Kókbay aqynnyng tughanyna 150 jyl toluyna

El tәuelsizdigimen birge kelip, múralary endi qalyng júrtshylyqqa tanylyp, shygharmashylyghy zerttele bastaghan Abaydyng aqyn shәkirti, әri dosy, ruhany serigi - Kókbay Janatayúlynyng tughanyna biyl 150 jyl. Áuelde tughan, dýniyeden ótken jyldaryna qatysty ekiúshty pikirler aitylyp kelgenimen, aqyn múrasyn zertteushi Q.Múhamedhanúlynyng tújyrymy boyynsha Kókbay aqyn 1861 jyly tughangha keliskendey bylayghy zertteushiler...

Abaymen baylanysy jayynda әli tolyqqandy ghylymy tújyrymdar jasalyp bitken joq. Aqyn shәkirtterding ishinde Kókbaydyng orny oqshau túr. Abay óz ólenderin Kókbay atynan berui tegin qúbylys emes. Jýreginen jaryp shyqqan tuyndysyn qasyndaghy shәkirtining atynan jariyalasa, Kókbaydyng aqyndyghyna kónili tolghandyghynyng belgisi, shәkirtine degen ýlken senimi dep týsingen abzal. Qashanda aqyndyq ónerge biyik talghammen qaraytyn Abaydyng «jazghanymdy oqyrman qalay qabyldaydy eken»,- degen ýmit-kýdiri aralas kýide bolghany shyghar bәlkim. Ekinshiden, ózining jazghandaryna synshyl aqynnyng kónili tolmay, qanaghat qylmay jýru sebebi de bar. «Dala ualayaty» gazetinde Kókbaydyng atynan basylghan bir-eki ólenin kózi qaraqty júrt jyly qabyldap, jaqsy lebiz aitqannan keyin ghana, ólenderin ózine qaytaryp alady.

Kókbay aqynnyng tughanyna 150 jyl toluyna

El tәuelsizdigimen birge kelip, múralary endi qalyng júrtshylyqqa tanylyp, shygharmashylyghy zerttele bastaghan Abaydyng aqyn shәkirti, әri dosy, ruhany serigi - Kókbay Janatayúlynyng tughanyna biyl 150 jyl. Áuelde tughan, dýniyeden ótken jyldaryna qatysty ekiúshty pikirler aitylyp kelgenimen, aqyn múrasyn zertteushi Q.Múhamedhanúlynyng tújyrymy boyynsha Kókbay aqyn 1861 jyly tughangha keliskendey bylayghy zertteushiler...

Abaymen baylanysy jayynda әli tolyqqandy ghylymy tújyrymdar jasalyp bitken joq. Aqyn shәkirtterding ishinde Kókbaydyng orny oqshau túr. Abay óz ólenderin Kókbay atynan berui tegin qúbylys emes. Jýreginen jaryp shyqqan tuyndysyn qasyndaghy shәkirtining atynan jariyalasa, Kókbaydyng aqyndyghyna kónili tolghandyghynyng belgisi, shәkirtine degen ýlken senimi dep týsingen abzal. Qashanda aqyndyq ónerge biyik talghammen qaraytyn Abaydyng «jazghanymdy oqyrman qalay qabyldaydy eken»,- degen ýmit-kýdiri aralas kýide bolghany shyghar bәlkim. Ekinshiden, ózining jazghandaryna synshyl aqynnyng kónili tolmay, qanaghat qylmay jýru sebebi de bar. «Dala ualayaty» gazetinde Kókbaydyng atynan basylghan bir-eki ólenin kózi qaraqty júrt jyly qabyldap, jaqsy lebiz aitqannan keyin ghana, ólenderin ózine qaytaryp alady.

Kókbay atynan basylghan (1889 №7) «Jaz» (Jazdykýn shilde bolghanda) ólenining shyghu tarihyna kelsek, óleng sәl erterek 1886 jyly jazylghan. Kókbaydyng ózi aitqan esteligine sýiensek: «Abay qonyp jatqan auyldy kórip, osy suretti óleng qyl dedi. Men biraz óleng qylyp edim, jaqtyrmady da, ózi jazbaqshy boldy. Sonymen ýy tigilip bolyp bәrimiz jaylanghan son, Abaygha kelip edim: «Óleng Kókshening boyynan asayyn dedi ghoy», - dedi. Men: «Assa, basynda qolqalanyp alghan nәrse emes edi. Endi óziniz retin tauyp qayta alarsyz», - dep qaljyndadym, sýitsem, sol kýni «Jazdykýni shilde bolghandany» jazaghan eken. Oqyp berdi» [1, 201 b]. Abay óleni aqyndyq synnyng negizinde tughan. Qarapayym sózben aitqanda, shәkirtine «ólendi bylay jazu kerek» degen ýlgide dýniyege kelgenin esten shygharmauymyz kerek. Abaydyng ýlgi qyp shygharghan óleni biraz uaqyt Kókbaydyng atynda bolghan. 1886 jyldary jazylghan óleng ýsh jyldan keyin әli de bolsa Kókbaydyng atynan jariyalanghanyn este ústaghan jón. Abay óleng jazyp, atyn shygharmaq bolsa eki-ýsh jyl búryn jazylghan ólenin Kókbaydyng emes, óz atynan beruine bolar edi. Dәl osy jyldary jazylghan «Kókbaygha» ólenindegi:

Sorly Kókbay jylaydy,

Jylaydy da, jyrlaydy.

