Óitkeni, naryqtyng zany solay. Keleside, qazirgi qogham ómirining maqsaty men talaptaryna jauap beretin tiyimdi boluy qajet. Sonymen qatar әlem ghylymy men mәdeniyetining kóshinen qalmaytyn jәne birtútas jýieli bolghany abzal.

Álem tútasyp, ruhany dýnie jahandanghan myna alasapyryn zamanda bizding jarqyn bolashaghymyz, keleshekting kemel azamattary neni bilip, ony qalay iygerui kerek? Árbir mәdeniyetti adam adamzat ruhaniyatynyng mәdeny múralaryn, onyng negizderin mindetti týrde tanyghany dúrys. Al, búl túrghydan kelgende, bizde de eskirgen әdisteme men kózboyaushylyqtar jetkilikti. Qarapayym bola túra әrkimge týsinikti, belgili dýniyening ózin auyrlatyp, shaqshaday basyndy shyr ainaldyryp jiberetin oqulyqtar men sabaq beruding kónergen әdistemesimen endigi jerde alysqa shaba almasymyz anyq. Jeke túlghanyng deni sau, tabighy oilau jýiesine әiteuir mindetti týrde osylay úqtyruym kerek degendi algha tartyp, teris tәsilmen «shabuyl jasaudyn»  psihologiyalyq jaghynan zardaby kóp kórinedi. Aytalyq, ghylymy tanymnan, jýieli bilim men mәdeniyetten qorqatyn, óz әleuetine senbeytin nemese barlyq nәrsege dogmatikamen qaraytyn, synarjaqtyqqa boy úratyn әperbaqandyq jogharydaghyday essiz «shabuyldaudan» tuady eken.

Jalpy bilim beretin orta mektepterde adamzat mәdeniyetining qúndylyqtary jýieli týrde oqytylugha tiyis. Nege mәdeniyetke jabysyp qaldyng deseniz, әr adam kýndelikti qoldanbasa da mindetti týrde biluge tiyis teoriyalyq úghymdar bolady. Sonyng biri mәdeniyet - adam balasynan ghúmyr boyy bir eli qalmaydy, onyng ómirin jónge salyp, anyqtap otyrady. Mysalgha matematika ghylymyn alayyq. Natural jәne býtin sandardy, rasional men irrasionaldy qanday sipatyna qaray qalay bóludi, differensial men integraldyng negizderin әrkimning bilgeni jaqsy. Biraq, sol ýshin bәrimizding matematik boluymyz mindetti emes. Matematika -  modeldeu әri abstarksiyalyq oilau ghylymy. Sonymen qatar fizika, himiya jәne matematika pәnderi modeldeudi layyqty aiqyndaghanymen ony  geometrlik syzbalarmen kórsetkende oigha qonymdy bolatyny belgili.  Olay bolsa, matematikalyq modeldeu oidy geometryalyq túrghydan, grafikalyq jaghynan kóre bilgende ghana adam balasy onyng negizgi zandylyghyn týsinip, ómirde qoldana alady eken.

Fizika, himiya pәnderinen orta mektep oqushylaryn úshy-qiyrsyz qaptaghan formulalardy jazdyryp, esep shyghartyp qoyady da dәl qanday zandylyqtyng qyzmet etip túrghanyn әr oqushygha týsinikti etip kórsete bermeydi. Ishki syry men sebepterin týsinbey zandylyqtardyng jalpy qúrylymdarymen jiti tanyspaghan song ol pәnder tez úmytylady jәne ony qayta eske týsiru de mýmkin emes.  Jalpy әrbir ghylymgha qyzmet etetin negizgi zandary men ishki sipattaryn kýrdeli retterimen jýieli týsindirudi biz býginde mәdeniyet retinde tanuymyz kerek sekildi.

Irgeli bazalyq ghylymy pәnderding syrtynda jalpy mәdeniyetti iygeruge, әriyne, mindettimiz. Oghan: dýniyetanu, biologiya, tiltanu, qoghamtanu, ónertanu, túrmystyq jәne  tehnologiya mәdeniyeti sekildi pәnder jatqyzylmaq.  Tiltanu jaghynan kelgende, bizde ana tilimen qatar shet tilin oqytu isi birshama jolgha qoyylghan, ózgege ýlgi bolarlyqtay tәjiriybemiz de barshylyq. Degenmen is jýzinde sóileuge shorqaq, óz oiyn jazbasha bildiruge osal jastardyng kezdesip jatatyny salany jetildiru tetikterin әli  de qarastyru kerek ekenin kórsetedi.

