- 19-شى قازان كۇنى «سوپىلار ءىسى» ءتامام بولدى. سوتتىڭ شىعارعان ۇكىمى تۋرالى نە ايتاسىز؟

- سۋديا قالماعامبەتوۆتىڭ شىعارعان ۇكىمى - زاڭسىز، ورىنسىز، دالەلسىز. وعان انىق كوزىم جەتەدى. تەرگەۋ مەن سوت كەزىندەگى زاڭسىزدىقتاردىڭ ءبارىن ءبىر سۇحبات كولەمىندە ايتىپ جەتكىزۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان سىزگە وسى ماسەلەنىڭ شەت جاعاسىن عانا ايتىپ بەرەيىن. جالپى سۋديا سوتتى اياعىنا جەتكىزبەي، تەزىرەك ءبىتىرىپ تاستاعىسى كەلدى. مۇنىڭ ءوزى سوت ءىستىڭ اق-قاراسىنا، ءمان-جايىنا جەتۋدىڭ امالىن جاسامادى دەگەن ءسوز. سوت بارىسىندا ءبىزدىڭ، قورعاۋشىلاردىڭ «جابىرلەنۋشىلەردىڭ» بارلىعى سوتتىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن قاتىسسىن دەگەن تالابى قاناعاتتاندىرۋسىز قالدىردى. نە سەبەپتى؟ ويتكەنى قورعاۋ تاراپىنان كەلگەن كۋالەر ولاردىڭ ارىزىنىڭ نەگىزسىز ەكەنىن اشكەرە ەتەتىنىن بىلگەندىكتەن قاتىستىرمادى.

- 19-شى قازان كۇنى «سوپىلار ءىسى» ءتامام بولدى. سوتتىڭ شىعارعان ۇكىمى تۋرالى نە ايتاسىز؟

- سۋديا قالماعامبەتوۆتىڭ شىعارعان ۇكىمى - زاڭسىز، ورىنسىز، دالەلسىز. وعان انىق كوزىم جەتەدى. تەرگەۋ مەن سوت كەزىندەگى زاڭسىزدىقتاردىڭ ءبارىن ءبىر سۇحبات كولەمىندە ايتىپ جەتكىزۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان سىزگە وسى ماسەلەنىڭ شەت جاعاسىن عانا ايتىپ بەرەيىن. جالپى سۋديا سوتتى اياعىنا جەتكىزبەي، تەزىرەك ءبىتىرىپ تاستاعىسى كەلدى. مۇنىڭ ءوزى سوت ءىستىڭ اق-قاراسىنا، ءمان-جايىنا جەتۋدىڭ امالىن جاسامادى دەگەن ءسوز. سوت بارىسىندا ءبىزدىڭ، قورعاۋشىلاردىڭ «جابىرلەنۋشىلەردىڭ» بارلىعى سوتتىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن قاتىسسىن دەگەن تالابى قاناعاتتاندىرۋسىز قالدىردى. نە سەبەپتى؟ ويتكەنى قورعاۋ تاراپىنان كەلگەن كۋالەر ولاردىڭ ارىزىنىڭ نەگىزسىز ەكەنىن اشكەرە ەتەتىنىن بىلگەندىكتەن قاتىستىرمادى.