Ol jylamay qaytip túrady

Mynau azghan qu zaman

Qalybynda túrmaydy, -

dep zarlanghandaghy Kókbay - lirikalyq qaharman, Abaydyng ózi. Bayqasanyz, 1886 jylgha deyin Abay Kókbay bop sóiledi. Taghy da osy jyly jazylghan «Shoqparday kekili bar, qamys qúlaq» yaghny «Attyng syny» ólenining jazylu tarihy Kókbaygha qatysty ekeni mәlim. Kókbaydyng esteliginde «Merkening begi bergen Aqauyz aty» delinse [1, 206 b], jyrda Nauryzbaygha Búhar hany qyzyl auyz at syilaydy:

At tandap alghyzady qol astynan,

Bolmady eshbir adam qorashsynghan.

Nauannyng qyzyl auyz sol aty eken

Úrysta tastamaytyn ony astynan.

At mindi qyzylauyz tekejәumit,

Saldyrghan jibek shider kýmis baulyq.

Aparghan tórt orystyng túqymynan

Bar deydi Búharada azyn-aulaq,-

degen joldarmen Nauryzbaydyng qyzylauyz aty turaly sóz bitedi. Álde estelik, nemese dastandy bizge jetkizushilerden bolghan ózgeris pe, әiteuir osy arada bolmashy bir sәikessizdik bar. B.Isabaev Kókbaydyng qasynda jýrip, kórgeni men týigeni kóp Ybyraysha Músatayúlynyng tómendegi esteligin keltiredi. Kókbay bylay degen eken: «Abay aghamnyng asqan at synshysy ekeni mәlim ghoy. Men Nauryzbaydyng Qyzylauyz atyn sipattaymyn dep «qanaty qabyrghada kere qarys, tanauy deseng bolar beyne talys» dep bastalatyn ólenimdi únatpay, «Shoqparday kekili bar qamys qúlaq» atty ólenin jazghanyn bilesinder» [2, 277 b]. Qarap otyrsaq, dәl osy joldarmen bastalatyn at sureti Kókbay jyrynda joq. Abay kónilinen shyqpaghan song Kókbay ózi jazghan attyng synyn dastanynan alyp tastaghangha úqsaydy.

Abay tarapynan Kókbaydyng syngha úshyraghan óleni - Áziret Álining aidaharmen alysqany turaly shygharma. Turaghúl Áripting «Ziyada - Shahmúrat» dastanyn da óleng dep ataghandyqtan, Kókbaydyng búl shygharmasy ataluyna qaraghanda oqighaly dastan boluy mýmkin. Mýmkin deytin sebebimiz Kókbaydyng aidaharmen alysqan Áziret Áli turaly shygharmasy bizge jetpegen. Bizge belgili dastandarynda, ólenderinde búnday sujet joq. Kókbaydy kórgen, Abay turaly kóp derekter alghan M.Áuezovting ózi: «erterekte aitqan din sarynyndaghy bir qissasy» [3, 140 b] degenimen, naqty toqtalmauyna qaraghanda búl shygharma Áuezovting qolyna týspegen. «Kókbaydyng aqyndyghy» degen maqalasynda jazushynyn: «Odan qalghan jazbalardyng sany óte az ghana. Jas kezinde, Abay uaqytynda aityp, jazyp jýrgen ólenderin ózi kóp úqyppen jinamaghan» [4, 110 b] , - degen pikiri biraz nәrseni anghartady. Bizding payymdauymyzsha Kókbay aqyn qissa jazudy aqyndyq saparynyng basynda qolgha alsa kerek. Abay syny Kókbaydyng aqyndyq betin basqa jaqqa búryp, realistik shygharmalar jazuyna múryndyq bolghan. Osy yqpaldy Árip aqyn shygharmashylyghyna qatysty aitugha da bolady. Demek, «Áziret Álimen alysqan aidahar» turaly diny taqyryptaghy shygharmasy Kókbaydyng jas kezinde jazyluy yqtimal. Abay syny shәkirtterine ýlken oy salyp, әlgi shygharmanyng el arasyna taralmauyna Kókbaydyng ózi sebepker bolghan, sol sebepti búl shygharma aqyn shygharmalarynyng ishinde atalmaydy degen boljam aitamyz.

