Sarbas AQTAEV, jazushy
Aqas TAJUTOV, Bas redaktor

Sarbas AQTAEV, jazushy
Aqas TAJUTOV, Bas redaktor

Er Targhyn - halqymyzdyng qanatty qiyalynan tughan ertegi qaharmany emes, qazaqtyng qara qúlasyn qaq jaryp shyqqan tól tumasy. El tarihynyng tórinen óz ornyn alghan, ómirde shynayy bolghan túghyry biyik túlgha. Ol turaly qazaqtyng batyrlar jyrynda bir emes, eki birdey ghajayyp qissa bar. Olardyng biri barshamsyzgha orta mektep oqulyghynan-aq tanys bolyp, balang kónildi baurap alghan «Er Targhyn» jyry. Al ekinshisi ótken ghasyrdyng otyzynshy jyldyng ayaghynda el auzynan jazyp alynyp, әdeby ainalymgha engen «Targhyn batyr» dastany.
Osy eki jyrdyng oqigha jelisine zer salsaq, «Targhyn batyr» dastany birinshi túrugha tiyis siyaqty. Óitkeni alghashqy qissa: «erte zamanda Targhyn degen batyr elinde hannyng eng jaqyn, et jaqyn bir adamyn óltirip, qazaq qyrynan qashyp kep, qyryq tanbaly Qyrymnyng qyryq hanynyny ýlkeni Aqsha hannyng qol astyna kirip, boy tasalap jýredi» dep bastalatyn da, onyng búryn kim bolghany, tegi, týbi, túqym-túghiyany turaly eshtene aitylmay, atajúrty júmbaq qalpynda qalyp qoyatyn. Al mynau «Targhyn batyr» jyrynda onyng óz elinde kim bolghany, qanday erligimen aty shyqqany, ne ýshin atajúrtynan ketip qalghany - bastan-ayaq baqayshaqtap bayandalady.
Ertede ótken Astrahan degen patsha jasy jetken song kózi tirisinde altyn taghyn jalghyz úly Ghúsmangha syilap, el biyletedi. Ata jolynan aumaghan Ghúsman da jasy enkeygen kezde biylik tizginin balasy Shormangha ústatyp ózi aqylshy bolyp otyrady. Batyr tughan jaujýrek Shorman myng segiz jýz joldasyn janyna ertip, handyqtyng alys-jaqyn dúshpanyn jaypap, elining ensesin kóterip, mәrtebesin ýstem etedi. Sonday jenisin merekelep, otyz kýn oiyn, qyryq kýn toyyn jasaghanda, elding barlyq baluandaryn jinap, keremet bәige tigip, kýres úiymdastyrady. Sol jarysqa jalghyz biyeli jarly Gharyptyng balasy Targhyn da keledi. Gharyp malgha kedey bolghanmen, aqylgha bay, elding tek yntymaq-birligin ghana oilaghan әulie adam eken. Jalghyz tarlan biyesin jazda sauyp, sýtin qorek qylsa, qysta qúlynyn soyyp, soghym etip kýneltetin kórinedi. Sol biyening ózine tartyp tarlan tughan songhy qúlynyn soydyrmay, Targhyn at qyp minedi.
Birinshi bolyp kýreske Shormannyng asyq dosy, әri myng san qolyn bastaushy Kәrim batyr shyghady. Búryn baluan bop kýreske týsip kórmegen, biraq óz kýshine senimi mol Targhyn bozbala batyrmen beldesuge shyghady. Ekeui birin-biri ýiirip, kezek-kezek silkilkep kóp jýredi. Bir kezde Targhyn Kәrimdi qanq kóbelek kóterip alyp, basynan ainaldyra ýiirip, yrghytyp jerge bir-aq úrady. Sóitip, bas bәigege tigilgen elu jylqy men jýz qoydy sanap alady. Bereyin dese qúdaydyng peyili de, kónili de keng emes pe, tәniri bergen balasynyng arqasynda Gharyp kedey bir-aq kýnde bayyp qalady.