قورعاۋىمىزداعى 9 ادام سوتتالدى. تاعىلعان ايىپتاردىڭ باسىم بولىگى قىلمىستىق زاڭ تۇرعىسىنان اۋىر جانە اسا اۋىر قىلمىستاردىڭ قاتارىنا جاتقىزىلعان. نەگىزى مەنىڭ قورعاۋىمدا ەربول يسابەكوۆ، جادىرا سۇلەيمەنوۆا، ارنۇر كۋنيكين دەگەن ءۇش ازامات بار. ەربول يسابەكوۆكە - 9 جىل، جادىرا سۇلەيمەنوۆاعا - 6 جىل، ارنۇر كۋنيكينگە 5 جىل باس باستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى كەسىلدى. جالپى ولارعا تاعىلعان ايىپتاردىڭ ءبارى يسماتۋللا ابدىعاپپارعا قاتىستى. يسماتۋللا اقساقال ولاردىڭ اقىلشىسى بولعان. اقساقال رۋحاني ورتالىقتا جاتقان ادامداردى ۇرىپ-سوققانى، زاڭسىز ۇستاعانى تۋرالى بىردە-ءبىر مالىمەت جوق. «جابىرلەنۋشىنىڭ» كوبىسى سوت بارىسىندا اقساقالدى «كورگەن جوقپىن» دەپ جاۋاپ بەردى. ويتكەنى، يسماتۋللا ابدىعاپپار ءوزىنىڭ جۇمىسىمەن بىرلەستىككە اندا-ساندا كەلىپ تۇرعان. ول «سەنىم.ءبىلىم.ءومىر» رەسپۋبليكالىق بىرلەستىگىن قۇرعان ەمەس، تەك ول ۇيىمعا كەڭەسشى رەتىندە كەڭەسىن بەرىپ وتىرعان.

سونداي-اق اقساقالدىڭ بىرەۋدى ساباپ ۇرعانى تۋرالى فاكتى جوق. «جابىرلەنۋشى» ەلەونورا ماحامبەتوۆانىڭ ايتۋى بويىنشا، اياعىنان ۇرعاندا قانى ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا شاشىراپ كەتكەن. ونى قالاي اقىلعا سىيعىزۋعا بولادى؟ سوتتا ايتىلعان ءاربىر ءۋاجدى دالەل رەتىندە قابىلداۋ نەمەسە قابىلداماۋ سوتتىڭ وي ەلەگىمەن شەشىلەدى. قابىرعادان العان قاننىڭ قۇرامى بار-جوعىن دالەلدەۋ ءۇشىن ساراپتاما جۇرگىزىلگەندە قان قۇرامى انىقتالمادى. بۇل ماحامبەتوۆانىڭ جاۋابىن جوققا شىعارادى. سوندىقتان «جابىرلەنۋشىنىڭ» ءاربىر بەرگەن جاۋابىنا سىن كوزبەن قاراۋ كەرەك ەدى.

سايات يبراەۆ - شەتەلگە دە، قازاقستانعا دا تانىمال عالىم. ەلىمىزدىڭ عىلىمىنا، بىلىمىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى زور. سايات يبراەۆقا دا «ماعان قول جۇمسادى»، «زاڭسىز ارەكەت جاسادى»، «ءجۇرىپ تۇرۋىما كەدەرگى كەلتىردى» نەمەسە «ار-نامىسىمدى قورلادى» دەپ ارىزدانعان «جابىرلەنۋشى» بولعان ەمەس. سونىڭ وزىندە 12 جىل الدى.

سايپۋللا موللاقاناعاتۇلى - ياساۋي كەسەنەسىندەگى جازبالاردىڭ قۇپياسىن اشىپ، وقىعان عالىم. جەتى ءتىل بىلەدى. ونىڭ ۇستىنەن بىردە-ءبىر ادام ارىز جازىلماعان. ول ءوزى نە ءۇشىن ايىپتالىپ جاتقانىن دا بىلمەيدى.

سوندا ءبىز 37 جىلعا قايتىپ كەلگەنىمىز بە؟ سول زاماندا «مىناۋ ۇرلىق جاسادى» دەگەن ءبىر ادامنىڭ سوزىمەن زيالىلار اتىلىپ كەتتى ەمەس پە؟!

