- 19-shy qazan kýni «sopylar isi» tәmam boldy. Sottyng shygharghan ýkimi turaly ne aitasyz?

- Sudiya Qalmaghambetovtyng shygharghan ýkimi - zansyz, orynsyz, dәlelsiz. Oghan anyq kózim jetedi. Tergeu men sot kezindegi zansyzdyqtardyng bәrin bir súhbat kóleminde aityp jetkizuding ózi mýmkin emes. Sondyqtan sizge osy mәselening shet jaghasyn ghana aityp bereyin. Jalpy sudiya sotty ayaghyna jetkizbey, tezirek bitirip tastaghysy keldi. Múnyng ózi sot isting aq-qarasyna, mәn-jayyna jetuding amalyn jasamady degen sóz. Sot barysynda bizdin, qorghaushylardyng «jәbirlenushilerdin» barlyghy sottyng basynan ayaghyna deyin qatyssyn degen talaby qanaghattandyrusyz qaldyrdy. Ne sebepti? Óitkeni qorghau tarapynan kelgen kuәler olardyng aryzynyng negizsiz ekenin әshkere etetinin bilgendikten qatystyrmady.

- 19-shy qazan kýni «sopylar isi» tәmam boldy. Sottyng shygharghan ýkimi turaly ne aitasyz?

- Sudiya Qalmaghambetovtyng shygharghan ýkimi - zansyz, orynsyz, dәlelsiz. Oghan anyq kózim jetedi. Tergeu men sot kezindegi zansyzdyqtardyng bәrin bir súhbat kóleminde aityp jetkizuding ózi mýmkin emes. Sondyqtan sizge osy mәselening shet jaghasyn ghana aityp bereyin. Jalpy sudiya sotty ayaghyna jetkizbey, tezirek bitirip tastaghysy keldi. Múnyng ózi sot isting aq-qarasyna, mәn-jayyna jetuding amalyn jasamady degen sóz. Sot barysynda bizdin, qorghaushylardyng «jәbirlenushilerdin» barlyghy sottyng basynan ayaghyna deyin qatyssyn degen talaby qanaghattandyrusyz qaldyrdy. Ne sebepti? Óitkeni qorghau tarapynan kelgen kuәler olardyng aryzynyng negizsiz ekenin әshkere etetinin bilgendikten qatystyrmady.

Qorghauymyzdaghy 9 adam sottaldy. Taghylghan aiyptardyng basym bóligi qylmystyq zang túrghysynan auyr jәne asa auyr qylmystardyng qataryna jatqyzylghan. Negizi mening qorghauymda Erbol Isabekov, Jadyra Sýleymenova, Arnúr Kunikin degen ýsh azamat bar. Erbol Isabekovke - 9 jyl, Jadyra Sýleymenovagha - 6 jyl, Arnúr Kunikinge 5 jyl bas bastandyghynan aiyru jazasy kesildi. Jalpy olargha taghylghan aiyptardyng bәri Ismatulla Ábdighappargha qatysty. Ismatulla aqsaqal olardyng aqylshysy bolghan. Aqsaqal ruhany ortalyqta jatqan adamdardy úryp-soqqany, zansyz ústaghany turaly birde-bir mәlimet joq. «Jәbirlenushinin» kóbisi sot barysynda aqsaqaldy «kórgen joqpyn» dep jauap berdi. Óitkeni, Ismatulla Ábdighappar ózining júmysymen birlestikke anda-sanda kelip túrghan. Ol «Senim.Bilim.Ómir» respublikalyq birlestigin qúrghan emes, tek ol úiymgha kenesshi retinde kenesin berip otyrghan.

Sonday-aq aqsaqaldyng bireudi sabap úrghany turaly fakti joq. «Jәbirlenushi» Eleonora Mahambetovanyng aituy boyynsha, ayaghynan úrghanda qany ýiding qabyrghasyna shashyrap ketken. Ony qalay aqylgha syighyzugha bolady? Sotta aitylghan әrbir uәjdi dәlel retinde qabyldau nemese qabyldamau sottyng oy elegimen sheshiledi. Qabyrghadan alghan qannyng qúramy bar-joghyn dәleldeu ýshin saraptama jýrgizilgende qan qúramy anyqtalmady. Búl Mahambetovanyng jauabyn joqqa shygharady. Sondyqtan «jәbirlenushinin» әrbir bergen jauabyna syn kózben qarau kerek edi.