Kәrimning jer qapqanyn kórgen song namysqa shyday almay Shorman jaqtan Syzdyq batyr shyqty. Ony Traghynnyng dosy Qarbay alyp úrdy. Hannyng Nәsermen degen baluanynAblanbek omaqa asyrdy. Ýsh birdey bәigeden qúralaqan qalyp, qatty shamdanghan Shorman aqyry «batyr bolsandar, mynany jyghyp kór» dep atan týieden bas baluany Qojamqúldy alyp keledi. Sonda Targhyn «Han aldymen bәigening atyn atasyn, sosyn myqty bolsa Qojamqúl menimen beldessin» deydi. Alghashqy jenispen jelpingen, qalyng júrttyng qoldauymen jigerlengen Targhyn Qojamqúldy da túmaqsha atyp, jerding shanyn búrq etkizip, ýsh myng dilda men bir jamby jýldeni jambasyna basady. Kedeylikten qalyng berip qyz alugha shamasy jetpey jýrgen jarlynyng balasy bir toyda bir-aq bayyp, hannyng bas batyryn da, bas baluanyn da jenip, ataq-danqy dýiim elge jayylady.
Júrt maqtaghan jigitti qyz jaqtaytyny belgili ghoy. Ghúsman hannyng qalasynda Hәman degen bir bay bolatyn. Sol baydyng ay dese auzy, kýn dese kózi bar, arshyghan júmyrtqaday appaq aru qyzy Ghaynijamal talaydyng kóz qúrty bop auzynyng suyn qúrtqan edi.
Nәp-nәzik súlu beli búrandaghan
Kórgen jan taghat etip túra almaghan.
Jamaldy hor qyzy dep aitar edi,
Egerde bireu kórse syr almaghan,- dep aqyndar auzyn ashyp, kózin júmghan sol súlugha hannyng jalghyz jarbaghy Shorman da ólerdey ghashyq eken. Alayda baylyq pen barlyqty tansyq etpey, onsyz da ýlde men býldege oranyp, erkin ósken tәkәppar aru han balasyna beyil bermey,batyr-baghlandyghymen býkil eldi auzyna qaratqan Er Targhyngha yntyghady. Tilinen bal tamghan nebir búlbúl aqyndargha ólenmen jazdyrghan. Shormannyng hatyn almay qaytaryp jibergen pang qyz jýrek lýpilimen jazylghan Targhynnyng sәlemin quana qabyl ap, ay tua batyrdy aq otauyna kirgizip alady.
Týp izine týsip Targhyndy andyp jýrgen Shormannyng qyryq jigitine de keregi osy edi.Olar eki ghashyqtyng ýstinen týsip, ornynan basady. Kele-aq olar Targhyndy qamshynyng astyna alady. Tysta túrghan Shormandy arqa tútyp, qyryq jigit kezek-kezek qamshy ýiirip, qansha soqsa da, batyr oiyngha shaptyryp, alghash eleng qylmaydy. Alayda elerip alghan eserler doyyr qamshylaryn ýsh retten ýiirip, soqqy sanyn jýz jiyrmagha jetkizgende, Targhyn odan әri shydamay ashu buyp, qyrqyn birin birine toqpaq qylyp, bәrin de taban auzynda qyryp salady. Sosyn esikten qarghyp syrtqa shyqsa, aldynda yrghay sapty balta ústaghan han úly Shormannyng ózi túr. Hanzada baltasyn siltey bergende basyna tiyse óletinin bilgen batyr ony qolymen qaghyp jiberedi. Yrghay sapty balta qayta ainalyp, han balasyna tiyedi de, ol tabanda jan tәsilim etedi. Basy padishahtyng ózi ghyp qyryq bir jigitting janyn jahannamgha jibergen búny hannyng jay qaldymasyn bilgen Targhyn yrghyp mingen atynan qayta týsip, ghashyq jarymen qoshtasady: «Aman bol, ghashyq Jamalym, qyryq bir kisi óltirdim, qanday bolmaq zamanym? Alysta az kýn jýreyin, oilap bir isting amalyn. Almaly taugha barayyn, saghan qysym kórsetse qaytyp kep oiran salamyn, on bes kýnde izdep kep habaryndy alamyn», - dep ghashyq jaryn qúshyp sýiip, attanyp ketedi.
Astrahan eli ayaq-astynda azan-qazan bolady da qalady. Jer-kókten izdep Targhyndy tappay, aqyry hannyng aldyna Ghaynijamaldy alyp keledi. Qyz bolghan jaydy eshtenesin býkpey bastan-ayaq bayandaydy. Shormannyng Targhynnyng qolynan emes, ózi siltegen baltadan qaza tapqanyn qyryq jigitting ajalyna da ózderining әumeserligi sebep bolghanyn aitady.