سوتتى بولعان 9 ادامنىڭ قىلمىس جاساعانىن دالەلدەيتىن ايعاق تابىلعان جوق. قىلمىستىق ءىس جۇرگىزۋ كودەكسىنىڭ 19-بابىندا ايىپتالۋشىنىڭ كiنالiلiگiنە سەيiلمەگەن كۇمان ونىڭ پايداسىنا شەشىلەدى دەپ كورسەتىلگەن. ال بۇل جەردە كۇمان ەمەس، سوتتالۋشىلاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىندە قىلمىستىڭ قۇرامى جوقتىعىن دالەلدەيتىن ايعاق ايدان انىق كورىنىپ تۇر. سوعان قاراماستان سوتتاپ جىبەردى. بۇل ادىلەتسىزدىك! ۇكىمدى قۇلاعىمىزبەن ەستىدىك. ۇكىم مەن ايىپتاۋ قورىتىندىسى ەكەۋىنەن ايىرماشىلىق كورىپ وتىرعان جوقپىن. ولاي بولماۋى كەرەك. سوت ەكى جاقتىڭ قورعاۋ تاراپىنىڭ دا، ايىپتاۋ جاعىنىڭ دا دالەلدەرىن ەسكەرۋ كەرەك. سودان ءوزى ساراپتاپ، قورىتىندى شىعارادى. اقساقالدى سىيلاماي دورەكى سويلەۋىنىڭ ءوزى ۇكىمنىڭ الدىن-الا شىعارىلىپ قويعانىن بىلدىرەدى. سوندا سوتتىڭ ءوزى بىرەۋگە تاۋەلدى بولىپ وتىر ما؟ بۇل - زاڭسىز ۇكىم. كەلىسە المايمىن، كەلىسپەيمىن دە، ونى مويىنداي المايمىن دا.

- قاي باپتارمەن كەلىسپەيسىز؟

- بارلىق باپ بويىنشا تاعىلعان ايىپپەن كەلىسپەيمىز، سەبەبى نەگىزسىز، زاڭسىز. سوتتالۋشىلار الدىن-الا تەرگەۋ بارىسىندا جىبەرگەن زاڭسىز ارەكەتتەردى كورگەننەن كەيىن سوتتا القا بيلەر قاتىسسا، زاڭدى ۇكىم شىعادى دەپ سەنگەن ەدى. القا بيلەرگە قىسىم كورسەتىپ، شەشىمنىڭ ايىپتاۋ جاعىن شەشىلۋىنە ىقپال ەتتى مە دەپ ويلايمىن. سەبەبى، سوتتاعى دالەلدەمەلەر سوتتالۋشىلاردىڭ قىلمىس جاساماعانىن بىلدىرەتىن ايعاقتار بولاتىن.

سوت وتىرىسىندا جۇزدەن اسا كۋا سوتتالۋشىلاردىڭ جازىقسىز ەكەنىن دالەلدەدى جانە دە «جابىرلەنۋشىلەر» جالعان، جالا جاۋاپ بەرگەنىن دە دايەكتى ايتىپ بەردى. ءوز كەزەگىندە ايىپتاۋ جاعى «جابىرلەنۋشىلەردىڭ» بەرگەن جاۋابىنان وزگە ەشقانداي دالەلدەمەلەر كەلتىرە المادى. «جابىرلەنۋشىلەر» تەرگەۋ كەزىندە بەرگەن تۇسىنىكتەمەلەرىن دە سوتتا راستاي المادى. سوندا سوت قانداي نەگىزگە، دالەلگە سۇيەنىپ ۇكىم شىعاردى دەگەن زاڭدى ساۋال تۋىندايدى. بۇعان قوسا قاراما-قايشى دالەلدەردى كورە وتىرىپ، سوت كۋاگەرلەر مەن سوتتالۋشىلاردىڭ دالەلدى ۋاجدەرىنە ەمەس، نەگە «جابىرلەنۋشىلەردىڭ» عانا سوزىنە ەرەكشە سەنەدى؟ سونىمەن قاتار، سوت تەرگەۋى بارىسىندا «جابىرلەنۋشىلەردى» ساتىپ الۋ جانە سوتتالۋشىلارعا قارسى جالا، جالعان تۇسىنىك بەرۋ ءۇشىن قىسىم جاساۋ فاكتىلەرى انىقتالدى. تەرگەۋ ورگاندارىنىڭ دەرەكتەردى وزدەرىنە بۇرمالاپ، زاڭسىز تاسىلمەن جيناعانىن راستايتىن فاكتىلەر جەتەرلىك جانە بۇل جايتتاردى سوت نازارىنا دا ىلمەدى. نەگە؟..