Abay shәkirtterining ólenin ghana synap qoymay, minezinen min, jasandy oghash bir qylyq kórse, ólenge qosyp ekinshiley qaytalamastay etip úyaltyp, tyiyp tastap otyrghan. «Búralyp túryp» dep bastalatyn ólenning tarihyn da Kókbaydyng esteliginen tabamyz. Birer sóz, birer minezi jaqpaghan Kókbaydy Abay óleng qylghan eken. M.Áuezovke bergen esteliginde ólenning shyghu tarihyn qysqa ghana qayyrghan Kókenning el ishinen tolyghyraq bop jetken esteligine qúlaq qoysaq, bylay deydi: «Jaz shyghyp qalghan kez edi. Inirde Taqyrdaghy ýige Abaydan hat alyp bireu keldi. Hatynda erteng tanerteng osy kýngi Ospan - Abay ziraty túrghan tóbe ýstine kel depti. Abay kisisinen jón súraudyng qajeti joq. Ol bәribir aitpaydy. Abay tapsyrmasy solay bolatynyn bilemin. Erteninde erte túryp, bergi balaq Yrghyzbaydyng ýiine týsip, qora tóbesine bir balany shyghyryp qoyyp, Jiydebaydan atty kisiler shygha qalsa habar beruin tapsyryp, shay iship otyra berdim. Bala habarymen shyqsam, әlgi balasy bar bolghyr, maghan kesh habarlapty. Kórip kelemin, Abay serikterinen búryn kep, tóbege týsti. Tóbe ýstinde ilgeri-keyindi jýrip jýr. Ózge salt attylar menen búrynyraq kelip, týsip bolghanda men jettim. Qonaqtargha qarasam, mol pishilgen kiyimdi, Boshan tymaqty shýideli Qarakesekter sekildi. At ýstinde túryp sәlem berip qarasam, Abay agham óni kelispey túrghanday kórindi. Ol dereu atyn alghyzyp mindi de, ýn-týnsiz Jiydebaygha qayta jýrip ketti. Jolaushylarmen sóilessem, Abaydyng naghashylary eken. Abaygha jaqpay qalghanymdy bilip, naghashylardyng atyn ústap, baylap, kiyimderin sheship, ilip, Abay ýstine kirsem, as ýiinde ekpetinen týsip, tóbedey bop jatyp ap, qaghaz jazyp jatyr eken. Qarasam jazyp jatqany ólen, basyna «Kókbaygha» dep astyn syzyp qoyypty. Oqysam bir әlemet! Ókirip jylap, ayaghyn qúshyp jata kettim. Abay «túr» dep zekip, túrghyzyp ap sóiledi. Naghashylarynyng biri keshki mәjilis ýstinde:

- Abayjan, Qúnekennen Abay bop tuyp, qazaq astyn, aqyn boldyn. Tobyqtyda sonynnan ergen, kóniling tolatyn talantty jas bar ma? - depti. Abay:

- Osynda bir Kókshe bar edi, - dep, meni shaqyrtqan eken. Abay agham oiynsha, naghashylargha ólenmen sәlemdesuge tiyis ekem. Abay osyny aityp kep:

- Jaraydy, óleng jayyn sen úghasyng ghoy. Bәrin jaymayyq, basy saqtalsyn,- dep, songhy jaghyn jyrtty» [2, B. 252-253]. Sóitip bas jaghy ghana bizge jetken segiz jol ólende Abay jaqtyrmaghan sәttegi Kókbaydyng beynesi sәtti somdalyp berilgen. Adam portretin beruding asyl ýlgisi - búl ólen. Alghashqy ýsh jol qimyldy, keyingi ýsh jol minezdi ashyp túrsa, songhy eki jol jinaqtap kelip avtordyng oiyn týiindep túr. Sózi shymyr ólenning kompozisiyalyq qúrylymynda da aqau joq. Búralyp túryp, buyny qúryp, múrynyn qisayta tartyp túrghan kim? Ol, sóz joq - kerenau kerden. Ásemsip, sәnsip, әr nәrsening ornyn bilgensip, bәlsip túrghan ol - bir kerim. Estelikte aitylghanday, ashudan lyqsyp kep taza qúimaday tógiletin óleng ghana dәl osynday mazmúny men pishini dayyn qalyptan týskendey loq ete qalady. Sýiikti shәkirtining abroyyn oilaghan aqyn usoyqyday ashy ólenning uytty túsyn júrtqa jaymaghan eken.

Abay qasynda jýrgen Kókbay qashanda ústazyna jaqyn bolghandyqtan, qajetti jerinde batym, erke shәkirti boldy. Abay birde Tobyqtynyng basty adamdaryn jiyp, eki kýn qonaq etip, ózi eshtene demesten jatqyzyp qoyady. Abaydy sóilete almay, sóiletuge batpay otyrghan iygi-jaqsylargha Kókbay:

- Ýndemender, qazir sóiletem dep, kitap oqyp otyrghan Abaygha kirip kelip:

Jýrisim, túrysymnyng bәri Abaysha,

Abaydan kem bolamyn men qalaysha?

Az aqyl, kóp zakýnim ózimde bar

Ashylyp kókiregim keng saraysha, -

degende Abay kitabyn ýstel ýstine qoya sap:

Men bolamyn demender,

Ayaqty alshang basqangha.

Qúr qaraysyng elirip,

Eki kózing aspangha.

Bir ghylymnan basqanyn,

Bәri beker tasqangha

Onday adam jolyghar

Keshikpey-aq tosqangha! -

dep baryp, ary qaray sóilep ketken ghoy.