- Aghalar-au, aghalar. Jaqsy menen jamandy esti kisi shamalar. Bәrin aittym aghalar, endi jauap súrama. Meni óltirseng osy jerde kónildering tyna ma? Osy kýnde mende es joq, aitqan sózim synama... - dep qyz Jamal zar qylady, sózine halqyn nandyrady.
On bes kýnning jýzi bolghanda Targhyn batyr Almaly taumen qosh aitysyp týn perdesin jamylyp Astrahan shaharyna kelip, ghashyghymen qauyshady. Qyzben ekeui esh pendege bilgizbey eki-ýsh kýn oinap-kýlip, mauqyn basady. Ýshinshi kýnnen keyin Ghayypjamal:
- Ei, Targhyn, sen patshagha bar. Maghan uәzirleri arqyly kelse óltirmeymin dep bergen uәdesi bar-dy. Han eki aitpasqa kerek, - deydi. Olay bolsa qúba-qúp dep Targhyn Tarlanyn bir qaltarysqa qantaryp, Jamalymen qoshtasyp, eki býkteuli qanjaryn jenining ishinde onaygha ústap hangha keledi. Biraq hannyng aujayyn bayqap, keshirmesin birden sezgen ol sytylyp shyghyp, kindik kesip kirin jughan tughan jerimen qosh aitysyp, qyryq hany bar Qyrym qaydasyng dep tartyp ketedi.
Qyryq tanbaly Qyrymda búnyng batyr ekenin alghash eshkim bilmey, ailap qonaq bop jýre beredi. Ol tústa Qyrym júrtynyng arghy jaghynda bir jauy bar eken. Olar Olalay, Búlalay degen hannyng on san oimauyt, toghyz san torghauyt degen elderi edi. Noghaylyda batyr kóp bolghanymen Búlalaydyng elin alghan biri joq. Sonda da Aqsha han taghy da talap qyp, neshe myng sherik әskermen qas dúshpanyna qayta attanady. Sol әskerding ishinde birge jýrgen Targhyndy biraq eshkim de elemeydi. Atoy sap kelgen әskerdi kórgen torghauyttar qarsy shabuylgha shyghyp, dúshpanyna bet qaratpay, birden toytarys berdi. Aqsha han kóp adamynan airylyp, keri qaytqaly túrghanda, Targhyn batyr qaytaryn júrttyng biledi, alladan pәrmen tiledi, qúiysqanyn qystyrtyp, eki aiyn berik tartyp, tarlanyna minedi. Jalpy batyr tebinip, jalmauyzday eminip syrttaghy jýrgen әskerge qaramastan birden ishtegi qamalgha kirdi.
Targhyn qamalgha kirgen song búnyng kim ekenin bilmese de, әiteuir noghaylynyng bir batyry shyghar dep Aqshahan әskerleri sonynan birge kirip jau bekinisin búzyp, dúshpanyn jausatyp salady. Jenispen oralyp, kónili jaylanghan son:
- Jaudyng shebin búzyp, qamaldy alghan batyrdy tauyp әkel maghan, - dep búiryq beredi Aqshahan. Aldyna kelgen batyrdyng qyrdyng adamy ekenin bilgen song han:
- Bizding júrtqa qalay keldin? - dep súraydy.
- Men hanymyzdyng bir jaqsy begin mert etip, júrt tynyshtyq bermey sonyma týsken song bas saughalap osynda keldim.
- Keshegi qamal búzyp, jaudy qyrghan qayratyndy tynyshyndy alghan júrtyna kórsetpeding be?
- Nahaqtan óz júrtyndy jylatugha sharighat qospaydy, - dep jauap berdi Targhyn.
Osydan song Aqshahan pәrmen berip Targhyn batyrdy әskerbasy etip taghayyndaaydy. Áskerbasy borlghan song ol kýn-týn jaraqtanyp, saqtanyp jýrdi.