Sayat Ibraev - shetelge de, Qazaqstangha da tanymal ghalym. Elimizding ghylymyna, bilimine sinirgen enbegi zor. Sayat Ibraevqa da «maghan qol júmsady», «zansyz әreket jasady», «jýrip túruyma kedergi keltirdi» nemese «ar-namysymdy qorlady» dep aryzdanghan «jәbirlenushi» bolghan emes. Sonyng ózinde 12 jyl aldy.

Saypulla Mollaqanaghatúly - Yasauy kesenesindegi jazbalardyng qúpiyasyn ashyp, oqyghan ghalym. Jeti til biledi. Onyng ýstinen birde-bir adam aryz jazylmaghan. Ol ózi ne ýshin aiyptalyp jatqanyn da bilmeydi.

Sonda biz 37 jylgha qaytyp kelgenimiz be? Sol zamanda «mynau úrlyq jasady» degen bir adamnyng sózimen ziyalylar atylyp ketti emes pe?!

Sotty bolghan 9 adamnyng qylmys jasaghanyn dәleldeytin aighaq tabylghan joq. Qylmystyq is jýrgizu kodeksining 19-babynda aiyptalushynyng kinәliligine seyilmegen kýmәn onyng paydasyna sheshiledi dep kórsetilgen. Al búl jerde kýmәn emes, sottalushylardyng is-әreketterinde qylmystyng qúramy joqtyghyn dәleldeytin aighaq aidan anyq kórinip túr. Soghan qaramastan sottap jiberdi. Búl әdiletsizdik! Ýkimdi qúlaghymyzben estidik. Ýkim men aiyptau qorytyndysy ekeuinen aiyrmashylyq kórip otyrghan joqpyn. Olay bolmauy kerek. Sot eki jaqtyng qorghau tarapynyng da, aiyptau jaghynyng da dәlelderin eskeru kerek. Sodan ózi saraptap, qorytyndy shygharady. Aqsaqaldy syilamay dóreki sóileuining ózi ýkimning aldyn-ala shygharylyp qoyghanyn bildiredi. Sonda sottyng ózi bireuge tәueldi bolyp otyr ma? Búl - zansyz ýkim. Kelise almaymyn, kelispeymin de, ony moyynday almaymyn da.

- Qay baptarmen kelispeysiz?

- Barlyq bap boyynsha taghylghan aiyppen kelispeymiz, sebebi negizsiz, zansyz. Sottalushylar aldyn-ala tergeu barysynda jibergen zansyz әreketterdi kórgennen keyin sotta alqa biyler qatyssa, zandy ýkim shyghady dep sengen edi. Alqa biylerge qysym kórsetip, sheshimning aiyptau jaghyn sheshiluine yqpal etti me dep oilaymyn. Sebebi, sottaghy dәleldemeler sottalushylardyng qylmys jasamaghanyn bildiretin aighaqtar bolatyn.

Sot otyrysynda jýzden asa kuә sottalushylardyng jazyqsyz ekenin dәleldedi jәne de «jәbirlenushiler» jalghan, jala jauap bergenin de dәiekti aityp berdi. Óz kezeginde aiyptau jaghy «jәbirlenushilerdin» bergen jauabynan ózge eshqanday dәleldemeler keltire almady. «Jәbirlenushiler» tergeu kezinde bergen týsiniktemelerin de sotta rastay almady. Sonda sot qanday negizge, dәlelge sýienip ýkim shyghardy degen zandy saual tuyndaydy. Búghan qosa qarama-qayshy dәlelderdi kóre otyryp, sot kuәgerler men sottalushylardyng dәleldi uәjderine emes, nege «jәbirlenushilerdin» ghana sózine erekshe senedi? Sonymen qatar, sot tergeui barysynda «jәbirlenushilerdi» satyp alu jәne sottalushylargha qarsy jala, jalghan týsinik beru ýshin qysym jasau faktileri anyqtaldy. Tergeu organdarynyng derekterdi ózderine búrmalap, zansyz tәsilmen jinaghanyn rastaytyn faktiler jeterlik jәne búl jayttardy sot nazaryna da ilmedi. Nege?..