Kókbay - Abaydyng shәkirti ghana emes, aqyndyq óner jolynda seriktesi, reti kelgen kezde ústazynyng shabytyn qamshylap, ólenning tuuyna sebepshi bolghan jan. Qashanda aldymen Kókbaydy synap, sonynan óz tuyndysyn úsynghan Abay ólenderining keybirine Kókbaydyng ortaqtasyp jatatyn tústary da úshyrasady. Mәselen, Abay jinaqtarynda «Kýlembaygha» arnalghan eki ólenning biri «Bolys boldym mineki» dep bastalady. Alghash ret 1889 jyly «Dala ualayatynyng gazetinde» (№12) kóp qysqartylyp, sózderi oghash ózgeriske týsip, avtory atalmay jariyalandy. Óleng týsiniginde: «1888 jylda may aiynda Aqshatau degen jerde, Semey oblysy menen Jetisu oblysynyng tótenshe sezi bolghanda bir uezding el biyleushilerining sezdegi týri» dep jazylghan. Óleng 1933 jylghy «Tolyq jinaqtan» bastap «Kýlembaygha» degen taqyryppen basylyp keledi. Tek, Á.Jiyrenshin qúrastyryp, baspagha dayyndaghan 1961 jinaqtyng týsiniginde: «Abay shygharmalary jinaghyndaghy komentariylerge búl óleng Kýlembay bolysqa baylanysty jazyldy delinip keldi. Ol dúrys emes. Osy jyly Semey gubernatory jergilikti әkimderding salaqtyghyn eske alyp, erekshe búiryq shygharghan» [5, 578 b] , - dep ólenning jalpy bolystargha arnalghanyn keltirgen pikiri shyndyqqa jaqyndau. Óitkeni, Abay ómirinen habardar etetin birden-bir tarihy shygharma «Abay joly» epopeyasynda osy tuyndygha qatysty tómendegidey joldar bar: « ...Áldekimning auzynan «Tәkejan bolys», «Moldabay bolys», «Ysqaq bolys» degen sózder shygha qalsa, Abay ylghy syqyldap kýle beretin. Qazir úlyq ýilerining manynda toptalyp jýrgen әbiger jandardy kórgende Abay ózgerip ketti. Keshe keshten oralyp jýrgen bir ashy sayqymazaq, qazir kýlip aitqan óleng joldaryna ainaldy» [6, 535 b] , - degen ólenge berilgen kórkemdik negizdegi týsinikte de Kýlembay turaly sóz aitylmaydy. Demek, óleng Kýlembay bolysqa emes, jalpy biy-bolystargha arnalghan. Ásili, Múqyr elining bolysy Kýlembaygha arnalghan «Uaghaleykumussәlәm...» dep bastalatyn ólenning jalghasy ispetti bolghandyqtan bolsa kerek, sol kezdegi biy-bolystyng tiptik beynesin somdaghan «Bolys boldym mineki» óleni de Kýlembaygha tanylyp ketken. «Abay jolynda» kezdesetin taghy bir qúbylys romanda Abaydyng osy ólenining sonyn ala Kókbay da:

Qoyma qoyyp әr jerge,

Tyghyp jýrmin syrymdy.

Jauyghatyn jatymnan

Ayamaymyn qyrymdy [6, 535 b], -

degen shumaqty qolma-qol suyryp qosyp jiberedi. Abay turaly kóp mәlimetter alyp, asa jaqyn aralasqan M.Áuezov Kókbaydyng auzyna bir auyz ólendi daladan alyp sala salmasy anyq. Tarihy romanda iydeologiyalyq kózqarastyng saldarynan «Syrymdy mening súrasan» dep bastalatyn Dulat jyry ghana ózgeriske úshyraghany bolmasa, bir de bir óleng tarmaghy oidan qosylyp nemese tarihy shyndyqtan alshaq ketpeydi. Qalay degen kýnde de «Bolys boldym mineki» óleni Abay men Kókbay arasyndaghy ruhany jaqyndyqtyng taghy bir aighaghy bola alady.

Eki aqyn arasyndaghy osynday shygharmashylyq birlik, ruhany selbestik keybir ekiúshty derekterding tuuyna da әser etken. Negizi bizge jetken Kókbaydyng esteligi bireu. Ol - Áuezov arqyly jetken. Sonymen qatar Kókbaydyng kózin kórgen qariyalardyng el ishindegi әngimelerden jetken estelikterge de kózdi júmugha bolmaytynyn aitu kerek. Sonday estelikterdi keltirushi B.Isabaev: «Abaydyng «Bir dәuren kemdi kýnge - bozbalalyq» óleni - Shәkәrimdiki, «Qyz sózi - Kókbaydiki» [2, 251 b], - degendi Kókbay aitty qyp keltiredi. Áriyne, kez kelgen estelikke jýginip, Abay ólenderin basqalardyn, sonyng ishinde shәkirtterining múrasyna telip jiberu asyghystyq bolady. Ángimege sýiensek, «shәkirtterin jiyp «Jigit sózin» oqyghan Abay jigitke jauap retinde Kókbaygha «Qyz sózin» jazudy tapsyrady. Abay sózine sýienip jazghan óleng Kókbaydiki de, songhy:

Múny oqysa kim tanyp,

Jýregine ot janyp.

Sózdi úgharlyq jan tapsa

Aytsa jarar әn salyp.

Óleng jighan tarbanyp,

Án ýirengen yrghalyp.