وسى ازاماتتاردىڭ ىزىنە تۇسكەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ وكىلدەرىنە جانە سوتقا ءبىر نارسەنى ەسكەرتكىم كەلەدى. وسى قيالدان قۇراستىرىلعان قىلمىستىق ءىستىڭ ارتىندا قانداي دا ءبىر «زاكازچيك» بولسىن-بولماسىن، رەسمي شەشىمدى سوت پەن تەرگەۋ ورگانى شىعارعانى بەلگىلى. ياعني زاڭسىزدىقتى ورىنداۋشىلار رەسمي ورگاننىڭ وكىلدەرى. باسقاشا ايتقاندا، مۇددەلى كۇشتەر سوپىلىقتى ۇستانۋشىلارعا قارسى زاڭسىز شەشىمدى سوت پەن تەرگەۋ ورگانى قىزمەتكەرلەرىنىڭ قولىمەن شىعارىپ الدى. جانە دە زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرەتىن دە سول ورىنداۋشىلار بولادى. سول سەبەپتى، «زاكازدى» ورىنداۋشىلار اۋىزشا بۇيرىق العاندا ءوزىنىڭ زاڭ الدىنداعى قۇقىقتىق جاۋاپكەرشىلىگى تۋرالى ويلانىپ العانى دۇرىس بولار ەدى، ءبارىبىر كوپ ۇزاماي ءبىر ورنىنان مىزعىماستاي كورىنگەن «زاكازچيگى» ىقپالىن، بەدەلىن جوعالتاتىن ۋاقىت تا كەلەر. سول كەزدە وسى ىسكە ءادىل باعا بەرىلەدى. وسىنى ۇمىتپاعان ءجون.

العاشقى سوت ساراپتاماسىنا كەلىسپەي، قايتالاما ساراپتاما جۇرگىزۋدى تالاپ ەتتىك. ويتكەنى ءدىن تاقىرىبى وتە كۇردەلى، وعان عىلىمي دارەجەسى بار بىلىكتى ماماندار كەرەك. سول سەبەپتى، ءبىز ءدىن ماسەلەسىن تەرەڭ بىلەتىن الىس-جاقىن شەتەلگە، قازاقستانعا تانىمال مامانداردى ۇسىندىق. الايدا ۇسىنىسىمىز قاناعاتتاندىرىلماي، بۇرىنعىشا، ياعني عىلىمي دارەجەسى جوق، بەلگىسىز ءبىر ماماندارمەن ساراپتاما جۇرگىزدى. نەگە؟ تاعى دا سول، ماسەلەنىڭ اق-قاراسى اشىلىپ قالاتىنىنان قورىقتى دەپ ەسەپتەيمىن.

سوت تەرگەۋىندە ساراپتاما بويىنشا تەولوگ دوساي كەنجەتاي، پروفەسسور مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلىنان جاۋاپ الىندى. ولار وسى ىسكە قاتىستى ءۋاج ايتقان ساراپشىلاردىڭ بىلىكتىلىگى، ءبىلىمى تومەن ەكەنىن ايتتى. د.كەنجەتايدىڭ ايتۋىنشا، شىمكەنت قالاسىنان كەلگەن اددۋللا ميرزاحودجاەۆ دەگەن ساراپشى ءدىني ەكسترەميستىك يدەيا تاراتقانى ءۇشىن زاڭدى تۇردە جابىلعان قازاق-كۋۆەيت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى ەكەن. قاسقىردىڭ وزىنە قوي باقتىرعان بولىپ وتىر. سوپىلىق جول تۋرالى سالافيتتىك كوزقاراستاعى مامان ساراپتاما جاساي الا ما؟

