كوكباي اقىننىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋىنا

ەل تاۋەلسىزدىگىمەن بىرگە كەلىپ، مۇرالارى ەندى قالىڭ جۇرتشىلىققا تانىلىپ، شىعارماشىلىعى زەرتتەلە باستاعان ابايدىڭ اقىن شاكىرتى، ءارى دوسى، رۋحاني سەرىگى - كوكباي جاناتايۇلىنىڭ تۋعانىنا بيىل 150 جىل. اۋەلدە تۋعان، دۇنيەدەن وتكەن جىلدارىنا قاتىستى ەكىۇشتى پىكىرلەر ايتىلىپ كەلگەنىمەن، اقىن مۇراسىن زەرتتەۋشى ق.مۇحامەدحانۇلىنىڭ تۇجىرىمى بويىنشا كوكباي اقىن 1861 جىلى تۋعانعا كەلىسكەندەي بىلايعى زەرتتەۋشىلەر...

ابايمەن بايلانىسى جايىندا ءالى تولىققاندى عىلىمي تۇجىرىمدار جاسالىپ بىتكەن جوق. اقىن شاكىرتتەردىڭ ىشىندە كوكبايدىڭ ورنى وقشاۋ تۇر. اباي ءوز ولەڭدەرىن كوكباي اتىنان بەرۋى تەگىن قۇبىلىس ەمەس. جۇرەگىنەن جارىپ شىققان تۋىندىسىن قاسىنداعى شاكىرتىنىڭ اتىنان جاريالاسا، كوكبايدىڭ اقىندىعىنا كوڭىلى تولعاندىعىنىڭ بەلگىسى، شاكىرتىنە دەگەن ۇلكەن سەنىمى دەپ تۇسىنگەن ابزال. قاشاندا اقىندىق ونەرگە بيىك تالعاممەن قارايتىن ابايدىڭ «جازعانىمدى وقىرمان قالاي قابىلدايدى ەكەن»،- دەگەن ءۇمىت-كۇدىرى ارالاس كۇيدە بولعانى شىعار بالكىم. ەكىنشىدەن، ءوزىنىڭ جازعاندارىنا سىنشىل اقىننىڭ كوڭىلى تولماي، قاناعات قىلماي ءجۇرۋ سەبەبى دە بار. «دالا ۋالاياتى» گازەتىندە كوكبايدىڭ اتىنان باسىلعان ءبىر-ەكى ولەڭىن كوزى قاراقتى جۇرت جىلى قابىلداپ، جاقسى لەبىز ايتقاننان كەيىن عانا، ولەڭدەرىن وزىنە قايتارىپ الادى.

كوكباي اقىننىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋىنا

ەل تاۋەلسىزدىگىمەن بىرگە كەلىپ، مۇرالارى ەندى قالىڭ جۇرتشىلىققا تانىلىپ، شىعارماشىلىعى زەرتتەلە باستاعان ابايدىڭ اقىن شاكىرتى، ءارى دوسى، رۋحاني سەرىگى - كوكباي جاناتايۇلىنىڭ تۋعانىنا بيىل 150 جىل. اۋەلدە تۋعان، دۇنيەدەن وتكەن جىلدارىنا قاتىستى ەكىۇشتى پىكىرلەر ايتىلىپ كەلگەنىمەن، اقىن مۇراسىن زەرتتەۋشى ق.مۇحامەدحانۇلىنىڭ تۇجىرىمى بويىنشا كوكباي اقىن 1861 جىلى تۋعانعا كەلىسكەندەي بىلايعى زەرتتەۋشىلەر...

ابايمەن بايلانىسى جايىندا ءالى تولىققاندى عىلىمي تۇجىرىمدار جاسالىپ بىتكەن جوق. اقىن شاكىرتتەردىڭ ىشىندە كوكبايدىڭ ورنى وقشاۋ تۇر. اباي ءوز ولەڭدەرىن كوكباي اتىنان بەرۋى تەگىن قۇبىلىس ەمەس. جۇرەگىنەن جارىپ شىققان تۋىندىسىن قاسىنداعى شاكىرتىنىڭ اتىنان جاريالاسا، كوكبايدىڭ اقىندىعىنا كوڭىلى تولعاندىعىنىڭ بەلگىسى، شاكىرتىنە دەگەن ۇلكەن سەنىمى دەپ تۇسىنگەن ابزال. قاشاندا اقىندىق ونەرگە بيىك تالعاممەن قارايتىن ابايدىڭ «جازعانىمدى وقىرمان قالاي قابىلدايدى ەكەن»،- دەگەن ءۇمىت-كۇدىرى ارالاس كۇيدە بولعانى شىعار بالكىم. ەكىنشىدەن، ءوزىنىڭ جازعاندارىنا سىنشىل اقىننىڭ كوڭىلى تولماي، قاناعات قىلماي ءجۇرۋ سەبەبى دە بار. «دالا ۋالاياتى» گازەتىندە كوكبايدىڭ اتىنان باسىلعان ءبىر-ەكى ولەڭىن كوزى قاراقتى جۇرت جىلى قابىلداپ، جاقسى لەبىز ايتقاننان كەيىن عانا، ولەڭدەرىن وزىنە قايتارىپ الادى.

كوكباي اتىنان باسىلعان (1889 №7) «جاز» (جازدىكۇن شىلدە بولعاندا) ولەڭىنىڭ شىعۋ تاريحىنا كەلسەك، ولەڭ ءسال ەرتەرەك 1886 جىلى جازىلعان. كوكبايدىڭ ءوزى ايتقان ەستەلىگىنە سۇيەنسەك: «اباي قونىپ جاتقان اۋىلدى كورىپ، وسى سۋرەتتى ولەڭ قىل دەدى. مەن ءبىراز ولەڭ قىلىپ ەدىم، جاقتىرمادى دا، ءوزى جازباقشى بولدى. سونىمەن ءۇي تىگىلىپ بولىپ ءبارىمىز جايلانعان سوڭ، ابايعا كەلىپ ەدىم: «ولەڭ كوكشەنىڭ بويىنان اسايىن دەدى عوي»، - دەدى. مەن: «اسسا، باسىندا قولقالانىپ العان نارسە ەمەس ەدى. ەندى ءوزىڭىز رەتىن تاۋىپ قايتا الارسىز»، - دەپ قالجىڭدادىم، سۇيتسەم، سول كۇنى «جازدىكۇنى شىلدە بولعاندانى» جازاعان ەكەن. وقىپ بەردى» [1, 201 ب]. اباي ولەڭى اقىندىق سىننىڭ نەگىزىندە تۋعان. قاراپايىم سوزبەن ايتقاندا، شاكىرتىنە «ولەڭدى بىلاي جازۋ كەرەك» دەگەن ۇلگىدە دۇنيەگە كەلگەنىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. ابايدىڭ ۇلگى قىپ شىعارعان ولەڭى ءبىراز ۋاقىت كوكبايدىڭ اتىندا بولعان. 1886 جىلدارى جازىلعان ولەڭ ءۇش جىلدان كەيىن ءالى دە بولسا كوكبايدىڭ اتىنان جاريالانعانىن ەستە ۇستاعان ءجون. اباي ولەڭ جازىپ، اتىن شىعارماق بولسا ەكى-ءۇش جىل بۇرىن جازىلعان ولەڭىن كوكبايدىڭ ەمەس، ءوز اتىنان بەرۋىنە بولار ەدى. ءدال وسى جىلدارى جازىلعان «كوكبايعا» ولەڭىندەگى:

سورلى كوكباي جىلايدى،

جىلايدى دا، جىرلايدى.