Sorly Kókbay qor boldy - au

Osynshadan qúr qalyp, -

degendi Abay qosqan» [2, B. 251-252]. Bizding aitarymyz, búl Shәkәrimdiki, Kókbaydiki degen eki óleng de - eki aqynnyng kózi tirisinde 1909 jylghy jinaqqa engen ólender. Jinaqty qúrastyrushy Kәkitay men Turaghúl Abay ólenderining ishine Shәkәrim, Kókbaylardyng ólenin engizbes bolar. Sondyqtan da, esteliktegi sózding bәrin birdey shyndyq dep qabyldap, kózjúmbaylyqpen ghylymy ainalymgha engizip jibersek, búdan útarymyz shamaly. Kókbay Abay tapsyrmasymen «Qyz sózin» jazuy da mýmkin. Biraq, ústaz synynan ótpey, Abay әdettegidey ózi qayta jazghan da bolar. Zer sala ýnilgen adamgha:

Sorly Kókbay qor boldy-au,

Osynshadan qúr qalyp, -

degeninde «ólendi osylaysha jazu kerek edi» degen astarly maghyna jatqanday.

Endigi mәsele eki aqyn arasyndaghy әdeby dialog, yaghny Abaydyng shәkirtine óleng arnauy, Kókbay ólenderindegi ústaz - Abay túlghasy degen dýniyeler turasynda biraz sóz aitsaq. Kókbay Abaydyng kýndelikti ómirinde ýnemi qasynda jýrip, aqyndyq ónerine, shabytty sәti men ishki kónil-kýy tolghanystarynyng kuәgeri ghana emes, sebepkeri de boldy. Kókbaydy Abaydyng aqyn shәkirti, ruhany inisi deu az. Kókbay - Abaydyng dosy bolu dәrejesine jetken shәkirtter ishindegi jalghyz adam. Abay ózi ólerden birer jyl búryn balasy Turaghúlgha: «Kókbay maghan qyzmet etip jýrgenge qarap, ony ózdering dәrejeles adam eken dep qalmandar, ol ýlken adam. Tegide, Kókbaydan qol ýzbeulering kerek» [7, 61 b] , - degeninen artyq baghanyng Kókbaygha qajeti joq.

Kókbay jas kezinen Abaydyng tәrbiyesinde boldy. Bizge jetken aqyn esteligine nazar audarsaq, Abaymen alghash jaqyndasuy 1880 jyldardyng shamasynda bolyp, Abay Kókbaydy orystyng úlyghynan arashalap qalady. «Abay maghan kepil bolyp alyp shyqty, osydan keyin Abaydyng joldasy boldym. Joldastyghym 25 jylgha sozyldy» [1, 200 b] , - deydi Kókbay óz esteliginde. Ústazben jaqyn tanysuy osy kez bolghanmen, jalpy Abaydy bilui erterek bastalghan. Abay 1876-78 jyldary Qonyr-Kókshe elinde bolys bolady. Kókshe - Kókbaydyng eli. Aghayyndy Sapaq pen Jamantaydan - Kókshening sózin ústaghan Qaratay men Janatay taraydy. «Abay jolynan» jaqsy tanys Qaratay sheshen Qúnanbaymen birde qyrbay, birde dos bolyp jýrse, sózge sheshen bolghanymen el ishindegi dau-shargha aralaspaghan Janatay Qúnanbaymen tatu ghúmyr keshken. Janataydyng nemere inisi Uandyq Abay bolystyng kandidaty bolghan. Mine, osy baylanystar Abay men Kókbaydyng tanysuyna jaghday jasaydy. Árham Ysqaqúly bylay deydi: «Janatay osy Kókbayym ónerli bolar dep dәme ghyp, oghan ýlgi-ónege bererlik adam oilaghanda tapqany Abay bolyp balasyn ertip kelip: - Shyraghym, Abay, men sening әkenmen ómirlik dos edim, balalarym er jetkenmen kónilim daulamay jýr. Myna bir qara balam tyqyldap túrady. Oqugha da jaqsy desedi. Ynyldap óleng de aitady. Osyny saghan әkeldim. Jaqsy bolsa úl, jaman bolsa qúl et deydi. Abay:

- Jaraydy, men ie bolayyn dep, 16 jasar Kókbaydy alyp qalady. Kókbaydyng aqyndyq ónerining barlyghyn bayqap, Baykókshege tapsyryp, óleng degen qúr sóz qiystyru ghana emes, onda neshe aluan ónerding bayandaushysy, synshysy ekenin úqtyrady. Kókbay Abaydan da, Baykóksheden de ýlgi alyp, endi óz betimen óleng jaza bastaydy» [2,112 b]. Abaydyng yqpalymen qalagha oqugha barady. Qalagha kelgen sayyn Kókbay siyaqty el balalaryn jinap, bastaryn qosyp, tәlimi mol mәjilister ótkizu Abaydyng mashyghy bolghan. Kókbaydyng Árippen aitysynda qarsylasyn sonday jiyngha tarta sóileytini bar:

Semeyge Abay kelse, bizde duman,

Án salyp bosamaymyz aighay shudan.

Bas qosu, baqastasu, mәjilis qúru

Sekildi bir ghylymnyng jolyn qughan.

Tarihtan neshe týrli Abay sóilep,

Ózgeler otyrady auzyn bughan.

Bir barsang mәjilisten ketking kelmes

Kәkimdey Aplaton aqyryp túrghan.

Kelbeti bilimine ylayyqty

Apyrym-ay, múnday adam qalay tughan.