Aqshahannyng «dindәnmen shashyn taraghan, biyler mingen bedeudey, bauyrynan jaraghan, bet ajaryn qarasan, jazghy týsken saghymday, et ajaryn bayqasan, terisinen aiyrghan jarma biday aq únday, qasy sarjaday kerilgen, kirpigi oqtay tigilgen, búralyp beli býgilgen, qaraghan kisi ýnilgen, qolang shashty, qoy kózdi әieldegi bir sózdi Aqjýnis atty aru qyzy bar edi. Sol qúldary men kýnderinen Targhyn turaly esitip sol batyrdy shaqyryp әkep, jolyqtyr. Kelse el jatpay túryp ashpaly altyn terezemning túsyna әkel, dep bir qúlyn júmsaydy. Ol tapsyrmany tap-túinaqtay ghyp oryndap, qyz-jigitti ýiine kirgizip alyp, jón-josyq súrasyp, as-su ishisip oinap-kýlisip otyrady. Qas qaraya Targhyn qaytpaq bolsa, Aqjýnis aitady:
- Óz júrtymyzda sizdey erligi bolmaghanmen, qyryq san Qyrymnyng myrzasy atanghan Jalmanbet degen bir jigitpen ashyna edim. Ony qatelesip óltirip alyp, sonyng kýiiginen úiqy-kýlkiden airylyp edim, óziniz jayynda estip, bilip, jýz kórisken song ensem kóterilip qaldy. Siz arqyly myrzanyng qayghysynan aayrylayyn, habar bergen kezimde kelip, kónilimdi kóterip ketip jýriniz.
- Búl jarlyghynyzdy qabyl alugha bolady, - dep Targhyn batyr qaytyp ketedi. Sóitip, Aqjýnis aru Targhyn batyrdy әrkez shaqyrtyp alyp jýredi.
Kýnderde bir kýn qyzdy bir hannyng balasyna aittyrghaly arnayy jaushy keledi. Ákesi qúda týskeli jaushylar kelip jatqanyn habarlap, qyzynyng qanday oiy baryn bilgeli kisi jiberedi. Qyz sheshimin ýsh kýnnen keyin aitpaq bop, rúqsat alady da, tabanda Targhyn batyrdy shaqyrtady.
- Mine, meni bir hannyng balasyna aittyrghaly jaushy kelip jatqanyn esitken shygharsyn. Al maghan onday han balasy tansyq emes, ózim de han balasymyn, súlugha da tansyq emen, ózim de súlumyn. Óz basym, kimning baqyty zor bolsa, sol kisige baramyn. Eger batyr ekening ras bolsa, meni onday adamgha qor qylmay, ózing al da qash, men kónilim shyn aughan saghan ghana jar bolamyn, - deydi.
Kónilderi kópten beri jarasyp qalghan qyzdy batyr Aqshahannyng qanatty qara deytin jorghasyna mingizip sol týni-aq alyp qashady. Hannyng qyzy Aqjýnis súludy sarayynan tappay, daghdarghan júrt onyng kimmen qashyp ketkenin saralaydy. Handyqtaghy jaysang jigitterdi sanay kelgende targhyn batyr joq bop shyghady. Búl habardy estigende han qatty týtigip:
- Mening qyzym ketse han balasymen ketui kerek edi. Qyzymnyng qanghyp kelgen jalghyz atty jigitpen qashyp ketkenine qatty qapalymyn. Sýiekke tanba sap qorlap ketken qyzdy eshqashan keshpen. Kim quyp jetip, ony Targhynnan aiyryp alsa, jas demey, qart demey, jarly demey, bay demey soghan beremin, - dep pyshaqkesti kesim shygharady.
Han sheshimi shyqqan song qalynsyz jar qúshyp, onay oljadan dәme etken myrzalar, batyr-baghlandar biri eki atpen, biri ýsh atpen sonyna týsip al qusyn. Úzamay attary boldyryp, ózderi shaldyghyp, sharshaghan qughynshylar bir jerge jiylyp kenes qúrady: «Biz quyp jetkenmen de, ә bәrekeldi dep qyzdy Targhyn bere qoymas, qayta shamyna tiysek shetimizden qyryp saluy kәdik, odan da basymyz amanda ýige qaytayyq» dep, bәri elge bet týzeydi. Tek Qart Qojaq degen bir batyr ghana «quam dep shyqqan son, qumay ýige qaytqanym da ólim, quyp baryp soghysyp ólgenim de ólim» dep alghan betinen qaytpay jeke-dara ketedi.