ول جىلاماي قايتىپ تۇرادى

مىناۋ ازعان قۋ زامان

قالىبىندا تۇرمايدى، -

دەپ زارلانعانداعى كوكباي - ليريكالىق قاھارمان، ابايدىڭ ءوزى. بايقاساڭىز، 1886 جىلعا دەيىن اباي كوكباي بوپ سويلەدى. تاعى دا وسى جىلى جازىلعان «شوقپارداي كەكىلى بار، قامىس قۇلاق» ياعني «اتتىڭ سىنى» ولەڭىنىڭ جازىلۋ تاريحى كوكبايعا قاتىستى ەكەنى ءمالىم. كوكبايدىڭ ەستەلىگىندە «مەركەنىڭ بەگى بەرگەن اقاۋىز اتى» دەلىنسە [1, 206 ب]، جىردا ناۋرىزبايعا بۇحار حانى قىزىل اۋىز ات سىيلايدى:

ات تاڭداپ العىزادى قول استىنان،

بولمادى ەشبىر ادام قوراشسىنعان.

ناۋاننىڭ قىزىل اۋىز سول اتى ەكەن

ۇرىستا تاستامايتىن ونى استىنان.

ات ءمىندى قىزىلاۋىز تەكەجاۋمىت،

سالدىرعان جىبەك شىدەر كۇمىس باۋلىق.

اپارعان ءتورت ورىستىڭ تۇقىمىنان

بار دەيدى بۇحارادا ازىن-اۋلاق،-

دەگەن جولدارمەن ناۋرىزبايدىڭ قىزىلاۋىز اتى تۋرالى ءسوز بىتەدى. الدە ەستەلىك، نەمەسە داستاندى بىزگە جەتكىزۋشىلەردەن بولعان وزگەرىس پە، ايتەۋىر وسى ارادا بولماشى ءبىر سايكەسسىزدىك بار. ب.يساباەۆ كوكبايدىڭ قاسىندا ءجۇرىپ، كورگەنى مەن تۇيگەنى كوپ ىبىرايشا مۇساتايۇلىنىڭ تومەندەگى ەستەلىگىن كەلتىرەدى. كوكباي بىلاي دەگەن ەكەن: «اباي اعامنىڭ اسقان ات سىنشىسى ەكەنى ءمالىم عوي. مەن ناۋرىزبايدىڭ قىزىلاۋىز اتىن سيپاتتايمىن دەپ «قاناتى قابىرعادا كەرە قارىس، تاناۋى دەسەڭ بولار بەينە تالىس» دەپ باستالاتىن ولەڭىمدى ۇناتپاي، «شوقپارداي كەكىلى بار قامىس قۇلاق» اتتى ولەڭىن جازعانىن بىلەسىڭدەر» [2, 277 ب]. قاراپ وتىرساق، ءدال وسى جولدارمەن باستالاتىن ات سۋرەتى كوكباي جىرىندا جوق. اباي كوڭىلىنەن شىقپاعان سوڭ كوكباي ءوزى جازعان اتتىڭ سىنىن داستانىنان الىپ تاستاعانعا ۇقسايدى.

اباي تاراپىنان كوكبايدىڭ سىنعا ۇشىراعان ولەڭى - ازىرەت ءالىنىڭ ايداhارمەن الىسقانى تۋرالى شىعارما. تۋراعۇل ءارىپتىڭ «زيادا - شاhمۇرات» داستانىن دا ولەڭ دەپ اتاعاندىقتان، كوكبايدىڭ بۇل شىعارماسى اتالۋىنا قاراعاندا وقيعالى داستان بولۋى مۇمكىن. مۇمكىن دەيتىن سەبەبىمىز كوكبايدىڭ ايداھارمەن الىسقان ازىرەت ءالى تۋرالى شىعارماسى بىزگە جەتپەگەن. بىزگە بەلگىلى داستاندارىندا، ولەڭدەرىندە بۇنداي سيۋجەت جوق. كوكبايدى كورگەن، اباي تۋرالى كوپ دەرەكتەر العان م.اۋەزوۆتىڭ ءوزى: «ەرتەرەكتە ايتقان ءدىن سارىنىنداعى ءبىر قيسساسى» [3, 140 ب] دەگەنىمەن، ناقتى توقتالماۋىنا قاراعاندا بۇل شىعارما اۋەزوۆتىڭ قولىنا تۇسپەگەن. «كوكبايدىڭ اقىندىعى» دەگەن ماقالاسىندا جازۋشىنىڭ: «ودان قالعان جازبالاردىڭ سانى وتە از عانا. جاس كەزىندە، اباي ۋاقىتىندا ايتىپ، جازىپ جۇرگەن ولەڭدەرىن ءوزى كوپ ۇقىپپەن جيناماعان» [4, 110 ب] ، - دەگەن پىكىرى ءبىراز نارسەنى اڭعارتادى. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا كوكباي اقىن قيسسا جازۋدى اقىندىق ساپارىنىڭ باسىندا قولعا السا كەرەك. اباي سىنى كوكبايدىڭ اقىندىق بەتىن باسقا جاققا بۇرىپ، رەاليستىك شىعارمالار جازۋىنا مۇرىندىق بولعان. وسى ىقپالدى ءارىپ اقىن شىعارماشىلىعىنا قاتىستى ايتۋعا دا بولادى. دەمەك، «ازىرەت الىمەن الىسقان ايداھار» تۋرالى ءدىني تاقىرىپتاعى شىعارماسى كوكبايدىڭ جاس كەزىندە جازىلۋى ىقتيمال. اباي سىنى شاكىرتتەرىنە ۇلكەن وي سالىپ، الگى شىعارمانىڭ ەل اراسىنا تارالماۋىنا كوكبايدىڭ ءوزى سەبەپكەر بولعان، سول سەبەپتى بۇل شىعارما اقىن شىعارمالارىنىڭ ىشىندە اتالمايدى دەگەن بولجام ايتامىز.