Gumanitarlyq pәnderding mazmúnyn tarihtan bastap, qúqyq negizderimen sabaqtastyryp, ómirmen jiti baylanystyru qajet sekildi kórinedi. Býginde HIII-XIV ghasyrlar tarihy kóshpendilermen tyghyz baylanysty ekendigi eskerilmeydi. Kerisinshe, otarlaushylar jasaghan jasandy tariyhqa sýienemiz de ózimizding asqan jabayy әri maymyldan taraghan qanghybas taypalar dep týsindire saludan taymaymyz. Sol sekildi filosofiyany diny qaghidalarmen sabaqtastyryp týsindirudi ómirding ózi talap ete bastady. Onyng ózinde sauda-cattyq, qarjy-nesie mәseleleri sekildi keybir ekonomikalyq aspektiler de belgili mólsherde qarastyrylyp jatsa núr ýstine núr.

Ádebiyet pәni orta mektepterde birshama tәuir oqytyluy mýmkin. Al, muzyka, beyneleu óneri sekildi pәnderding jaghdayy mýlde syn kótermeydi. Negizi atalmysh eki pәndi әdebiyetpen birge toptastyryp oqytudyng birtútas jýiesin qúrugha bolatyn sekildi. Ony ónertanu degen jalpy ataumen joghary dengeyge kóterip, óner salasynyng týrli aghymdaryn, adamzat tarihyndaghy asyl mәdeny múralardy tanystyryp, týsindirse jas buynnyng ruhany mәdeniyetining dengeyi artqan bolar edi. Qazir kóp jaghdayda búl pәnder negizinen bastauysh mektepte ghana taqpaq jattatyp, hormen әn aitqyzudan asa almay jýr. Onyng ózinde arnayy dayyndalghan mamandar bolsa ghana. Orta mektepte óner tarihy men ruhany qúndylyqtar jayynda tipti әngime qozghalmaytyn da shyghar. Al, teatr, balet, kino, televiziya óneri jayynda eshkim auyz ashpaytyny endi aidan anyq. Múnday salghyrttyqty ózgertetin uaqyt keldi.

Kýndelikti tirshilikte ómirlik qajettilikke ainalghan túrmystyq mәdeniyet mәseleleri de eskerusiz qalmauy kerek sekildi. Onyng ózining ishki zandary men qaghidalary bar. Sәulet ónerinen, dizaynnan habardar bolumen qatar antropometrika, ergonomika, belgili zattyng ónin, týr týsin ýilestire biluding alghashqy maghlúmattary әrbir mәdeniyetti de órkeniyetti adamda bolugha tiyis. Túrmystyq jәne ekologiyalyq tazalyqtarynyng negizin tanu da býgingi ómir talaby. Jasaytyn ónimimiz, kórsetetin qyzmetimiz túrmystyq mәdeniyetting barlyq talabyn qanaghattandyruy mindetti. Ómir men enbekti ýilestire biluding ózi ainalyp kelgende túrmystyq mәdeniyetpen tikeley baylanyspaq. «Balany jastan» demekshi, múnyng bәrining negizi mektepte qalanatyny mәlim.

Adamy qogham damuynyng eng negizgi faktory tehnika men tehnologiyanyng órkeni. Olay bolsa, tehnologiya mәdeniyeti de jeke pәn retinde oqytylyp, oghan arnayy mamandar sapaly bilim beruge tiyis. Tehnologiya degenimiz ózindik tarihy damu joly bar, ishinara kóptegen ústanymdardan túratyn, salalap jýieleuge bolatyn ghylym.  Adam balasy tútynyp kele jatqan materialdyq baylyqty jasau prinsipteri sanauly ghana kórinisterge negizdeledi. Aytalyq, eritip qúy, tanbalau, basyp shygharu, bólshekteu, japsyru t.s.s. Metall, balshyq, platmass deysiz be, bәri bir.  Qazirgi zamanda qarqyndy damyp, auyzdan týspeytin bolghan nano, mikro tehnologiyanyng da prinsiypi negizinen úqsas.  Sonyng negizgi mazmúny men zandylyqtaryn jetkinshekterge týsindersek, onyng jemisi de bolar edi. Shetel tehnologiyasyn soqyrlyqpen kóshirumen qashanghy kýneltemiz.