Semeyde orys oquyn oqyp jatqan qazaq balalarynyng baghyt-baghdaryna, bolashaghyna alandaghan Abay qashanda oquda jýrgen jastardyng dúrys joldy tandauyna ýlken kýsh salady. Abaydyng missionerlik baghyttaghy mektepterdegi qazaq balasynyng barghan sayyn basyn qosyp, mәjilis qúrudaghy sebep-tórkinin terennen izdeu kerek. Negizgi baghdarlamasy «shoqyndy shalasauat» dayyndaugha jasaqtalghan orys mektebin Abaydyng tәlimin boyyna qúighan Kókbay, Árip syndy shәkirtteri ayaqtamay ketuining bir sebebi osy - orystanudan boyyn aulaq salghandyq. Áytpese, múghalimderin әjualap, óleng shygharghany ýshin ýzdik oqityn Árip, Kókbaylardyng bir kýnde mektepten shygharyluy - sebepting ber jaghy ghana. Quanyshbay aqynnyng Áripke: «Shkol týgil, Semeyden quyp edi» - degen sózining astarynda sayasy aiyp jatyr. Abaydyng keyinirek (1886 jyly) jazylghan «Internatta oqyp jýr» ólenindegi aqynnyng týigeni Kókbaylar jinalghan mәjilisterde aitylmady deysiz be? Kókbay sony úqty. Orys tilin ýirenip, qara tanyghannan-aq, betin basqa jaqqa búryp ataqty Kәmәly (Kәmalitdiyn) moldadan sabaq alady. Kәmәliyden Abay da oqyghan. Orys oquymen qatar músylmansha bilimin jetildiruge taghy da Abaydyng әseri joq dey almaymyz. Oryssha, músylmansha biraz sauatyn ashqan Kókbaydyng búdan bylayghy ómiri Abaydyng qasynda ótedi. Osynday ruhany jaqyndyqta jýrgen Kókbay aqynnyng ústazy Abaydy ólenine arqau etui zandy. Kózge maqtaudy únatpaytyn kemenger aqyn minezi shәkirtine de darysa kerek, Abaydyng kózi tirisinde eng jaqyn adamy turaly әu demepti Kóken. Áriyne, «Semeyge Abay kelse, bizde duman», «Danyshpan Abaygha da dәting bar ma» dep Árippen aitysynda Abaydy algha tarta sóileytini bar. Elge aryz jazyp berip, basyna is týsip, Abay aldyna aiyppen barghanda tek óleng ghana qútqararyn bilgen Kóken:

Jigitke kedeyshilik ýlken salmaq,

Jýrgem joq bireudi aldap, bireudi arbap.

Qysqa jip kýrmeuime kelmegen son

Jiberdim ar jaghyna kendir jalghap,-

dep qútylghan. Alayda alghan bilimin «proshenie jazugha» paydalanghannan soraqysy joq Abaygha. Sol mezetten bastap Abay Kókbaydyng dýniye-malgha baylanyp qalmay alansyz aqyndyq jolgha týsuine materialdyq ta, moralidyq ta jaghday jasaydy. Kókbaydyng qandaylyq iygilikti isine Abay qashanda aqylshy, kenesshi bolyp otyrdy. Abay kenesimen qolgha alghan iygi isining biri Kókbay 1901 jyly Múqyr bolysyna molda saylanyp, elinde medrese ashady. Kezinde Abaydyng әdebiy-memorialdyq múrajayynyng ghylymy hatshysy bolghan ghalym B.Akerman (1892-1974) jinaghan Kókbay medresesi turaly derekterdi B.Isabaev keltiredi: «Ekspedisiyanyng qorytyndy esebinde Kókbay medresesi 1901 jyly salynyp, Jobalay Kereyi, Semiz Nayman, Syban, Qoybaghys, Uaq, Aqymbet jәne bar Tobyqty rularynan qarajat jinalghany, bala sany 360-qa jetkeni, Kókbaydyng 1921 jylgha deyin sabaq bergeni, medresede músylmannyng diny pәnderinen ózge orys tili, geografiya, matematikadan sabaq jýrgeni jazylghan. Meshit 1903 jyly ashyldy deydi» [2,131b]. Al Kókbay aqynnyng jiyeni qúima qúlaq qarttardyng biri Tóken Múrtazin medresening ashylu uaqytyn 1892 jyldargha ilgeriletip, medesede oqyghan adamdardyng aitqan әngimelerin kuәgha tartady [8]. Qalay deseniz de, meshit-medrese Abaydyng kózi tirisinde, onyng tikeley maqúldauymen salynghan, ekinshiden medresede diny sabaqtardan basqa zaman talabyna say pәnderding oqytyluynda da Abaydyng әserining bolghany sózsiz. T.Múrtazinning aituynsha medresede orys tilin oqytu ýshin Kókbay әskerden qashqan Ivan Tutikov degendi auylynda eki jyl ústaghan eken [8].