اباي شاكىرتتەرىنىڭ ولەڭىن عانا سىناپ قويماي، مىنەزىنەن ءمىن، جاساندى وعاش ءبىر قىلىق كورسە، ولەڭگە قوسىپ ەكىنشىلەي قايتالاماستاي ەتىپ ۇيالتىپ، تىيىپ تاستاپ وتىرعان. «بۇرالىپ تۇرىپ» دەپ باستالاتىن ولەڭنىڭ تاريحىن دا كوكبايدىڭ ەستەلىگىنەن تابامىز. بىرەر ءسوز، بىرەر مىنەزى جاقپاعان كوكبايدى اباي ولەڭ قىلعان ەكەن. م.اۋەزوۆكە بەرگەن ەستەلىگىندە ولەڭنىڭ شىعۋ تاريحىن قىسقا عانا قايىرعان كوكەڭنىڭ ەل ىشىنەن تولىعىراق بوپ جەتكەن ەستەلىگىنە قۇلاق قويساق، بىلاي دەيدى: «جاز شىعىپ قالعان كەز ەدى. ىڭىردە تاقىرداعى ۇيگە ابايدان حات الىپ بىرەۋ كەلدى. حاتىندا ەرتەڭ تاڭەرتەڭ وسى كۇنگى وسپان - اباي زيراتى تۇرعان توبە ۇستىنە كەل دەپتى. اباي كىسىسىنەن ءجون سۇراۋدىڭ قاجەتى جوق. ول ءبارىبىر ايتپايدى. اباي تاپسىرماسى سولاي بولاتىنىن بىلەمىن. ەرتەڭىندە ەرتە تۇرىپ، بەرگى بالاق ىرعىزبايدىڭ ۇيىنە ءتۇسىپ، قورا توبەسىنە ءبىر بالانى شىعىرىپ قويىپ، جيدەبايدان اتتى كىسىلەر شىعا قالسا حابار بەرۋىن تاپسىرىپ، شاي ءىشىپ وتىرا بەردىم. بالا حابارىمەن شىقسام، الگى بالاسى بار بولعىر، ماعان كەش حابارلاپتى. كورىپ كەلەمىن، اباي سەرىكتەرىنەن بۇرىن كەپ، توبەگە ءتۇستى. توبە ۇستىندە ىلگەرى-كەيىندى ءجۇرىپ ءجۇر. وزگە سالت اتتىلار مەنەن بۇرىنىراق كەلىپ، ءتۇسىپ بولعاندا مەن جەتتىم. قوناقتارعا قاراسام، مول پىشىلگەن كيىمدى، بوشان تىماقتى شۇيدەلى قاراكەسەكتەر سەكىلدى. ات ۇستىندە تۇرىپ سالەم بەرىپ قاراسام، اباي اعام ءوڭى كەلىسپەي تۇرعانداي كورىندى. ول دەرەۋ اتىن العىزىپ ءمىندى دە، ءۇن-ءتۇنسىز جيدەبايعا قايتا ءجۇرىپ كەتتى. جولاۋشىلارمەن سويلەسسەم، ابايدىڭ ناعاشىلارى ەكەن. ابايعا جاقپاي قالعانىمدى ءبىلىپ، ناعاشىلاردىڭ اتىن ۇستاپ، بايلاپ، كيىمدەرىن شەشىپ، ءىلىپ، اباي ۇستىنە كىرسەم، اس ۇيىندە ەكپەتىنەن ءتۇسىپ، توبەدەي بوپ جاتىپ اپ، قاعاز جازىپ جاتىر ەكەن. قاراسام جازىپ جاتقانى ولەڭ، باسىنا «كوكبايعا» دەپ استىن سىزىپ قويىپتى. وقىسام ءبىر الەمەت! وكىرىپ جىلاپ، اياعىن قۇشىپ جاتا كەتتىم. اباي «تۇر» دەپ زەكىپ، تۇرعىزىپ اپ سويلەدى. ناعاشىلارىنىڭ ءبىرى كەشكى ءماجىلىس ۇستىندە:

- ابايجان، قۇنەكەڭنەن اباي بوپ تۋىپ، قازاق استىڭ، اقىن بولدىڭ. توبىقتىدا سوڭىڭنان ەرگەن، كوڭىلىڭ تولاتىن تالانتتى جاس بار ما؟ - دەپتى. اباي:

- وسىندا ءبىر كوكشە بار ەدى، - دەپ، مەنى شاقىرتقان ەكەن. اباي اعام ويىنشا، ناعاشىلارعا ولەڭمەن سالەمدەسۋگە ءتيىس ەكەم. اباي وسىنى ايتىپ كەپ:

- جارايدى، ولەڭ جايىن سەن ۇعاسىڭ عوي. ءبارىن جايمايىق، باسى ساقتالسىن،- دەپ، سوڭعى جاعىن جىرتتى» [2, ب. 252-253]. ءسويتىپ باس جاعى عانا بىزگە جەتكەن سەگىز جول ولەڭدە اباي جاقتىرماعان ساتتەگى كوكبايدىڭ بەينەسى ءساتتى سومدالىپ بەرىلگەن. ادام پورترەتىن بەرۋدىڭ اسىل ۇلگىسى - بۇل ولەڭ. العاشقى ءۇش جول قيمىلدى، كەيىنگى ءۇش جول مىنەزدى اشىپ تۇرسا، سوڭعى ەكى جول جيناقتاپ كەلىپ اۆتوردىڭ ويىن تۇيىندەپ تۇر. ءسوزى شىمىر ولەڭنىڭ كومپوزيتسيالىق قۇرىلىمىندا دا اقاۋ جوق. بۇرالىپ تۇرىپ، بۋىنى قۇرىپ، مۇرىنىن قيسايتا تارتىپ تۇرعان كىم؟ ول، ءسوز جوق - كەرەناۋ كەردەڭ. اسەمسىپ، ءسانسىپ، ءار نارسەنىڭ ورنىن بىلگەنسىپ، ءبالسىپ تۇرعان ول - ءبىر كەرىم. ەستەلىكتە ايتىلعانداي، اشۋدان لىقسىپ كەپ تازا قۇيماداي توگىلەتىن ولەڭ عانا ءدال وسىنداي مازمۇنى مەن ءپىشىنى دايىن قالىپتان تۇسكەندەي لوق ەتە قالادى. سۇيىكتى شاكىرتىنىڭ ابرويىن ويلاعان اقىن ۋسويقىداي اششى ولەڭنىڭ ۋىتتى تۇسىن جۇرتقا جايماعان ەكەن.

اباي قاسىندا جۇرگەن كوكباي قاشاندا ۇستازىنا جاقىن بولعاندىقتان، قاجەتتى جەرىندە باتىم، ەركە شاكىرتى بولدى. اباي بىردە توبىقتىنىڭ باستى ادامدارىن جيىپ، ەكى كۇن قوناق ەتىپ، ءوزى ەشتەڭە دەمەستەن جاتقىزىپ قويادى. ابايدى سويلەتە الماي، سويلەتۋگە باتپاي وتىرعان يگى-جاقسىلارعا كوكباي:

- ۇندەمەڭدەر، قازىر سويلەتەم دەپ، كىتاپ وقىپ وتىرعان ابايعا كىرىپ كەلىپ:

ءجۇرىسىم، تۇرىسىمنىڭ ءبارى ابايشا،

ابايدان كەم بولامىن مەن قالايشا؟

از اقىل، كوپ زاكۇنىم وزىمدە بار

اشىلىپ كوكىرەگىم كەڭ سارايشا، -

دەگەندە اباي كىتابىن ۇستەل ۇستىنە قويا ساپ:

مەن بولامىن دەمەڭدەر،

اياقتى الشاڭ باسقانعا.

قۇر قارايسىڭ ەلىرىپ،

ەكى كوزىڭ اسپانعا.

ءبىر عىلىمنان باسقانىڭ،

ءبارى بەكەر تاسقانعا

ونداي ادام جولىعار

كەشىكپەي-اق توسقانعا! -

دەپ بارىپ، ارى قاراي سويلەپ كەتكەن عوي.