Osy azamattardyng izine týsken qúqyq qorghau organdarynyng ókilderine jәne sotqa bir nәrseni eskertkim keledi. Osy qiyaldan qúrastyrylghan qylmystyq isting artynda qanday da bir «zakazchiyk» bolsyn-bolmasyn, resmy sheshimdi sot pen tergeu organy shygharghany belgili. Yaghny zansyzdyqty oryndaushylar resmy organnyng ókilderi. Basqasha aitqanda, mýddeli kýshter sopylyqty ústanushylargha qarsy zansyz sheshimdi sot pen tergeu organy qyzmetkerlerining qolymen shygharyp aldy. Jәne de zang aldynda jauap beretin de sol oryndaushylar bolady. Sol sebepti, «zakazdy» oryndaushylar auyzsha búiryq alghanda ózining zang aldyndaghy qúqyqtyq jauapkershiligi turaly oilanyp alghany dúrys bolar edi, bәribir kóp úzamay bir ornynan myzghymastay kóringen «zakazchiygi» yqpalyn, bedelin joghaltatyn uaqyt ta keler. Sol kezde osy iske әdil bagha beriledi. Osyny úmytpaghan jón.

Alghashqy sot saraptamasyna kelispey, qaytalama saraptama jýrgizudi talap ettik. Óitkeni din taqyryby óte kýrdeli, oghan ghylymy dәrejesi bar bilikti mamandar kerek. Sol sebepti, biz din mәselesin tereng biletin alys-jaqyn shetelge, Qazaqstangha tanymal mamandardy úsyndyq. Alayda úsynysymyz qanaghattandyrylmay, búrynghysha, yaghny ghylymy dәrejesi joq, belgisiz bir mamandarmen saraptama jýrgizdi. Nege? Taghy da sol, mәselening aq-qarasy ashylyp qalatynynan qoryqty dep esepteymin.

Sot tergeuinde saraptama boyynsha teolog Dosay Kenjetay, professor Mekemtas Myrzahmetúlynan jauap alyndy. Olar osy iske qatysty uәj aitqan sarapshylardyng biliktiligi, bilimi tómen ekenin aitty. D.Kenjetaydyng aituynsha, Shymkent qalasynan kelgen Addulla Mirzahodjaev degen sarapshy diny ekstremistik iydeya taratqany ýshin zandy týrde jabylghan Qazaq-Kuveyt uniyversiytetining týlegi eken. Qasqyrdyng ózine qoy baqtyrghan bolyp otyr. Sopylyq jol turaly salafittik kózqarastaghy maman saraptama jasay ala ma?

Sonymen qatar sottyng ayaghynda biz birde-bir «jәbirlenushinin» osy is boyynsha oi-pikirin bile almadyq. Sebebi, olar qatysqan joq. Jaryssózge kelip, oi-pikirlerin aitu kerek edi. Biraq memlekettik aiyptaushylar әdeyi «jәbirlenushilerge» «sotqa qatysa almaymyz» degen aryzdy jazdyryp alyp, iske tirkep qoya saldy. Mening qorghauymdaghy sottalushy Jadyra Sýleymenovagha barlyq «jәbirlenushi» sot barysynda eshqanday talap-aryzymyz, narazylyghymyz joq degenning ózinde de qatang ýkim shygharyp otyr.

- Júrtshylyq Ismatulla Ábdighappar men Sayat Ibraevty jaqsy tanyp qalghanyn bilemiz. Siz qorghauynyzdaghy sottalushylar turaly aita ketseniz?

- Arnúr Kunikin «Senim.Bilim.Ómir» respublikalyq qoghamdyq kenesin qúrghan azamat. Zansyz úiym qúru, oghan belsene qatysu aiyby taghyldy. Sot tergeui barysynda aldyn-ala zansyz úiym ekeni turaly birde-bir dәlel bolghan joq. Birlestik Ádilet ministrligine tirkelip, tolyghymen tekseruden ótken. Júmystaryn memlekettik organdarmen - últtyq qauipsizdik komiyteti, ishki ister, ishki sayasat basqarmalarymen jәne t.b. birigip jýrgizgen. «Ismatulla Ábdighapparmen birigip, osy úiymdy qúrdy» degendi aitady. Shyn mәninde, Ismatulla Ábdighapparmen, Sayat Ibraevpen Arnúr Kunikin birlestik qúrylghannan keyin tanysqan. Búl da ýkim shygharar aldynda esepke alynbady.