سونىمەن قاتار سوتتىڭ اياعىندا ءبىز بىردە-ءبىر «جابىرلەنۋشىنىڭ» وسى ءىس بويىنشا وي-پىكىرىن بىلە المادىق. سەبەبى، ولار قاتىسقان جوق. جارىسسوزگە كەلىپ، وي-پىكىرلەرىن ايتۋ كەرەك ەدى. بىراق مەملەكەتتىك ايىپتاۋشىلار ادەيى «جابىرلەنۋشىلەرگە» «سوتقا قاتىسا المايمىز» دەگەن ارىزدى جازدىرىپ الىپ، ىسكە تىركەپ قويا سالدى. مەنىڭ قورعاۋىمداعى سوتتالۋشى جادىرا سۇلەيمەنوۆاعا بارلىق «جابىرلەنۋشى» سوت بارىسىندا ەشقانداي تالاپ-ارىزىمىز، نارازىلىعىمىز جوق دەگەننىڭ وزىندە دە قاتاڭ ۇكىم شىعارىپ وتىر.

- جۇرتشىلىق يسماتۋللا ابدىعاپپار مەن سايات يبراەۆتى جاقسى تانىپ قالعانىن بىلەمىز. ءسىز قورعاۋىڭىزداعى سوتتالۋشىلار تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟

- ارنۇر كۋنيكين «سەنىم.ءبىلىم.ءومىر» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق كەڭەسىن قۇرعان ازامات. زاڭسىز ۇيىم قۇرۋ، وعان بەلسەنە قاتىسۋ ايىبى تاعىلدى. سوت تەرگەۋى بارىسىندا الدىن-الا زاڭسىز ۇيىم ەكەنى تۋرالى بىردە-ءبىر دالەل بولعان جوق. بىرلەستىك ادىلەت مينيسترلىگىنە تىركەلىپ، تولىعىمەن تەكسەرۋدەن وتكەن. جۇمىستارىن مەملەكەتتىك ورگاندارمەن - ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى، ىشكى ىستەر، ىشكى ساياسات باسقارمالارىمەن جانە ت.ب. بىرىگىپ جۇرگىزگەن. «يسماتۋللا ابدىعاپپارمەن بىرىگىپ، وسى ۇيىمدى قۇردى» دەگەندى ايتادى. شىن مانىندە، يسماتۋللا ابدىعاپپارمەن، سايات يبراەۆپەن ارنۇر كۋنيكين بىرلەستىك قۇرىلعاننان كەيىن تانىسقان. بۇل دا ۇكىم شىعارار الدىندا ەسەپكە الىنبادى.

ەربول يسابەكوۆكە قىلمىستىق كودەكستىڭ 126-شى بابى (ادامدى زاڭسىز باس بوستاندىعىنان ايىرۋ), 177-باپ (الاياقتىق), 178-باپ (توناۋ), 337-باپ (زاڭسىز ۇيىم قۇرۋ، وعان بەلسەنە قاتىسۋ) بويىنشا ايىپتار تاعىلدى. يسابەكوۆتىڭ ۇستىنەن 11 ادام ارىزدانعان. بىرىنشىدەن، ەربول يسابەكوۆ «سەنىم.ءبىلىم.ءومىر» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ تۇركىستان قالاسىنداعى فيليالىندا زاڭدى تۇردە قىزمەت ىستەمەگەن ازامات. ەكىنشىدەن، ول ماسكۇنەمدىككە سالىنىپ، اناشا قولدانىپ دەرتكە ۇشىراعاندىقتان، وتباسىسى ودان ابدەن بەزەر بولعاندىقتان 2005 جىلى «سەنىم.ءبىلىم.ءومىردىڭ» رۋحاني ورتالىعىنا كەلىپ ەمدەلگەن. يسماتۋللا اقساقالدىڭ اقىل-كەڭەسىنىڭ، قۇران سۇرەلەرىنىڭ، اباي مەن شاكارىمنىڭ سوزدەرىنىڭ، ءياساۋيدىڭ حيكمەتتەرىنىڭ ارقاسىندا ءوزىنىڭ بۇرىنعى ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ بۇرىس ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ەمدەلىپ شىققاننان كەيىن 2009 جىلى رۋحاني ورتالىققا قايتا كەلەدى. سەبەبى، ءوزى سياقتى اياعىن شالىس باسقان ازاماتتارعا ۇلگى بولۋ ءۇشىن، ياعني ءوزىنىڭ اۋرۋلارىنان قالاي ايىققانىن، اراقتى قويعانىن، ناماز وقىپ، زىكىرىن سالىپ، اللاسىن اۋزىنان تاستامايتىنىن، جانۇياسىنىڭ الدىندا ابىرويى ارتقانىن ايتۋ ءۇشىن كەلگەن. سونداي-اق رۋحاني ورتالىقتا بۇرىن وقىپ كەتكەن ازاماتتار كەيىنگىلەرگە بىلگەنىن، تاجىريبەسىن شاما جەتكەنشە ۇيرەتۋ جولعا قويىلعان، ال ۇستازدىق ەتەتىن ارنايى ازاماتتار بولماعان. ەربول يسابەكوۆتى بۇيرىق شىعارىپ، جۇمىسقا العان نەمەسە ەڭبەك كىتاپشاسى بولعان ەمەس. ول ءوز ەركىمەن كەلىپ، بىرلەستىككە ءوز ۇلەسىن قوسۋدىڭ امالىن جاساعان.