كوكباي - ابايدىڭ شاكىرتى عانا ەمەس، اقىندىق ونەر جولىندا سەرىكتەسى، رەتى كەلگەن كەزدە ۇستازىنىڭ شابىتىن قامشىلاپ، ولەڭنىڭ تۋىنا سەبەپشى بولعان جان. قاشاندا الدىمەن كوكبايدى سىناپ، سوڭىنان ءوز تۋىندىسىن ۇسىنعان اباي ولەڭدەرىنىڭ كەيبىرىنە كوكبايدىڭ ورتاقتاسىپ جاتاتىن تۇستارى دا ۇشىراسادى. ماسەلەن، اباي جيناقتارىندا «كۇلەمبايعا» ارنالعان ەكى ولەڭنىڭ ءبىرى «بولىس بولدىم مىنەكي» دەپ باستالادى. العاش رەت 1889 جىلى «دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتىندە» (№12) كوپ قىسقارتىلىپ، سوزدەرى وعاش وزگەرىسكە ءتۇسىپ، اۆتورى اتالماي جاريالاندى. ولەڭ تۇسىنىگىندە: «1888 جىلدا ماي ايىندا اقشاتاۋ دەگەن جەردە، سەمەي وبلىسى مەنەن جەتىسۋ وبلىسىنىڭ توتەنشە سەزى بولعاندا ءبىر ۋەزدىڭ ەل بيلەۋشىلەرىنىڭ سەزدەگى ءتۇرى» دەپ جازىلعان. ولەڭ 1933 جىلعى «تولىق جيناقتان» باستاپ «كۇلەمبايعا» دەگەن تاقىرىپپەن باسىلىپ كەلەدى. تەك، ءا.جيرەنشين قۇراستىرىپ، باسپاعا دايىنداعان 1961 جيناقتىڭ تۇسىنىگىندە: «اباي شىعارمالارى جيناعىنداعى كومەنتاريلەرگە بۇل ولەڭ كۇلەمباي بولىسقا بايلانىستى جازىلدى دەلىنىپ كەلدى. ول دۇرىس ەمەس. وسى جىلى سەمەي گۋبەرناتورى جەرگىلىكتى اكىمدەردىڭ سالاقتىعىن ەسكە الىپ، ەرەكشە بۇيرىق شىعارعان» [5, 578 ب] ، - دەپ ولەڭنىڭ جالپى بولىستارعا ارنالعانىن كەلتىرگەن پىكىرى شىندىققا جاقىنداۋ. ويتكەنى، اباي ومىرىنەن حاباردار ەتەتىن بىردەن-ءبىر تاريحي شىعارما «اباي جولى» ەپوپەياسىندا وسى تۋىندىعا قاتىستى تومەندەگىدەي جولدار بار: « ...الدەكىمنىڭ اۋزىنان «تاكەجان بولىس»، «مولداباي بولىس»، «ىسقاق بولىس» دەگەن سوزدەر شىعا قالسا، اباي ىلعي سىقىلداپ كۇلە بەرەتىن. قازىر ۇلىق ۇيلەرىنىڭ ماڭىندا توپتالىپ جۇرگەن ابىگەر جانداردى كورگەندە اباي وزگەرىپ كەتتى. كەشە كەشتەن ورالىپ جۇرگەن ءبىر اششى سايقىمازاق، قازىر كۇلىپ ايتقان ولەڭ جولدارىنا اينالدى» [6, 535 ب] ، - دەگەن ولەڭگە بەرىلگەن كوركەمدىك نەگىزدەگى تۇسىنىكتە دە كۇلەمباي تۋرالى ءسوز ايتىلمايدى. دەمەك، ولەڭ كۇلەمباي بولىسقا ەمەس، جالپى بي-بولىستارعا ارنالعان. ءاسىلى، مۇقىر ەلىنىڭ بولىسى كۇلەمبايعا ارنالعان «ۋاعالەيكۋمۋسسالام...» دەپ باستالاتىن ولەڭنىڭ جالعاسى ىسپەتتى بولعاندىقتان بولسا كەرەك، سول كەزدەگى بي-بولىستىڭ تيپتىك بەينەسىن سومداعان «بولىس بولدىم مىنەكي» ولەڭى دە كۇلەمبايعا تاڭىلىپ كەتكەن. «اباي جولىندا» كەزدەسەتىن تاعى ءبىر قۇبىلىس روماندا ابايدىڭ وسى ولەڭىنىڭ سوڭىن الا كوكباي دا:

قويما قويىپ ءار جەرگە،

تىعىپ ءجۇرمىن سىرىمدى.

جاۋىعاتىن جاتىمنان

ايامايمىن قىرىمدى [6, 535 ب]، -

دەگەن شۋماقتى قولما-قول سۋىرىپ قوسىپ جىبەرەدى. اباي تۋرالى كوپ مالىمەتتەر الىپ، اسا جاقىن ارالاسقان م.اۋەزوۆ كوكبايدىڭ اۋزىنا ءبىر اۋىز ولەڭدى دالادان الىپ سالا سالماسى انىق. تاريحي روماندا يدەولوگيالىق كوزقاراستىڭ سالدارىنان «سىرىمدى مەنىڭ سۇراساڭ» دەپ باستالاتىن دۋلات جىرى عانا وزگەرىسكە ۇشىراعانى بولماسا، ءبىر دە ءبىر ولەڭ تارماعى ويدان قوسىلىپ نەمەسە تاريحي شىندىقتان الشاق كەتپەيدى. قالاي دەگەن كۇندە دە «بولىس بولدىم مىنەكي» ولەڭى اباي مەن كوكباي اراسىنداعى رۋحاني جاقىندىقتىڭ تاعى ءبىر ايعاعى بولا الادى.

ەكى اقىن اراسىنداعى وسىنداي شىعارماشىلىق بىرلىك، رۋحاني سەلبەستىك كەيبىر ەكىۇشتى دەرەكتەردىڭ تۋىنا دا اسەر ەتكەن. نەگىزى بىزگە جەتكەن كوكبايدىڭ ەستەلىگى بىرەۋ. ول - اۋەزوۆ ارقىلى جەتكەن. سونىمەن قاتار كوكبايدىڭ كوزىن كورگەن قاريالاردىڭ ەل ىشىندەگى اڭگىمەلەردەن جەتكەن ەستەلىكتەرگە دە كوزدى جۇمۋعا بولمايتىنىن ايتۋ كەرەك. سونداي ەستەلىكتەردى كەلتىرۋشى ب.يساباەۆ: «ابايدىڭ «ءبىر داۋرەن كەمدى كۇنگە - بوزبالالىق» ولەڭى - شاكارىمدىكى، «قىز ءسوزى - كوكبايدىكى» [2, 251 ب]، - دەگەندى كوكباي ايتتى قىپ كەلتىرەدى. ارينە، كەز كەلگەن ەستەلىككە جۇگىنىپ، اباي ولەڭدەرىن باسقالاردىڭ، سونىڭ ىشىندە شاكىرتتەرىنىڭ مۇراسىنا تەلىپ جىبەرۋ اسىعىستىق بولادى. اڭگىمەگە سۇيەنسەك، «شاكىرتتەرىن جيىپ «جىگىت ءسوزىن» وقىعان اباي جىگىتكە جاۋاپ رەتىندە كوكبايعا «قىز ءسوزىن» جازۋدى تاپسىرادى. اباي سوزىنە سۇيەنىپ جازعان ولەڭ كوكبايدىكى دە، سوڭعى:

مۇنى وقىسا كىم تانىپ،

جۇرەگىنە وت جانىپ.

ءسوزدى ۇعارلىق جان تاپسا

ايتسا جارار ءان سالىپ.

ولەڭ جيعان تاربانىپ،

ءان ۇيرەنگەن ىرعالىپ.