Erbol Isabekovke Qylmystyq Kodeksting 126-shy baby (adamdy zansyz bas bostandyghynan aiyru), 177-bap (alayaqtyq), 178-bap (tonau), 337-bap (zansyz úiym qúru, oghan belsene qatysu) boyynsha aiyptar taghyldy. Isabekovtyng ýstinen 11 adam aryzdanghan. Birinshiden, Erbol Isabekov «Senim.Bilim.Ómir» respublikalyq qoghamdyq birlestigining Týrkistan qalasyndaghy filialynda zandy týrde qyzmet istemegen azamat. Ekinshiden, ol maskýnemdikke salynyp, anasha qoldanyp dertke úshyraghandyqtan, otbasysy odan әbden bezer bolghandyqtan 2005 jyly «Senim.Bilim.Ómirdin» ruhany ortalyghyna kelip emdelgen. Ismatulla aqsaqaldyng aqyl-kenesinin, Qúran sýrelerinin, Abay men Shәkәrimning sózderinin, Yasauiyding hikmetterining arqasynda ózining búrynghy is-әreketterining búrys ekenin týsinip, emdelip shyqqannan keyin 2009 jyly ruhany ortalyqqa qayta keledi. Sebebi, ózi siyaqty ayaghyn shalys basqan azamattargha ýlgi bolu ýshin, yaghny ózining aurularynan qalay aiyqqanyn, araqty qoyghanyn, namaz oqyp, zikirin salyp, Allasyn auzynan tastamaytynyn, janúyasynyng aldynda abyroyy artqanyn aitu ýshin kelgen. Sonday-aq ruhany ortalyqta búryn oqyp ketken azamattar keyingilerge bilgenin, tәjiriybesin shama jetkenshe ýiretu jolgha qoyylghan, al ústazdyq etetin arnayy azamattar bolmaghan. Erbol Isabekovty búiryq shygharyp, júmysqa alghan nemese enbek kitapshasy bolghan emes. Ol óz erkimen kelip, birlestikke óz ýlesin qosudyng amalyn jasaghan.

Erbol Isabekov bireudi bas bostandyghynan aiyratynday әreket istemegen. Sebebi, ol ruhany ortalyqqa aptasyna eki-ýsh ret keletin, onda da sonda jatqandardyng týsinbegen súraqtaryna jauap beru ýshin bir-eki saghat bolatyn. Qalghan uaqytynda jeke kóligimen bala-shaghasyna nәpaqa tabudyng qamymen jýrgen. Adjiy-Hodjaev Aniyar degen «jәbirlenushini» (ishimdikke qatty salynghan, otbasysy azar da bezer bolghan, iship әr jerde qúlap jatqan) aghasy Adjiy-Hodjaev Aybek maskýnemdikten aryltu maqsatynda birlestikting jarghysynda kórsetilgen Yasauiyding adamdy sauyqtyru praktikasymen emdeuge Týrkistan qalasyna alyp barady. Adjiy-Hodjaev Aniyardyng ózining Týrkistan qalasyndaghy ruhany ortalyqta óz erkimen bolghandyghyn dәleldeytin fakti de bar. Týrkistan qalasy Ishki ister basqarmasynyng tergeushisi ruhany ortalyqty beyne materialgha týsirgen, onda Adjiy-Hodjaev Aniyar da kórsetilgen. Sonda tergeushi «qaysysyng zansyz ústalyp otyrsyndar» degende de ol eshkimge eshtene demedi. Eger qysym kórsetse, úrsa, soqsa, zansyz bas bostandyghynan aiyrsa, sol jerde aitar edi ghoy. Jәne de aghasy ruhany ortalyqqa alyp kelgen kezde Erbol Isabekovke aqsha bergen deydi. Biraq búlar ýsh jerde ýsh týrli jauap beredi. «Jәbirlenushi» Adjiy-Hodjaev Aniyar «agham 150 tenge bergen» dese, aghasy Adjihodjaev Aybek «200 myng tenge» deydi, al keyingi bergen aryzynda 202 myng tenge dep aitady. Sonda naqty soma qaysy? Búl aldyn-ala tergeu jәne sot barysynda da anyqtalmady. Eger aqsha bergen bolsa, naqty osy soma dep túraqtap qalar edi. Erbol Isabekovke aqsha bergenin dәleldeytin birde-bir kuә da joq. Jogharghy sottyng qaulysynda taghylghan aiyp tek aiyptaushy men «jәbirlenushinin» sózimen ghana emes, taghy basqa da dәleldemelerding jiyntyghymen rastalu kerek dep anyq kórsetilgen. Al búlay rastaytyn dәiekteri joq.