ەربول يسابەكوۆ بىرەۋدى باس بوستاندىعىنان ايىراتىنداي ارەكەت ىستەمەگەن. سەبەبى، ول رۋحاني ورتالىققا اپتاسىنا ەكى-ءۇش رەت كەلەتىن، وندا دا سوندا جاتقانداردىڭ تۇسىنبەگەن سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن ءبىر-ەكى ساعات بولاتىن. قالعان ۋاقىتىندا جەكە كولىگىمەن بالا-شاعاسىنا ناپاقا تابۋدىڭ قامىمەن جۇرگەن. ادجي-حودجاەۆ انيار دەگەن «جابىرلەنۋشىنى» (ىشىمدىككە قاتتى سالىنعان، وتباسىسى ازار دا بەزەر بولعان، ءىشىپ ءار جەردە قۇلاپ جاتقان) اعاسى ادجي-حودجاەۆ ايبەك ماسكۇنەمدىكتەن ارىلتۋ ماقساتىندا بىرلەستىكتىڭ جارعىسىندا كورسەتىلگەن ءياساۋيدىڭ ادامدى ساۋىقتىرۋ پراكتيكاسىمەن ەمدەۋگە تۇركىستان قالاسىنا الىپ بارادى. ادجي-حودجاەۆ انياردىڭ ءوزىنىڭ تۇركىستان قالاسىنداعى رۋحاني ورتالىقتا ءوز ەركىمەن بولعاندىعىن دالەلدەيتىن فاكتى دە بار. تۇركىستان قالاسى ىشكى ىستەر باسقارماسىنىڭ تەرگەۋشىسى رۋحاني ورتالىقتى بەينە ماتەريالعا تۇسىرگەن، وندا ادجي-حودجاەۆ انيار دا كورسەتىلگەن. سوندا تەرگەۋشى «قايسىسىڭ زاڭسىز ۇستالىپ وتىرسىڭدار» دەگەندە دە ول ەشكىمگە ەشتەڭە دەمەدى. ەگەر قىسىم كورسەتسە، ۇرسا، سوقسا، زاڭسىز باس بوستاندىعىنان ايىرسا، سول جەردە ايتار ەدى عوي. جانە دە اعاسى رۋحاني ورتالىققا الىپ كەلگەن كەزدە ەربول يسابەكوۆكە اقشا بەرگەن دەيدى. بىراق بۇلار ءۇش جەردە ءۇش ءتۇرلى جاۋاپ بەرەدى. «جابىرلەنۋشى» ادجي-حودجاەۆ انيار «اعام 150 تەڭگە بەرگەن» دەسە، اعاسى ادجيحودجاەۆ ايبەك «200 مىڭ تەڭگە» دەيدى، ال كەيىنگى بەرگەن ارىزىندا 202 مىڭ تەڭگە دەپ ايتادى. سوندا ناقتى سوما قايسى؟ بۇل الدىن-الا تەرگەۋ جانە سوت بارىسىندا دا انىقتالمادى. ەگەر اقشا بەرگەن بولسا، ناقتى وسى سوما دەپ تۇراقتاپ قالار ەدى. ەربول يسابەكوۆكە اقشا بەرگەنىن دالەلدەيتىن بىردە-ءبىر كۋا دا جوق. جوعارعى سوتتىڭ قاۋلىسىندا تاعىلعان ايىپ تەك ايىپتاۋشى مەن «جابىرلەنۋشىنىڭ» سوزىمەن عانا ەمەس، تاعى باسقا دا دالەلدەمەلەردىڭ جيىنتىعىمەن راستالۋ كەرەك دەپ انىق كورسەتىلگەن. ال بۇلاي راستايتىن دايەكتەرى جوق.