سورلى كوكباي قور بولدى - اۋ

وسىنشادان قۇر قالىپ، -

دەگەندى اباي قوسقان» [2, ب. 251-252]. ءبىزدىڭ ايتارىمىز، بۇل شاكارىمدىكى، كوكبايدىكى دەگەن ەكى ولەڭ دە - ەكى اقىننىڭ كوزى تىرىسىندە 1909 جىلعى جيناققا ەنگەن ولەڭدەر. جيناقتى قۇراستىرۋشى كاكىتاي مەن تۋراعۇل اباي ولەڭدەرىنىڭ ىشىنە شاكارىم، كوكبايلاردىڭ ولەڭىن ەنگىزبەس بولار. سوندىقتان دا، ەستەلىكتەگى ءسوزدىڭ ءبارىن بىردەي شىندىق دەپ قابىلداپ، كوزجۇمبايلىقپەن عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىپ جىبەرسەك، بۇدان ۇتارىمىز شامالى. كوكباي اباي تاپسىرماسىمەن «قىز ءسوزىن» جازۋى دا مۇمكىن. بىراق، ۇستاز سىنىنان وتپەي، اباي ادەتتەگىدەي ءوزى قايتا جازعان دا بولار. زەر سالا ۇڭىلگەن ادامعا:

سورلى كوكباي قور بولدى-اۋ،

وسىنشادان قۇر قالىپ، -

دەگەنىندە «ولەڭدى وسىلايشا جازۋ كەرەك ەدى» دەگەن استارلى ماعىنا جاتقانداي.

ەندىگى ماسەلە ەكى اقىن اراسىنداعى ادەبي ديالوگ، ياعني ابايدىڭ شاكىرتىنە ولەڭ ارناۋى، كوكباي ولەڭدەرىندەگى ۇستاز - اباي تۇلعاسى دەگەن دۇنيەلەر تۋراسىندا ءبىراز ءسوز ايتساق. كوكباي ابايدىڭ كۇندەلىكتى ومىرىندە ۇنەمى قاسىندا ءجۇرىپ، اقىندىق ونەرىنە، شابىتتى ءساتى مەن ىشكى كوڭىل-كۇي تولعانىستارىنىڭ كۋاگەرى عانا ەمەس، سەبەپكەرى دە بولدى. كوكبايدى ابايدىڭ اقىن شاكىرتى، رۋحاني ءىنىسى دەۋ از. كوكباي - ابايدىڭ دوسى بولۋ دارەجەسىنە جەتكەن شاكىرتتەر ىشىندەگى جالعىز ادام. اباي ءوزى ولەردەن بىرەر جىل بۇرىن بالاسى تۋراعۇلعا: «كوكباي ماعان قىزمەت ەتىپ جۇرگەنگە قاراپ، ونى وزدەرىڭ دارەجەلەس ادام ەكەن دەپ قالماڭدار، ول ۇلكەن ادام. تەگىدە، كوكبايدان قول ۇزبەۋلەرىڭ كەرەك» [7, 61 ب] ، - دەگەنىنەن ارتىق باعانىڭ كوكبايعا قاجەتى جوق.

كوكباي جاس كەزىنەن ابايدىڭ تاربيەسىندە بولدى. بىزگە جەتكەن اقىن ەستەلىگىنە نازار اۋدارساق، ابايمەن العاش جاقىنداسۋى 1880 جىلداردىڭ شاماسىندا بولىپ، اباي كوكبايدى ورىستىڭ ۇلىعىنان اراشالاپ قالادى. «اباي ماعان كەپىل بولىپ الىپ شىقتى، وسىدان كەيىن ابايدىڭ جولداسى بولدىم. جولداستىعىم 25 جىلعا سوزىلدى» [1, 200 ب] ، - دەيدى كوكباي ءوز ەستەلىگىندە. ۇستازبەن جاقىن تانىسۋى وسى كەز بولعانمەن، جالپى ابايدى ءبىلۋى ەرتەرەك باستالعان. اباي 1876-78 جىلدارى قوڭىر-كوكشە ەلىندە بولىس بولادى. كوكشە - كوكبايدىڭ ەلى. اعايىندى ساپاق پەن جامانتايدان - كوكشەنىڭ ءسوزىن ۇستاعان قاراتاي مەن جاناتاي تارايدى. «اباي جولىنان» جاقسى تانىس قاراتاي شەشەن قۇنانبايمەن بىردە قىرباي، بىردە دوس بولىپ جۇرسە، سوزگە شەشەن بولعانىمەن ەل ىشىندەگى داۋ-شارعا ارالاسپاعان جاناتاي قۇنانبايمەن تاتۋ عۇمىر كەشكەن. جاناتايدىڭ نەمەرە ءىنىسى ۋاندىق اباي بولىستىڭ كانديداتى بولعان. مىنە، وسى بايلانىستار اباي مەن كوكبايدىڭ تانىسۋىنا جاعداي جاسايدى. ءارحام ىسقاقۇلى بىلاي دەيدى: «جاناتاي وسى كوكبايىم ونەرلى بولار دەپ دامە عىپ، وعان ۇلگى-ونەگە بەرەرلىك ادام ويلاعاندا تاپقانى اباي بولىپ بالاسىن ەرتىپ كەلىپ: - شىراعىم، اباي، مەن سەنىڭ اكەڭمەن ومىرلىك دوس ەدىم، بالالارىم ەر جەتكەنمەن كوڭىلىم داۋلاماي ءجۇر. مىنا ءبىر قارا بالام تىقىلداپ تۇرادى. وقۋعا دا جاقسى دەسەدى. ىڭىلداپ ولەڭ دە ايتادى. وسىنى ساعان اكەلدىم. جاقسى بولسا ۇل، جامان بولسا قۇل ەت دەيدى. اباي:

- جارايدى، مەن يە بولايىن دەپ، 16 جاسار كوكبايدى الىپ قالادى. كوكبايدىڭ اقىندىق ونەرىنىڭ بارلىعىن بايقاپ، بايكوكشەگە تاپسىرىپ، ولەڭ دەگەن قۇر ءسوز قيىستىرۋ عانا ەمەس، وندا نەشە الۋان ونەردىڭ بايانداۋشىسى، سىنشىسى ەكەنىن ۇقتىرادى. كوكباي ابايدان دا، بايكوكشەدەن دە ۇلگى الىپ، ەندى ءوز بەتىمەن ولەڭ جازا باستايدى» [2,112 ب]. ابايدىڭ ىقپالىمەن قالاعا وقۋعا بارادى. قالاعا كەلگەن سايىن كوكباي سياقتى ەل بالالارىن جيناپ، باستارىن قوسىپ، ءتالىمى مول ماجىلىستەر وتكىزۋ ابايدىڭ ماشىعى بولعان. كوكبايدىڭ ارىپپەن ايتىسىندا قارسىلاسىن سونداي جيىنعا تارتا سويلەيتىنى بار:

سەمەيگە اباي كەلسە، بىزدە دۋمان،

ءان سالىپ بوسامايمىز ايعاي شۋدان.

باس قوسۋ، باقاستاسۋ، ءماجىلىس قۇرۋ

سەكىلدى ءبىر عىلىمنىڭ جولىن قۋعان.

تاريحتان نەشە ءتۇرلى اباي سويلەپ،

وزگەلەر وتىرادى اۋزىن بۋعان.

ءبىر بارساڭ ماجىلىستەن كەتكىڭ كەلمەس

كاكىمدەي اپلاتون اقىرىپ تۇرعان.