Aqyry, qart batyr alghan betinen qaytpay, qashqyndargha quyp jetedi. «Jasy ýlken agha ghoy, aqsaqaldy baba ghoy» dep Targhyn oghan iyilip sәlem berip: «Aruaghyndy bayqasam, qaptaghan qalyng borasyn, kók býrkittey týiilip lashyn qústay shýiilip qay sapargha barasyn», dep súraydy. «Aspandaghy júldyzym, maandaydaghy qúndyzym, ajary súlu kórkem-di qyz da bolsa serkemdi, Aqjýnistey arudy alyp qashyp barasyn. Bir tәnirden tilegim, qazam jetse ólemin, eger qazam jetpese, qasyndaghy Jýnisti aiyryp ala kelemin. Áuelgi kezek meniki, songhy kezek seniki» - dep qart batyr shynyn aitady.
Ýlkendi syilaytyn ata dәstýri boyynsha jekpe-jekke shaqyrghan qart qabylangha kezegin berip Targhyn batyr atsang at dep, qasqaya qarap, qarsy túra qalady. Qoyanaqúly Qart Qojaq jas arystandy oqqa baylaugha qimay, jas bolasa da jaryn qimay keudesin oqqa tosyp túrghan batyrdy ayap qoramsaqtaghy jýz alpys kez jebesin doghal oqpen ghana atyp týsiredi. Qoramsaqtaghy oghy byt-shyt bolghan Targhyn endigi kezek meniki dep qylyshyn suyryp alghanda qart batyr: «Toqta, mening kezegim bitken joq. Men seni ayaghannan ózindi atpay, oghyndy atyp erligimdi kórsin, aqyly bolsa ayaghanymdy bilip, qyzdy tastar da jýre berer dep oilap em. Sen ony týsinbegen ekensin, onda ornyna qayta baryp túr. Búl joly tura ózindi kózdeymin» deydi. Targhyn oilap-oylap, qarttyng ayaghany shyn ekenine kóz jetkizip, qyzdy tastap jýre beredi.
Qart Qojaq qyzdyng qasyna kelgende, Aqjýnis kiymin basyna býrkenip alyp al jylasyn kep. Sonda qart batyr: «Sen nege jylaysyn, meni shal dep jylaysyng ba, әlde jaman dep jylaysyn. Odan da betindi ash, aq jýzinde, ne tal boyynda bir jering únamasa almaymyn seni» deydi. Namysyna shoq týskendey: «Ey, qart Qojaq, qart Qojaq, atynnyng basyn tart Qojaq!» dep bastap ózining әr-kórkin jyrmen sipattap kelip, qart Qojaqtyng ómirin bes jasynan bastap tizip shyghyp: «Alpys beske kelgende saqal-shashyng quaryp, boygha bitken tamyryn, bәri birdey sualyp, alamyn dep túrmysyng meni kórip quanyp, óltirseng de tiymeymin, búryn batyr bolsang da, sening basyng búl kýnde jerde qalghan qu tezek» dep bir-aq qayyrady.
Qojaq batyr oilanyp qaldy: «Búl mening bes jasymnan elu beske kelgenshe ne qylghanymdy, ne tyndyrghanymdy tap qasymda jýrgendey aityp berdi. Asylzada patshanyng balasy ghoy, elu bes jasqa kelgenshe ne qylghanymdy tapqanda, alpys beste ne bolarymdy tappay ma! Múny men alsam, obalyna qalady ekenmin. Odan da sýigenine qosylsyn» dep әri Targhynnyng da mәrttigine riza bolyp: «Baryndar, bizden ozghan dәuren ekeuine qút bolsyn!» dep batasyn beredi.
Er Targhyn men Aqjýnis odan keyin de talay-talay qiyn kezenderdi bastan keshiredi. Batyr anghal birneshe hannyng jauyn jenip berip, elin qorghap, birneshe hannan opasyzdyq kórip, opyq ta jeydi. Biraq jan joldasynyng jýregin jylytyp, jigerin janyp ayalauy arqasynda qiyndyqtyng bәrin jenip, nebir qily zamandardan aman ótedi. Keyin Targhynnyng ózi han bolyp, Aqjýnisten Ardaby degen úl sýiedi. Ardabiyden Ájigerey men Ayghoja tuady. Ájigerey myrza jiyrma jasynda dýnie salyp, Ayghoja bes qalany biylegen han bolady.