178-باپ بويىنشا (توناۋ) ابدرەشەۆ ەسەي دەگەن «جابىرلەنۋشى» سۇرالدى. ونىڭ ايتۋىنشا، رۋحاني ورتالىققا كەلگەندە قالتاسىنداعى ۇيالى تەلەفونى مەن 40 مىڭ تەڭگەسىن ەربول يسابەكوۆ بەلگىسىز ءبىر ەربول ەسىمدى ازاماتپەن توناپ العان. «كۇش كورسەتىپ نەمەسە ۇرىپ تارتىپ الدى ما، قولىڭدى قايىرىپ الىپ تونادى ما؟» دەپ وعان سوتتا سۇراق قويعاندا، كىبىرتىكتەپ جاۋاپ بەرە المادى. «قالتاڭداعىڭدى شىعار دەگەسىن ۇلتەلدىڭ ۇستىنە قويدىم» دەي سالدى. ال شىن مانىندە، ابدرەشوۆ ەسەي رۋحاني ورتالىققا كەلگەن ۋاقىتتا ەربول يسابەكوۆ بولماعان. سەبەبى، 2009 جىلى ايەلى 4-ءشى بالاسىن بوسانىپ، پەرزەنتحانادا جاتقاندا ەربول يسابەكوۆ قالعان ءۇش بالاسىن قاراپ، ۇيىندە وتىرعان. اقيقاتىندا وقيعانىڭ وسىلاي بولعانىن بىلە تۇرا وعان توناۋ بابى بويىنشا ايىپ تاققانىنا تاڭ قالدىم. ال «جابىرلەنۋشىنىڭ» ايتقان سوزىنەن باسقا ەشقانداي دالەل جوق، نە ونى كورگەن كۋا جوق، نە ونىڭ يسابەكوۆكە اقشا بەرگەنىن، يا بولماسا ابدەرشوۆتىڭ قالتاسىندا اقشا، ۇيالى تەلەفونىن بولعانىن دالەلدەيتىن دە مالىمەت جوق. نەگىزىندە ول ىستە ەسكەرىلۋ كەرەك بولاتىن.