Jalpy bilim beru salasynda teoriyalyq baghytta jogharydaghy mәdeny mәselelerdi iygertumen shektelmey  onyng praktikumynyng da orny erekshe bolmaq.  Sebebi, әr adam alghan bilimin is jýzinde qolma qol atqarghanda ghana onyng iskerlik sapasynyng tiyimdiligi arta týsetini belgili. Ár bala óz qabileti men daryn beyimine qaray tandau jasap, saz aspaptarynda oinap, qolóner tuyndylaryn jasauy mýmkin. Sonymen qatar joghary synyp oqushylary ýshin naqty jobalarmen ainalysuyna mýmkindik jasalghany abzal. Mysaly, jylqy fermasyn salu, onyng qúrylys jobasynyng esebin jasatugha bolady.  Biologiyalyq, zootehnikalyq jaghdayyn zertteu, júmys oryndarynyng úiymdastyryluyn retteu, estetikalyq, tazalyq talaptaryn qanaghattandyru ýshin qanday ýkimettik oryndardan nendey rúqsat alu, qarjy kózderin tabudyng joldaryn izdestiru sekildi naqty is әreketter ýiretilse balanyng ómirge dúrys joldama aluyna kómektesken bolar edik. Jalpy praktikumdyq jobalar arman-qiyalgha negizdelgen algha jeteleytin sipatta kórinis tapsa qúba qúp. Praktikum júmystarynyng jobasyn barlyq pәnderding mamandary talqylap, bagha berip, aqyl-kenes qosyp otyrsa naqty qúndylyqqa negizdelgen bolar edi. Múnyng bәri balanyng bolashaq mamandyghy men kәsibin dúrys tandauyna joghary oqu oryndaryna týsulerine zor qolghabys jasaghandyq bolar edi.

Joghary bilim demekshi, búl jýieni qazirgi tanda teoriyalyq baghytqa negizdelgen zertteu uniyversiyteti etip úiymdastyryp jatqany zamana talabynan tuyndap otyrghan qajettilik. Endi jedeldetip praktikalyq baghyttaghy injener, tehniyk, tehnologtar dayyndaytyn instituttargha bólip jiktemese memleket qarajaty men qarjysy shyn mәninde jelge úshyp jatyr. Kóptegen mamandyqtardy búrynghyday qúrghaq uaghyzdan qúrylghan dogma dәristermen tópeleuding qajettiligi dәl qazirgi tanda qajeti shamaly. JOO baghdarlamalarynyng dengeyi birizdilikke negizdelgenimen ishinara birer bóligining ghylymiy-zertteuge basymdyq bergeni, terendetilgen kópjyldyq oqugha, endi bir tobynyng praktikagha basymdyq bergen qysqa merzimdik bilim beruge kóshui zandy qúbylys.

Qalay bolghanda da eng negizgi ghylymy zandar men zandylyqtardy, basty erejelerdi bilimge talaptanghan әrbir jastyng biluin mindetteuge tiyispiz. Sebebi, zandar men zandylyqtardy tolyq bilip iygergen adam ghana naqty әri shynayy oilay alady. Qazir aqparat kóp. Alayda, ony týsinip, ózine qajetin ilip әketip kәdege jarata biletin qabilettilikti iygeru bәrinen manyzdy bolyp otyr. Bilimi men biliktiligin arttyrghan, ony qoldanysqa, ainalymgha engize bilgen adam әrdayym ózgeden oq boyy algha oza beredi.

Qazaq balasy tuadan zerek. Endi, pragmatikagha shynayy beyimdelgen  kompaktili bilimge shyndap den qoysa, tabighy baylyqtan jýzdegen ese artyq qúndylyghymyz sol ghana bolmaq. Oghan ýkimettik budjetten qosymsha qarjy júmsaudyng da qajeti shamaly. Tek qana barlyq dengeydegi bilim oshaqtarynda shyn biliktilikti qoldaytyn deni sau aura qalyptassa, sybaylastyq pen jemqorlyqtan qútylsa, qazaq bilimi ózin ghana emes, әlemdi jarylqaugha da qabiletti bolar edi.

«Abay-aqparat»