178-bap boyynsha (tonau) Abdreshev Esey degen «jәbirlenushi» súraldy. Onyng aituynsha, ruhany ortalyqqa kelgende qaltasyndaghy úyaly telefony men 40 myng tengesin Erbol Isabekov belgisiz bir Erbol esimdi azamatpen tonap alghan. «Kýsh kórsetip nemese úryp tartyp aldy ma, qolyndy qayyryp alyp tonady ma?» dep oghan sotta súraq qoyghanda, kibirtiktep jauap bere almady. «Qaltandaghyndy shyghar degesin ýltelding ýstine qoydym» dey saldy. Al shyn mәninde, Abdreshov Esey ruhany ortalyqqa kelgen uaqytta Erbol Isabekov bolmaghan. Sebebi, 2009 jyly әieli 4-shi balasyn bosanyp, perzenthanada jatqanda Erbol Isabekov qalghan ýsh balasyn qarap, ýiinde otyrghan. Aqiqatynda oqighanyng osylay bolghanyn bile túra oghan tonau baby boyynsha aiyp taqqanyna tang qaldym. Al «jәbirlenushinin» aitqan sózinen basqa eshqanday dәlel joq, ne ony kórgen kuә joq, ne onyng Isabekovke aqsha bergenin, ya bolmasa Abdershovting qaltasynda aqsha, úyaly telefonyn bolghanyn dәleldeytin de mәlimet joq. Negizinde ol iste eskerilu kerek bolatyn.

Erbol Isabekov ýstinen aryzdanghan adamnyng bәri alqash, nashaqor nemese otbasynyng berekesin qashyrghan qiyn adamdar bolghan. Solardyng biri - Ryspaev Bilimhan. Ol ruhany ortalyqqa kelgenge deyin talay jerdi býldirip, kim kóringennen qaryz alyp, ishimdikke salynyp, әrkimmen bir tóbelesip, abyroydan júrday bolghan. Sony ózi týsinip, Óserhan Ryspaev degen aghasyna emdelu ýshin ruhany ortalyqqa aparuyn ótingen. Óz erkimen kelgen Bilimhan óz aryzynda ruhany ortalyqqa «meni aldap әkeldi» dep kórsetedi. Aghayyndary ózine qarsy bolghany, ózining atyndaghy jer telimin aghasy men әpkesi tartyp alu ýshin ortalyqqa tyghyp qoyghanyn jәne jazady. Sot barysynda B.Ryspaevtyng jauabyn 4 kuәger joqqa shyghardy. 5-si kózinshe: «Bileke, nege ótirik aitasyn, múnday nәrse bolghan joq qoy», dep betine basqanda ýnsiz qaldy. Sodan song qorghaushylar: «Kuәler ortalyqta zansyz ústamaghany, úryp-soqpaghany jayly mәlimet berdi, tughan-tuysqanynyz, óz ananyz da siz turaly pikiri jaqsy bolmady, maskýnem, namysymyzdy ayaqqa taptady, bizge kórsetpegeni joq dep aityp ketti. Qaysysy ótirik aitady?» degen súraghymyzgha: «Meniki ghana shyn, qalghanyki ótirik», degen jauap aldyq. Búdan qanday qorytyndy shyghady? Alqash, nashaqor nemese jenil jýristi qyzdar «ózim kinәlimin, ishken araghymnan, qoldanghan esirtkimnen boldy» dep eshqashan moyyndamaydy. Múny psihologtar da rastaydy. Sonyng bir mysaly - Bilimhan Ryspaev.

Jasy alpysqa tayap qalghan Halilaev Abdumalik degen qajy da aryzdanghan. Biletinder ony «alqash qajy» dep ataydy eken. Qajylyqqa barsa da, ishimdikke salynyp, dertinen aryla almaghan. Aldyn-ala tergeu kezinde berilgen jauap birjaqty, aiyptau jaghynda bolatyny belgili. Halilaev sot tergeuinde búrynghy bergen jauaptaryn joqqa shygharyp, qorghau jaghyna paydaly ghyp týsinik berdi. Alayda sudiya Qalmaghambetov ony shaqyryp alyp: «Siz tergeude basqasha jauap berip ediniz ghoy, sol jauabynyz ras pa?» dep jauapty aiyptau jaghyna sheship berdi. Qylmystyq is jýrgizu kodeksinde tergeu barysynda bergen jauaptarymen baylanysty bolmaydy, sot barysynda bergen jauaptar dúrys bolatyny jazylghan. Qylmystyq kodekste kuәger «jәbirlenushinin» bergen jauaptarynyng dúrys, ne búrys ekendigin aityp ketse, qylmystyq jauapkershilikten bosatylady dep kórsetilgen. Búl da eskerilmedi. Al búl qylmystyq is tek qaralau, aiyptau kózqarasymen jýrdi. Sondyqtan taghayyndalghan ýkimge tolyghymen kelise almaymyn.