Kónilge bir kirbing týsiretin jәit - osy «Er Targhyn» jyrynyng «Qazaq halyq әdebiyeti» degen úlaspamen (seriya) Qazaqstan Ghylym akademiyasynyng M.O.Áuezov atyndaghy instituty 1987 jyly bastyryp shygharghan «Batyrlar jyrynyn» altynshy tomynda Targhynnyng qyrghyz bop jýrgeni. Búl jyrdy 1859 jyly Marabay jyraudyng aituynan N. I. Iliminskiy jazyp alyp, 1862 jyly Qazan uniyversiytetining baspasynan shygharghan. Ol orystardyng qazaqty qyrghyz ataytyn kezi ghoy. Sondyqtan Iliminskiyge Er Targhynnyng qazaqtan góri qyrghyz bolghany tiyimdi kóringen shyghar. Targhyn ómir sýrgen tústa qazaq dalasynda, tipti Alatauda da qyrghyzdar jalpy bolmaghan. Onda olar Enesay boyynda kóship-qonyp jýrgen. Sosyn qyrghyzda handyq bolmay, ru taypalardy jeke manaptar biylep kelgen. Onyng ýstine qyrghyzda Targhyn degen batyr bolypty degendi de estigen emespiz. Demek, jyrdyng kelesi basyluynda osy jansaqtyqty týzep, qyrghyz júrty emes qazaq júrtynan shyqqan batyr dep jazghan abzal bolar.
Tarihy әdildikting ózi de sony talap etedi ghoy. Endi Er Targhyn ómirde bolghan shyn mәnindegi tarihy túlgha ekenine toqtalayyq.
Qazaqtyng qaharmandyq dastany men tamasha operasynyng bas keyipkeri Er Targhyn ensiklopediyalyq basylymdarda kýni býginge deyin HÝ ghasyrda ómir sýrgen dep jazylyp jýr. Elimizding tarihyn túnghysh ret jan-jaqty zerttegen iri ghalym, kórnekti alash qayratkeri Múhamedjan Tynyshbaev 1925 jyly jaryq kórgen «Qyrghyz-qazaq halqynyng tarihy» kitabynda aty anyzgha ainalghan búl tarihy túlghany «Esterekúly er Targhyn» dep jazady. Onyng topshylauynsha, Batys Qazaqstan ónirinde Esterek Dinahmetovtyng úly Targhyn batyrdyng atynda Targhyn degen ózen bar. Al onyng jazghanymen keliser bolsaq, Er Targhyn on besinshi ghasyrdan nedәuir keyin ómir sýrgen bolyp shyghady.
M. Tynyshbaevtyng búl boljamy qúmyq tarihshylarynyng atalmysh tarihy túlghagha beretin baghasymen astasyp jatady. Qúmyqtardyng negizinen Daghystanda túratyn týrki tektes tili qazaqshagha tym jaqyn kavkaz halqy ekeni belgili. Qúmyq zertteushileri Er Targhyn turaly óz týsinikterin qazaqy derek kózderimen údayy baylanystyryp otyrady. Mysal ýshin «Qúmyq әlemi» basylymynyng jazghanyna nazar salsaq ta jetip jatyr. «Er-Targhu - Tarqy qúmyqtarynyng auyz әdebiyetinde atalatyn qaharman batyr. Bir qyzyghy ol qazaqtyng «Er Targhyn» qaharmandyq eposymen óte úqsas. Jyrgha baghar bolsaq, qazaq batyrynyki atamekeni - Kubani dalasy. Batyrdyng әkesi Esterek Qazylyq tau jotalarynan teristikke qaray shóbi shýigin, suy mol Qiyan jazyghyn jaylaghan Targhynnyng ózi Qazylyq taularyna taman «Temir-qaqpa» degen jerde kóship-qonyp jýrgen», - dep jazady basylym.
Osy aitylghandardan Er-Targhu qaharmannyng qazaq batyry Er Targhynnyng beynesi ekeni beseneden belgili bop túrghan joq pa. Qúmyq zertteushileri qazaq jyryndaghy jer ataularyn ózinshe topshylap, batyrdyng atamekenin Ýlken Kavkaz jotalarynan teristikke qaray kósilip jatqan kubani ózenining jazyghy edi deydi, batyr odan Derbent ónirine kóshken synayly.

http://akikatkaz.kz/?p=119