Sәl sheginis jasasaq, Qúnanbaydyng kezinde sol ónirding bilim mekkesine ainalghan «Eski tam» medresesinde Abay da til syndyryp, keyinnen Abaydyng balalary, tuystary men shәkirtterining birazy sauat ashyp, әjeptәuir bilim aldy. Abaydyng qolynda ósken nemeresi, Maghauiyanyng qyzy - Uәsiylәning esteligin oqysanyz «balalardyng oiy, dýniyetanymy kemsin bolady dep, moldagha aityp ózining «Ghaqliyasyn» baghdarlamagha engizgen ghoy»[9,188 b]. «Eski tamnan» alghan biliminen keyin balalar mindetti týrde Abay aldynda orys әdebiyetinen Pushkiyn, Lermontovtar turaly qosymsha sabaq alatyny taghy bar. Abaydyng tәjiriybesindegi janarghan bilim beru baghdarlamasy Kókbay medresesinde keninen qoldanysqa ie boldy. Mektep ashyp, bala oqytu ýrdisin Abaydyng ekinshi bir shәkirti - Árip Tәnirbergenúly da óz auylynda qolgha alghan bolatyn. Áripting 1890 jyldardyng sonynda óz elinde mektep ashyp, bala oqytuy, sóz joq, taghy da Abaydyng yqpaly edi. Naghashyly-jiyendi tuysqan ghana emes, tós qaghystyryp, sóz jarystyrghan dos, Abaydyng qos shәkirti - Árip pen Kókbay da ústaz aldynda úpay jinau, «kimning sózi kesek, qaysymyzdyng isimiz erek» degen óner jarysy da joq emes edi. Jalpy búl ýrdis Abay shәkirtterining bәrine tәn jaqsy qúbylys-tyn. Mine, biri Tobyqtynyn, ekinshisi Tobyqtymen baq-bәsekelesi teng Naymannyng Sybanynyng beldi azamattary, ekeui de elge bedeldi, el ishinde aqyn dep Abaydan keyin attary atalatyn Kókbay men Áripke Abay erekshe bir isting mәnin aityp, qoldau kórsetip, múryndyq boluy zandy. Árip pen Kókbaydyng taghy bir tosyn iste sybana irkes-tirkes kórinui de sondyqtan. Ekeuining de oqytu jýiesi janasha, Abaysha.

Abay marqúm eskige ermeushi edi,

Eskini onsha jaqsy kórmeushi edi.

Mysyrdan tóte jolmen oqu shyqty

Sol qashan keledi dep shóldeushi edi,-

degen Kókbay, Áripter Abay ansaghan janasha oqudy jatyrqamady. Árip ómirine qanyq, shygharmalaryn jinaushy kónekóz qariya Gh.Shәkerúly bylay deydi: «1897 jyldary aqyn ózining tughan eline oralyp, Enirekey bolysynyng hatshysy retinde qyzmet isteydi. El júmysyn basqaryp, halyq aghartu qyzmetine kirisip, Semey qalasyndaghy poshtanyng bastyghy Berezinskiy degen kisimen baylanys jasay otyryp, Mәngezey degen jerden mektep ashady. Búl oryn Úzyn-Búlaq beketine jaqyn bolys kensesi, poshtanyng ortalyghy bolyp esepteledi. Keyinnen búl mektep aqynnyng qystauy Jylandy degen jerge auysady. Sol kezde Áripten oqyghan balalar: Orynshayyq, Jәkitay, Kýisiz, Aqmatay, Shúghyban, Beysenbi, Arghynqazy, Qayyrtay t.b. kóptegen jigitter oryssha da, músylmansha da sauatty bolyp shyqty» [10, 307 b]. Aytqanday Árip oquy da janasha boldy. Dәlel - sabaq ýstinde tughan «Lermontov kókirekti kózdi tughan», «Orystyng mússaniyfi Pushkin dana» ólenderi Árip shәkirtterining orys aqyndarymen tanys bolghandyghyn aighaqtaydy.

Abay shәkirtteri irgesin qalaghan bilim oshaqtary san úrpaqty tәrbiyelep, qazaq jastarynyng zamanyna say bilim aluyna jaghday jasaghan sol kezdegi sanauly mektep-medresesi edi. Kenes ýkimeti ornay salysymen 1917 jyly Áripting Jylandydaghy (qazirgi Jarma audany Enirekey tauynyng bauyry B.E.) mektebi jabylyp, 1921 jyly Kókbay da medresesinen ketedi. Mirjaqyp Dulatúlynyng Kókbaydyng meshit-medreseden ketkenin, isting bayybyna baryp almay aqynnyng jeke basyna soqtyghyp, «Alash partiyasyna qosylmaghan aqyngha» degen óleng arnap, synap jiberetini bar. Kókbay qarsy jauabynda medrese ashyp, bala oqytudyng mashaqatyn aita kelip:

Ýy berdim, balasyna tamaq berdim,

Aqy almay barlyghyna sabaq berdim.

Ayaghynda solardyng kóbi qashty

Birli-jarym bolmasa talapkerdin,-

degen qinalysy ókimet auysqan shaqtaghy aumaly-tókpeli zamannyng zardabyn anghartady. Jana zamannyng jaqsy isin qúp alghan Kókbay aqyn medresesin kenes múghalimine ótkizedi.

Zamana zamandasqa jaghyn deydi,

Kýnbe-kýngi taghdyrgha baghyn deydi, -

degen sóz astarynda medrese qasyndaghy meshitti eriksiz japqan sharasyz jannyng ishtey moysúnuy da joq emes. Kókbaydyng Mirjaqypqa bergen jauaby әdil de, ótimdi edi. Asyghys aitqanyn Mirjaqyp moynyna alyp:

Kóke-agha, osy kýnde men jaspyn ghoy,

Jay-kýiindi bile almay adastym ghoy.