كەلبەتى بىلىمىنە ىلايىقتى

اپىرىم-اي، مۇنداي ادام قالاي تۋعان.

سەمەيدە ورىس وقۋىن وقىپ جاتقان قازاق بالالارىنىڭ باعىت-باعدارىنا، بولاشاعىنا الاڭداعان اباي قاشاندا وقۋدا جۇرگەن جاستاردىڭ دۇرىس جولدى تاڭداۋىنا ۇلكەن كۇش سالادى. ابايدىڭ ميسسيونەرلىك باعىتتاعى مەكتەپتەردەگى قازاق بالاسىنىڭ بارعان سايىن باسىن قوسىپ، ءماجىلىس قۇرۋداعى سەبەپ-توركىنىن تەرەڭنەن ىزدەۋ كەرەك. نەگىزگى باعدارلاماسى «شوقىندى شالاساۋات» دايىنداۋعا جاساقتالعان ورىس مەكتەبىن ابايدىڭ ءتالىمىن بويىنا قۇيعان كوكباي، ءارىپ سىندى شاكىرتتەرى اياقتاماي كەتۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسى - ورىستانۋدان بويىن اۋلاق سالعاندىق. ايتپەسە، مۇعالىمدەرىن ءاجۋالاپ، ولەڭ شىعارعانى ءۇشىن ۇزدىك وقيتىن ءارىپ، كوكبايلاردىڭ ءبىر كۇندە مەكتەپتەن شىعارىلۋى - سەبەپتىڭ بەر جاعى عانا. قۋانىشباي اقىننىڭ ارىپكە: «شكول تۇگىل، سەمەيدەن قۋىپ ەدى» - دەگەن ءسوزىنىڭ استارىندا ساياسي ايىپ جاتىر. ابايدىڭ كەيىنىرەك (1886 جىلى) جازىلعان «ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر» ولەڭىندەگى اقىننىڭ تۇيگەنى كوكبايلار جينالعان ماجىلىستەردە ايتىلمادى دەيسىز بە؟ كوكباي سونى ۇقتى. ورىس ءتىلىن ۇيرەنىپ، قارا تانىعاننان-اق، بەتىن باسقا جاققا بۇرىپ اتاقتى كامالي (كاماليتدين) مولدادان ساباق الادى. كاماليدەن اباي دا وقىعان. ورىس وقۋىمەن قاتار مۇسىلمانشا ءبىلىمىن جەتىلدىرۋگە تاعى دا ابايدىڭ اسەرى جوق دەي المايمىز. ورىسشا، مۇسىلمانشا ءبىراز ساۋاتىن اشقان كوكبايدىڭ بۇدان بىلايعى ءومىرى ابايدىڭ قاسىندا وتەدى. وسىنداي رۋحاني جاقىندىقتا جۇرگەن كوكباي اقىننىڭ ۇستازى ابايدى ولەڭىنە ارقاۋ ەتۋى زاڭدى. كوزگە ماقتاۋدى ۇناتپايتىن كەمەڭگەر اقىن مىنەزى شاكىرتىنە دە دارىسا كەرەك، ابايدىڭ كوزى تىرىسىندە ەڭ جاقىن ادامى تۋرالى ءاۋ دەمەپتى كوكەڭ. ارينە، «سەمەيگە اباي كەلسە، بىزدە دۋمان»، «دانىشپان ابايعا دا ءداتىڭ بار ما» دەپ ارىپپەن ايتىسىندا ابايدى العا تارتا سويلەيتىنى بار. ەلگە ارىز جازىپ بەرىپ، باسىنا ءىس ءتۇسىپ، اباي الدىنا ايىپپەن بارعاندا تەك ولەڭ عانا قۇتقارارىن بىلگەن كوكەڭ:

جىگىتكە كەدەيشىلىك ۇلكەن سالماق،

جۇرگەم جوق بىرەۋدى الداپ، بىرەۋدى ارباپ.

قىسقا ءجىپ كۇرمەۋىمە كەلمەگەن سوڭ

جىبەردىم ار جاعىنا كەندىر جالعاپ،-

دەپ قۇتىلعان. الايدا العان ءبىلىمىن «پروشەنيە جازۋعا» پايدالانعاننان سوراقىسى جوق ابايعا. سول مەزەتتەن باستاپ اباي كوكبايدىڭ دۇنيە-مالعا بايلانىپ قالماي الاڭسىز اقىندىق جولعا تۇسۋىنە ماتەريالدىق تا، مورالدىق تا جاعداي جاسايدى. كوكبايدىڭ قاندايلىق يگىلىكتى ىسىنە اباي قاشاندا اقىلشى، كەڭەسشى بولىپ وتىردى. اباي كەڭەسىمەن قولعا العان يگى ءىسىنىڭ ءبىرى كوكباي 1901 جىلى مۇقىر بولىسىنا مولدا سايلانىپ، ەلىندە مەدرەسە اشادى. كەزىندە ابايدىڭ ادەبي-مەموريالدىق مۇراجايىنىڭ عىلىمي حاتشىسى بولعان عالىم ب.اكەرمان (1892-1974) جيناعان كوكباي مەدرەسەسى تۋرالى دەرەكتەردى ب.يساباەۆ كەلتىرەدى: «ەكسپەديتسيانىڭ قورىتىندى ەسەبىندە كوكباي مەدرەسەسى 1901 جىلى سالىنىپ، جوبالاي كەرەيى، سەمىز نايمان، سىبان، قويباعىس، ۋاق، اقىمبەت جانە بار توبىقتى رۋلارىنان قاراجات جينالعانى، بالا سانى 360-قا جەتكەنى، كوكبايدىڭ 1921 جىلعا دەيىن ساباق بەرگەنى، مەدرەسەدە مۇسىلماننىڭ ءدىني پاندەرىنەن وزگە ورىس ءتىلى، گەوگرافيا، ماتەماتيكادان ساباق جۇرگەنى جازىلعان. مەشىت 1903 جىلى اشىلدى دەيدى» [2,131ب]. ال كوكباي اقىننىڭ جيەنى قۇيما قۇلاق قارتتاردىڭ ءبىرى توكەن مۇرتازين مەدرەسەنىڭ اشىلۋ ۋاقىتىن 1892 جىلدارعا ىلگەرىلەتىپ، مەدەسەدە وقىعان ادامداردىڭ ايتقان اڭگىمەلەرىن كۋاعا تارتادى [8]. قالاي دەسەڭىز دە، مەشىت-مەدرەسە ابايدىڭ كوزى تىرىسىندە، ونىڭ تىكەلەي ماقۇلداۋىمەن سالىنعان، ەكىنشىدەن مەدرەسەدە ءدىني ساباقتاردان باسقا زامان تالابىنا ساي پاندەردىڭ وقىتىلۋىندا دا ابايدىڭ اسەرىنىڭ بولعانى ءسوزسىز. ت.ءمۇرتازيننىڭ ايتۋىنشا مەدرەسەدە ورىس ءتىلىن وقىتۋ ءۇشىن كوكباي اسكەردەن قاشقان يۆان تيۋتيكوۆ دەگەندى اۋىلىندا ەكى جىل ۇستاعان ەكەن [8].