Jadyra Sýleymenovanyng kәmeletke tolmaghan eki balasy bar, bireui emshektegi bala. Soghan qaramastan 6 jyl bas bostandyghynan aiyru jaza berildi. Búl qatygezdik emey nemene?! Oghan 126-bap (zansyz bas bostandyghynan aiyru), 337-bap (zansyz úiym qúru, oghan belsene qatysu) boyynsha aiyp taghyldy. Aryzdanghan 5 «jәbirlenushi» әielding aryzynda da, sot barysynda da naqty Sýleymenovanyng is-әreketi qanday bolghandyghy, bas bostandyghynan aiyrghany nemese sol ruhany ortalyqta basshy retinde syrttarynan qúlyptap ústaghany turaly eshqanday mәlimet bergen emes. Sot barysynda Liyanova Fatima degen «jәbirlenushinin» aryzynda Jadyra Sýleymenova ózi siyaqty sol ruhany ortalyqta basqalar qatarly jatqanyn aitady. Osyny basqa «jәbirlenushiler» de rastaydy jәne Sýleymenova eshkimge qysym kórsetpegenin aitty. 337-bap boyynsha zansyz úiym qúrdy, oghan belsene qatysty dep aiyp taqty. Qanday úiym qúrypty? Qanday belsendi qyzmet jasapty? Týsiniksiz. Sonyng ózinde de auyr jaza taghayyndady. 6 jyl jaza taghayyndau sebebi, Qylmystyq kodeksting 72-babynda «Jeke adamgha qarsy auyr jәne asa auyr qylmysy ýshin bes jyldan astam merzimge bas bostandyghynan aiyrugha sottalghan әielderdi qospaghanda, sottalghan jýkti әielderdi jәne on tórt jasqa tolmaghan balasy bar әielderdi sot tiyisinshe bir jylgha deyingi nemese bala on tórt jasqa tolghangha deyingi merzimge jazasyn óteuden bosatuy mýmkin» delingen. 72-bap jýzege aspasyn dep әdeyi 6 jyl berip otyr.

Búdan basqa Erbol Rahymbaev degen azamat sotty boldy. Ol eshkimge qiyanat jasamaghan, bilimdi azamat, «Ýsh arys» meshitining imamy bolghan. Al Duman Berikbosynovtyng ýstinen «zardap shegushiler» 5-6 jyldan keyin aryzdanghan. Bireuge kýsh kórsetpek týgili ol uaqytta Dumannyng ózi bala bolghan. Tipti «jәbirlenushiler» qysym kórse sol kezde, yaghny uaqytysynda aryzdanar edi ghoy. Ol da eskerilmedi.

- Sot tergeui kezinde «jәbirlenushiler» zardap shekpegeni turaly aitqany ras pa?

- «Jәbirlenushilerdin» kóbinen «qysym kórgen joqpyn», «úryp-soqpady», kerisinshe «ruhany ortalyqtyng arqasynda sәl de bolsa araqty qoydym» degendey jauaptar aldyq. Aryzdanghan 28 «jәbirlenushinin» 4-uining ghana tughan-tuysy ruhany ortalyqqa sadaqa retinde aqsha berdik degen. Búghan qosa zardap shegip jatsa, Liyanova Fatima ne sebepti ruhany ortalyqqa ýsh mәrte keledi. Birinshisinde kýieui, ekinshisinde enesi, ýshinshisinde qayyn inisi әkep tastaydy. Sonda nege olargha meni bas bostandyghymnan aiyrdy, úrdy, soqty dep aitpady? «Jәbirlenushi» Gahteybiyeva da eki ret keledi. Birinshisinde sheshesine habarlamay qashyp ketedi de kóshe-kóshening әr búryshynda jatyp, sasyp, bittep ketkennen keyin ruhany ortalyqqa qaytyp keledi. Onyng ýsti basyn juyp tazalaghan kuәler sotta bolghan jaghdaydy aityp berdi. Gahteybiyeva sotta ruhany ortalyqtan zardap shekpedim dep te aitqan. Qasymbaev degen «jәbirlenushi» de ýsh mәrte keledi jәne sonda óz qolyn kesedi. Qorghaushy Narynghaly Júmabaev oghan: «Týrmede nemese basqa da jerde bolghanda óz ózinizdi kesken keziniz boldy ma?» degende qolyn ashyp kórsetpey qoydy. Óitkeni onyng qoly qayta-qayta kesile bergennen tilim-tilimi shyqqan edi. Ony Qasymbaevtyng ózi rastady.