Kóp jyldar mesheu qalghan halqym ýshin

«Alash» dep, «Bolisheviyk» dep talastym ghoy -

deytini sodan. Kenes ókimetining ornauy qazaq aqyndaryn qaq jaryp eki lagerige bólip jibergeni belgili. Alash ókimetining beldi ókilderining biri bolghan Mirjaqyp Dulatúly men Kenestik ókimetting bolashaghyna ilanghan qart aqyndar Kókbay, Árip syndy әdebiyet ókilderining arasyndaghy kelispeushilikti sol kezdegi sayasy ahualdyng shenberinde qarastyrghanda ghana týsine alamyz.

Kókbay aqynmen úghyspay qalghan M.Dulatúlyna 1918 jyldary Árip aqyn da keyip, óleng arnaghan. Búl ólenning shyghu tarihy jayynda búdan búryn jazghan edik [qaranyz: 11]. Kókbay men Áripting Mirjaqypqa arnaularynan eng jaqyn, syilas adamyna qatty aitar Abay ýlgisining súlbasy menmúndalaydy.

Olay bolsa:

Ústazdyq qylghan jalyqpas,

Ýiretuden balagha, -

degen Abay ónegesin óristetip, óz halderinshe bala oqytyp, qazaq elining kózin ashqan Árip, Kókbay aqyndardyng qazaq qoghamyndaghy ústaz retindegi orny airyqsha.

Abaydyng shyn baghasyn halqy týgil qasynda jýrgen Kókbay aqynnyng ózi kemenger dýniyeden ótkende baryp bildi.

Abayday úl tumaghy bolar ghayyp,

Nasihat, ýlgi shashqan júrtqa jayyp.

Ahualyn sóilep ketti zamananyn

Áulie hәkim deuge ol ylayyq, -

dep Abaydyng baghasyn Kókbay aqyn bergen eken. Kesh te bolsa Abaydy hәkim dep tanyp, aqyndar әuletining әuliyesi ekenin sanamyzgha bekite bastadyq. Jiyrma bes jyl qasynda jýrgen dosynyn, dos bolghanda Abayday dara dostan airyludyng arty - týpsiz ókinish.

Jәnәtta jany bolghyr Abay qútyp,

Qasynda bos jýrippin shatyp-bútyp.

Osynday en dariyany jaylaghanda

Tym bolmasa qalmappyn qana jútyp.

Búl - Abaydan armansyz ónege alghan shәkirtining aitqany. Aytqanday, Kókbaydyng alghanynan, alary әli de kóp edi. «Shatyp-bútyp bos jýru» - Kókbay ólshemimen aitylghan sóz. Ol qalghan qauymgha ólshem bola almaydy. Basqa elding adamdary Abay auylyna kelgende «Sender baqyttysyndar! Senderding Abaylaryng bar» degen sózi Abaydyng tiri kýninde aitylsa da, dәl býgingi zamanda da óz manyzyn joyghan joq. K.Janatayúly Abay dýniyeden ótken song kemenger ústazynyng әdebiyettegi dәstýrin jalghastyryp, Abay sózderin keyingige ýlgi ete sóilep, Abay turaly bilgenin M.Áuezovke estelik etip qaldyrghan kórnekti әdebiyet qayratkeri retinde ústazynan keyin maghynaly jiyrma jyl tirlik keshti.

Paydalanghan әdebiyetter:

1 Kókbay aqsaqaldyng esteligi. / Kitapta: Jýregimning týbine tereng boyla: (Abay turaly estelikter). -Almaty: Jazushy, 1995. -296 b.

2 Isabaev B. Úlylar mekeni. -Novosibirsk, 2001. -623 b.

3 Áuezov M. Abay Qúnanbaev. -Almaty: Sanat, 1995. -320 b.

4 Áuezov M. Abaytanu dәristerining derek kózderi. -Almaty: Sanat, 1997. - 448 b.

5 Qúnanbaev A. Shygharmalarynyng bir tomdyq tolyq jinaghy. (Qúr. Jiyrenshin Á.) -Almaty: QMKÁB, 1961. -667 b.

6 Áuezov M. Abay joly. K.1. -Almaty: Jazushy, 1990. -606 b.

7 Múhamedhanúly Q. Abaydyng aqyn shәkirtteri. 2-k. -Almaty: Dәuir, 1994. -336 b.

8 Múrtazin T. Kókbay aqyn turaly keybir derekter.// Semey tany, 1993, 11 qyrkýiek.

9 Uәsila Abayqyzynyng este qalghandary. / Kitapta: Jýregimning týbine tereng boyla. -Almaty: Jazushy, 1995. -296 b.

10 Shәkerúly Gh. Tәubә. -Ayakóz, 1999. -510 b.

11 Erdembekov B. Árip aqyn men Mirjaqyp Dulatúly.// QR ÚGhA habarlary. Til, әdebiyet seriyasy, 2001, №5, B. 77-81.

 

 

Bauyrjan ERDEMBEKOV

Professor

http://akikatkaz.kz/?p=125#more-125