ءسال شەگىنىس جاساساق، قۇنانبايدىڭ كەزىندە سول ءوڭىردىڭ ءبىلىم مەككەسىنە اينالعان «ەسكى تام» مەدرەسەسىندە اباي دا ءتىل سىندىرىپ، كەيىننەن ابايدىڭ بالالارى، تۋىستارى مەن شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرازى ساۋات اشىپ، اجەپتاۋىر ءبىلىم الدى. ابايدىڭ قولىندا وسكەن نەمەرەسى، ماعاۋيانىڭ قىزى - ءۋاسيلانىڭ ەستەلىگىن وقىساڭىز «بالالاردىڭ ويى، دۇنيەتانىمى كەمسىن بولادى دەپ، مولداعا ايتىپ ءوزىنىڭ «عاقلياسىن» باعدارلاماعا ەنگىزگەن عوي»[9,188 ب]. «ەسكى تامنان» العان بىلىمىنەن كەيىن بالالار مىندەتتى تۇردە اباي الدىندا ورىس ادەبيەتىنەن پۋشكين، لەرمونتوۆتار تۋرالى قوسىمشا ساباق الاتىنى تاعى بار. ابايدىڭ تاجىريبەسىندەگى جاڭارعان ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسى كوكباي مەدرەسەسىندە كەڭىنەن قولدانىسقا يە بولدى. مەكتەپ اشىپ، بالا وقىتۋ ءۇردىسىن ابايدىڭ ەكىنشى ءبىر شاكىرتى - ءارىپ تاڭىربەرگەنۇلى دا ءوز اۋىلىندا قولعا العان بولاتىن. ءارىپتىڭ 1890 جىلداردىڭ سوڭىندا ءوز ەلىندە مەكتەپ اشىپ، بالا وقىتۋى، ءسوز جوق، تاعى دا ابايدىڭ ىقپالى ەدى. ناعاشىلى-جيەندى تۋىسقان عانا ەمەس، ءتوس قاعىستىرىپ، ءسوز جارىستىرعان دوس، ابايدىڭ قوس شاكىرتى - ءارىپ پەن كوكباي دا ۇستاز الدىندا ۇپاي جيناۋ، «كىمنىڭ ءسوزى كەسەك، قايسىمىزدىڭ ءىسىمىز ەرەك» دەگەن ونەر جارىسى دا جوق ەمەس ەدى. جالپى بۇل ءۇردىس اباي شاكىرتتەرىنىڭ بارىنە ءتان جاقسى قۇبىلىس-تىن. مىنە، ءبىرى توبىقتىنىڭ، ەكىنشىسى توبىقتىمەن باق-باسەكەلەسى تەڭ نايماننىڭ سىبانىنىڭ بەلدى ازاماتتارى، ەكەۋى دە ەلگە بەدەلدى، ەل ىشىندە اقىن دەپ ابايدان كەيىن اتتارى اتالاتىن كوكباي مەن ارىپكە اباي ەرەكشە ءبىر ءىستىڭ ءمانىن ايتىپ، قولداۋ كورسەتىپ، مۇرىندىق بولۋى زاڭدى. ءارىپ پەن كوكبايدىڭ تاعى ءبىر توسىن ىستە سىبانا ىركەس-تىركەس كورىنۋى دە سوندىقتان. ەكەۋىنىڭ دە وقىتۋ جۇيەسى جاڭاشا، ابايشا.

اباي مارقۇم ەسكىگە ەرمەۋشى ەدى،

ەسكىنى ونشا جاقسى كورمەۋشى ەدى.

مىسىردان توتە جولمەن وقۋ شىقتى

سول قاشان كەلەدى دەپ شولدەۋشى ەدى،-

دەگەن كوكباي، ارىپتەر اباي اڭساعان جاڭاشا وقۋدى جاتىرقامادى. ءارىپ ومىرىنە قانىق، شىعارمالارىن جيناۋشى كونەكوز قاريا ع.شاكەرۇلى بىلاي دەيدى: «1897 جىلدارى اقىن ءوزىنىڭ تۋعان ەلىنە ورالىپ، ەڭىرەكەي بولىسىنىڭ حاتشىسى رەتىندە قىزمەت ىستەيدى. ەل جۇمىسىن باسقارىپ، حالىق اعارتۋ قىزمەتىنە كىرىسىپ، سەمەي قالاسىنداعى پوشتانىڭ باستىعى بەرەزينسكي دەگەن كىسىمەن بايلانىس جاساي وتىرىپ، ماڭگەزەي دەگەن جەردەن مەكتەپ اشادى. بۇل ورىن ۇزىن-بۇلاق بەكەتىنە جاقىن بولىس كەڭسەسى، پوشتانىڭ ورتالىعى بولىپ ەسەپتەلەدى. كەيىننەن بۇل مەكتەپ اقىننىڭ قىستاۋى جىلاندى دەگەن جەرگە اۋىسادى. سول كەزدە ارىپتەن وقىعان بالالار: ورىنشايىق، جاكىتاي، كۇيسىز، اقماتاي، شۇعىبان، بەيسەنبى، ارعىنقازى، قايىرتاي ت.ب. كوپتەگەن جىگىتتەر ورىسشا دا، مۇسىلمانشا دا ساۋاتتى بولىپ شىقتى» [10, 307 ب]. ايتقانداي ءارىپ وقۋى دا جاڭاشا بولدى. دالەل - ساباق ۇستىندە تۋعان «لەرمونتوۆ كوكىرەكتى كوزدى تۋعان»، «ورىستىڭ ءمۇسسانيفى پۋشكين دانا» ولەڭدەرى ءارىپ شاكىرتتەرىنىڭ ورىس اقىندارىمەن تانىس بولعاندىعىن ايعاقتايدى.

اباي شاكىرتتەرى ىرگەسىن قالاعان ءبىلىم وشاقتارى سان ۇرپاقتى تاربيەلەپ، قازاق جاستارىنىڭ زامانىنا ساي ءبىلىم الۋىنا جاعداي جاساعان سول كەزدەگى ساناۋلى مەكتەپ-مەدرەسەسى ەدى. كەڭەس ۇكىمەتى ورناي سالىسىمەن 1917 جىلى ءارىپتىڭ جىلاندىداعى (قازىرگى جارما اۋدانى ەڭىرەكەي تاۋىنىڭ باۋىرى ب.ە.) مەكتەبى جابىلىپ، 1921 جىلى كوكباي دا مەدرەسەسىنەن كەتەدى. مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ كوكبايدىڭ مەشىت-مەدرەسەدەن كەتكەنىن، ءىستىڭ بايىبىنا بارىپ الماي اقىننىڭ جەكە باسىنا سوقتىعىپ، «الاش پارتياسىنا قوسىلماعان اقىنعا» دەگەن ولەڭ ارناپ، سىناپ جىبەرەتىنى بار. كوكباي قارسى جاۋابىندا مەدرەسە اشىپ، بالا وقىتۋدىڭ ماشاقاتىن ايتا كەلىپ:

ءۇي بەردىم، بالاسىنا تاماق بەردىم،

اقى الماي بارلىعىنا ساباق بەردىم.

اياعىندا سولاردىڭ كوبى قاشتى

ءبىرلى-جارىم بولماسا تالاپكەردىڭ،-

دەگەن قينالىسى وكىمەت اۋىسقان شاقتاعى اۋمالى-توكپەلى زاماننىڭ زاردابىن اڭعارتادى. جاڭا زاماننىڭ جاقسى ءىسىن قۇپ العان كوكباي اقىن مەدرەسەسىن كەڭەس مۇعالىمىنە وتكىزەدى.