Seysenbay Ahmet degen azamat sot kezinde kuәlik etti. Oghan tergeu barysynda qysym kórsetip, aitpaghan sózderin týsiniktemege jazyp qolyn qoydyryp alghan. Biraq Seysenbay Ahmet sotta shyndyqty mәlimdeytinin aitqan. Sóitip, sol jaytty sotta jayyp saldy. Sot barysyna qatystyru ýshin polisiya qyzmetkerleri Seysenbey Ahmetti, Týrkistan qalalyq SES mamanyn, A.Halilaevty, B.Ryspaevty, A.Adjiy-Hodjaevty Almatyda jataqhananyng bir bólmesinde qamap ústaghan. Seysenbay Ahmetti ýsh kýn qamaghan, qalghanyn odan da kóp otyrdy. Syrtynan qúlyptap, tamaqtaryn berip ketedi. Sotta múny da aityp berdi. Bolghan jaydy «jәbirlenushi» Halilaev ta rastady. Ol «qamalyp jatqanymyzgha on kýn boldy, tamaghymyz da, jolymyz da tegin» dedi. Búl qaydan kelip jatqan aqsha? Búlardy kim qarjylandyryp jatyr? Olardy topyrlatyp Shymkentke aparady, odan Almatygha alyp keledi. Jәne osy siyaqty derekter jeterlik. Onyng bәri qarjymen retteletini belgili. Zang jýzinde memleketten bólingen aqsha bolsa, bizge kórsetsin, bileyik! Biraq onday nәrse joq. 28 «jәbirlenushinin» jýris-túrysyna qarjy qaydan bólinip otyrdy? Múnyng bәri kýdik tudyrmay ma? Osy kýdikke jurnalist retinde jauap berip kórinizshi?!.

«Jәbirlenushi» Almaghambetov Almat 5 mln talap etti, taghy bir «jәbirlenushi» bir mln súrady. Soghan qaraghanda tergeu kezinde «qansha súrasan, sonsha olardan óndirip beremiz, qalaghan somandy jaz» dese kerek. Meninshe, «jәbirlenushilerdi» arnayy dayyndaghan. Al bireuding yqpalymen, aidauymen kim jýredi? Álbette ishimdikke, nashaqorlyqqa salynghandar. Olargha qúmartyp túrghan zatyn berseng boldy, aitqanyndy jasaydy.

- «Jәbirlenushilerdin» ishinde salauatty ómir sýretini joq demekshisiz be?

- IYә, nashaqor, alqash, oiynqúmar, sottalghandar ghana. Ony kuәler de, tuystary da, qújattar da rastaydy. Al qorghau tarapynan barghandar salauatty, bilimdi, bilikti boldy. Mәselen, sotqa qatysqan eng songhy kuәler professor Mekemtas aghamyz jәne teolog Dosay Kenjetay siyaqty bilikti mamandardyng sózine qúlaq aspay, nashaqor, maskýnemderding sózine sengenine tipti týsinbey otyrmyn. Sol sebepten búl is «zakazben» jasalghan dep esepteymin. Ol tapsyrysshy biyligi qolynda bar lauazymdy adam dep oilaymyn.

-Búdan basqa sot prosesinde qanday zansyzdyqtar boldy?