زامانا زامانداسقا جاعىن دەيدى،

كۇنبە-كۇنگى تاعدىرعا باعىن دەيدى، -

دەگەن ءسوز استارىندا مەدرەسە قاسىنداعى مەشىتتى ەرىكسىز جاپقان شاراسىز جاننىڭ ىشتەي مويسۇنۋى دا جوق ەمەس. كوكبايدىڭ مىرجاقىپقا بەرگەن جاۋابى ءادىل دە، ءوتىمدى ەدى. اسىعىس ايتقانىن مىرجاقىپ موينىنا الىپ:

كوكە-اعا، وسى كۇندە مەن جاسپىن عوي،

جاي-كۇيىڭدى بىلە الماي اداستىم عوي.

كوپ جىلدار مەشەۋ قالعان حالقىم ءۇشىن

«الاش» دەپ، «بولشەۆيك» دەپ تالاستىم عوي -

دەيتىنى سودان. كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورناۋى قازاق اقىندارىن قاق جارىپ ەكى لاگەرگە ءبولىپ جىبەرگەنى بەلگىلى. الاش وكىمەتىنىڭ بەلدى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى بولعان مىرجاقىپ دۋلاتۇلى مەن كەڭەستىك وكىمەتتىڭ بولاشاعىنا يلانعان قارت اقىندار كوكباي، ءارىپ سىندى ادەبيەت وكىلدەرىنىڭ اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىكتى سول كەزدەگى ساياسي احۋالدىڭ شەڭبەرىندە قاراستىرعاندا عانا تۇسىنە الامىز.

كوكباي اقىنمەن ۇعىسپاي قالعان م.دۋلاتۇلىنا 1918 جىلدارى ءارىپ اقىن دا كەيىپ، ولەڭ ارناعان. بۇل ولەڭنىڭ شىعۋ تاريحى جايىندا بۇدان بۇرىن جازعان ەدىك [قاراڭىز: 11]. كوكباي مەن ءارىپتىڭ مىرجاقىپقا ارناۋلارىنان ەڭ جاقىن، سىيلاس ادامىنا قاتتى ايتار اباي ۇلگىسىنىڭ سۇلباسى مەنمۇندالايدى.

ولاي بولسا:

ۇستازدىق قىلعان جالىقپاس،

ۇيرەتۋدەن بالاعا، -

دەگەن اباي ونەگەسىن ورىستەتىپ، ءوز حالدەرىنشە بالا وقىتىپ، قازاق ەلىنىڭ كوزىن اشقان ءارىپ، كوكباي اقىنداردىڭ قازاق قوعامىنداعى ۇستاز رەتىندەگى ورنى ايرىقشا.

ابايدىڭ شىن باعاسىن حالقى تۇگىل قاسىندا جۇرگەن كوكباي اقىننىڭ ءوزى كەمەڭگەر دۇنيەدەن وتكەندە بارىپ ءبىلدى.

ابايداي ۇل تۋماعى بولار عايىپ،

ناسيحات، ۇلگى شاشقان جۇرتقا جايىپ.

احۋالىن سويلەپ كەتتى زامانانىڭ

اۋليە حاكىم دەۋگە ول ىلايىق، -

دەپ ابايدىڭ باعاسىن كوكباي اقىن بەرگەن ەكەن. كەش تە بولسا ابايدى حاكىم دەپ تانىپ، اقىندار اۋلەتىنىڭ اۋليەسى ەكەنىن سانامىزعا بەكىتە باستادىق. جيىرما بەس جىل قاسىندا جۇرگەن دوسىنىڭ، دوس بولعاندا ابايداي دارا دوستان ايرىلۋدىڭ ارتى - ءتۇپسىز وكىنىش.

ءجاناتتا جانى بولعىر اباي قۇتىپ،

قاسىندا بوس ءجۇرىپپىن شاتىپ-بۇتىپ.

وسىنداي ەن داريانى جايلاعاندا

تىم بولماسا قالماپپىن قانا جۇتىپ.

بۇل - ابايدان ارمانسىز ونەگە العان شاكىرتىنىڭ ايتقانى. ايتقانداي، كوكبايدىڭ العانىنان، الارى ءالى دە كوپ ەدى. «شاتىپ-بۇتىپ بوس ءجۇرۋ» - كوكباي ولشەمىمەن ايتىلعان ءسوز. ول قالعان قاۋىمعا ولشەم بولا المايدى. باسقا ەلدىڭ ادامدارى اباي اۋىلىنا كەلگەندە «سەندەر باقىتتىسىڭدار! سەندەردىڭ ابايلارىڭ بار» دەگەن ءسوزى ابايدىڭ ءتىرى كۇنىندە ايتىلسا دا، ءدال بۇگىنگى زاماندا دا ءوز ماڭىزىن جويعان جوق. ك.جاناتايۇلى اباي دۇنيەدەن وتكەن سوڭ كەمەڭگەر ۇستازىنىڭ ادەبيەتتەگى ءداستۇرىن جالعاستىرىپ، اباي سوزدەرىن كەيىنگىگە ۇلگى ەتە سويلەپ، اباي تۋرالى بىلگەنىن م.اۋەزوۆكە ەستەلىك ەتىپ قالدىرعان كورنەكتى ادەبيەت قايراتكەرى رەتىندە ۇستازىنان كەيىن ماعىنالى جيىرما جىل تىرلىك كەشتى.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1 كوكباي اقساقالدىڭ ەستەلىگى. / كىتاپتا: جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا: (اباي تۋرالى ەستەلىكتەر). -الماتى: جازۋشى، 1995. -296 ب.

2 يساباەۆ ب. ۇلىلار مەكەنى. -نوۆوسيبيرسك، 2001. -623 ب.

3 اۋەزوۆ م. اباي قۇنانباەۆ. -الماتى: سانات، 1995. -320 ب.

4 اۋەزوۆ م. ابايتانۋ دارىستەرىنىڭ دەرەك كوزدەرى. -الماتى: سانات، 1997. - 448 ب.

5 قۇنانباەۆ ا. شىعارمالارىنىڭ ءبىر تومدىق تولىق جيناعى. (قۇر. جيرەنشين ءا.) -الماتى: قمكاب، 1961. -667 ب.

6 اۋەزوۆ م. اباي جولى. ك.1. -الماتى: جازۋشى، 1990. -606 ب.

7 مۇحامەدحانۇلى ق. ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى. 2-ك. -الماتى: ءداۋىر، 1994. -336 ب.

8 مۇرتازين ت. كوكباي اقىن تۋرالى كەيبىر دەرەكتەر.// سەمەي تاڭى، 1993, 11 قىركۇيەك.

9 ءۋاسيلا ابايقىزىنىڭ ەستە قالعاندارى. / كىتاپتا: جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا. -الماتى: جازۋشى، 1995. -296 ب.

10 شاكەرۇلى ع. ءتاۋبا. -اياكوز، 1999. -510 ب.

11 ەردەمبەكوۆ ب. ءارىپ اقىن مەن مىرجاقىپ دۋلاتۇلى.// قر ۇعا حابارلارى. ءتىل، ادەبيەت سەرياسى، 2001, №5, ب. 77-81.

 

 

باۋىرجان ەردەمبەكوۆ

پروفەسسور

http://akikatkaz.kz/?p=125#more-125