- Ismatulla Ábdighappar men basqa da azamattardyng ýstinen jýrgen sot prosesi ashyq zang búzushylyqtargha jol berilgeni turaly dәiek óte kóp. Sudiya Qasym Qalmaghambetov tarapynan biz de, sottalushylar da qysym kórip, qúqyqtary búzyldy. Atap aitqanda, 2011 jyly 8-shildede sot tergeui bastalghanda bizding audio, beyne jazba qúraldaryn qoldanu turaly ótinishimizdi sudiya qanaghattandyrghan bolatyn. Alayda, belgisiz, әri negizsiz sebeptermen eki apta ótkennen keyin sudiya Q.Qalmaghambetov qorghaushylardyng ashyq sottyng aqiqatyn dәleldeytin, әdildikke qol jetkizetin audio jazba qúraldaryn alyp qoyyp, artynsha tyiym salyp tastady. Sonymen birge sudiya sot prosesining alghashqy kýninen bastap óte dóreki, jekip sóilep, «ey», «ói», «sen» degen qaratpa sózderdi túraqty paydalanyp keldi. Sudiya «Sudiya әdebi Kodeksin» óreskel búzdy. QR QIJK-ning 102 baby, 4 tarmaghynyng talaptaryna qaramastan, sudiya sot tergeui bastalghaly beri qorghaushylar tarapynan berilgen auyzsha jәne jazbasha ótinishterdi qarap, zandy sheshim shygharmaghan.

Sudiya osy sotta ózining iske kózqarasyn jәne oghan mýddeli ekenin bildirip qoydy. Mәselen, qorghaushylardyng talap-tilekterin eskerusiz qaldyruy, súraqtaryn shekteui, negizsiz eskertu jariyalauy, qorghau jaghynan keletin kuәlerding sanyna shekteu qongy jәne kelip kuәlik etushilerdi jan-jaqty súraqtyng astyna alyp, qysym kórsetip, keyde sot zalynan shygharyp jiberui. Atap aitqanda, kuә retinde kelgen Mombekovany «demokratiya» degen sózi ýshin negizsiz sot zalynan shygharyp jiberdi. Al kerisinshe, «jәbirlenushilerdin» sot tәrtibin búzuyna, sottalushylardyng ar-namysyn qorlaytyn sózder aituyna jol berildi. Sudiya olardy tәrtipke shaqyrmay, sot tergeuindegi tendikti saqtamady. Mәselen, «jәbirlenushi» A.Músabaev: «Bәrindi avtomatpen atyp tastaymyn,... maldar», - dese, A.Adjiy-Hodjaev: «Shakaldar,... Esly by ya byl na voyne ya by Vas vseh perestrelyal», dedi. B.Ryspaev sot zalyna kirer-kirmesten Ismatulla Ábdighappargha qarap: «Moldasymaq,... jap auyzyndy», - dep dóreki sózder, balaghattar aitty. Al sudiya búghan shara qoldanbay, kýlip otyra berdi. Osylaysha, Sudiya әdebi Kodeksining 2 baby, 7 tarmaghyndaghy «Sudiya sot isin jýrgizuge qatysushy barlyq túlghalardan tap osynday tәrtipti talap etkeni jón» degen talapty oryndamady. «Búl qorghau tarapyna jasalghan qysym emey nemene?»

QR Konstitusiyasynyng 77 baby, 1 tarmaghynda: «sudiya sot tóreligin iske asyru barysynda tәuelsiz jәne Konstitusiya men zangha ghana baghynady» delingen. Al QR QIJK-ning 90 baby, 1 tarmaghy, 6 tarmaqshasyna sәikes, «Eger sudiya jeke, tikeley nemese janama osy iske mýddeli dep sanaugha negiz beretin ózge de mәn-jaylar bolsa, ol isti qaraugha qatysa almaydy», - dep naqty kórsetilgen. Alayda sudiya búl zang talaptaryn saqtamady. Atalghan jayttar sottyng isti birjaqty, yaghny aiyptau baghytynda jýrgenin, oghan ózining mýddeli ekenin kórsetti. Sudiya Q.Qalmaghambetovty «Senim. Bilim. Ómir» qoghamdyq birlestigi ókilderining ýstinen qaralghan qylmystyq isti qaraudan shettetudi súraghan shaghymdy eki ay búryn QR Preziydenti Núrsúltan Nazarbaevqa, QR Jogharghy sotynyng tóraghasy Bektas Beknazarovqa, QR Jogharghy sotynyng Jogharghy sot Kenesine jәne basqa da qúrylymdargha joldaghan da edik.

- Sot bitti, endi ne istemeksizder?

- Ýkim zansyz, sol sebepti biz kassasiyalyq jol arqyly shaghymdanamyz. Bolmasa Jogharghy sotqa baramyz. Búdan basqa amal qalmady. Múnday zansyz әreketterdi toqtatu kerek. Búl mәselege Elbasy nazaryn salady ghoy degen ýmitimiz bar.

- Súhbattasqanynyzgha rahmet!

Súhbattasqan:

Dәuren SEYITJANÚLY