ەربول يسابەكوۆ ۇستىنەن ارىزدانعان ادامنىڭ ءبارى القاش، ناشاقور نەمەسە وتباسىنىڭ بەرەكەسىن قاشىرعان قيىن ادامدار بولعان. سولاردىڭ ءبىرى - رىسپاەۆ ءبىلىمحان. ول رۋحاني ورتالىققا كەلگەنگە دەيىن تالاي جەردى ءبۇلدىرىپ، كىم كورىنگەننەن قارىز الىپ، ىشىمدىككە سالىنىپ، اركىممەن ءبىر توبەلەسىپ، ابىرويدان جۇرداي بولعان. سونى ءوزى ءتۇسىنىپ، وسەرحان رىسپاەۆ دەگەن اعاسىنا ەمدەلۋ ءۇشىن رۋحاني ورتالىققا اپارۋىن وتىنگەن. ءوز ەركىمەن كەلگەن ءبىلىمحان ءوز ارىزىندا رۋحاني ورتالىققا «مەنى الداپ اكەلدى» دەپ كورسەتەدى. اعايىندارى وزىنە قارسى بولعانى، ءوزىنىڭ اتىنداعى جەر تەلىمىن اعاسى مەن اپكەسى تارتىپ الۋ ءۇشىن ورتالىققا تىعىپ قويعانىن جانە جازادى. سوت بارىسىندا ب.رىسپاەۆتىڭ جاۋابىن 4 كۋاگەر جوققا شىعاردى. 5-ءسى كوزىنشە: «بىلەكە، نەگە وتىرىك ايتاسىڭ، مۇنداي نارسە بولعان جوق قوي»، دەپ بەتىنە باسقاندا ءۇنسىز قالدى. سودان سوڭ قورعاۋشىلار: «كۋالەر ورتالىقتا زاڭسىز ۇستاماعانى، ۇرىپ-سوقپاعانى جايلى مالىمەت بەردى، تۋعان-تۋىسقانىڭىز، ءوز اناڭىز دا ءسىز تۋرالى پىكىرى جاقسى بولمادى، ماسكۇنەم، نامىسىمىزدى اياققا تاپتادى، بىزگە كورسەتپەگەنى جوق دەپ ايتىپ كەتتى. قايسىسى وتىرىك ايتادى؟» دەگەن سۇراعىمىزعا: «مەنىكى عانا شىن، قالعانىكى وتىرىك»، دەگەن جاۋاپ الدىق. بۇدان قانداي قورىتىندى شىعادى؟ القاش، ناشاقور نەمەسە جەڭىل ءجۇرىستى قىزدار «ءوزىم كىنالىمىن، ىشكەن اراعىمنان، قولدانعان ەسىرتكىمنەن بولدى» دەپ ەشقاشان مويىندامايدى. مۇنى پسيحولوگتار دا راستايدى. سونىڭ ءبىر مىسالى - ءبىلىمحان رىسپاەۆ.

جاسى الپىسقا تاياپ قالعان حاليلاەۆ ابدۋماليك دەگەن قاجى دا ارىزدانعان. بىلەتىندەر ونى «القاش قاجى» دەپ اتايدى ەكەن. قاجىلىققا بارسا دا، ىشىمدىككە سالىنىپ، دەرتىنەن ارىلا الماعان. الدىن-الا تەرگەۋ كەزىندە بەرىلگەن جاۋاپ بىرجاقتى، ايىپتاۋ جاعىندا بولاتىنى بەلگىلى. حاليلاەۆ سوت تەرگەۋىندە بۇرىنعى بەرگەن جاۋاپتارىن جوققا شىعارىپ، قورعاۋ جاعىنا پايدالى عىپ تۇسىنىك بەردى. الايدا سۋديا قالماعامبەتوۆ ونى شاقىرىپ الىپ: «ءسىز تەرگەۋدە باسقاشا جاۋاپ بەرىپ ەدىڭىز عوي، سول جاۋابىڭىز راس پا؟» دەپ جاۋاپتى ايىپتاۋ جاعىنا شەشىپ بەردى. قىلمىستىق ءىس جۇرگىزۋ كودەكسىندە تەرگەۋ بارىسىندا بەرگەن جاۋاپتارىمەن بايلانىستى بولمايدى، سوت بارىسىندا بەرگەن جاۋاپتار دۇرىس بولاتىنى جازىلعان. قىلمىستىق كودەكستە كۋاگەر «جابىرلەنۋشىنىڭ» بەرگەن جاۋاپتارىنىڭ دۇرىس، نە بۇرىس ەكەندىگىن ايتىپ كەتسە، قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىكتەن بوساتىلادى دەپ كورسەتىلگەن. بۇل دا ەسكەرىلمەدى. ال بۇل قىلمىستىق ءىس تەك قارالاۋ، ايىپتاۋ كوزقاراسىمەن ءجۇردى. سوندىقتان تاعايىندالعان ۇكىمگە تولىعىمەن كەلىسە المايمىن.

جادىرا سۇلەيمەنوۆانىڭ كامەلەتكە تولماعان ەكى بالاسى بار، بىرەۋى ەمشەكتەگى بالا. سوعان قاراماستان 6 جىل باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازا بەرىلدى. بۇل قاتىگەزدىك ەمەي نەمەنە؟! وعان 126-باپ (زاڭسىز باس بوستاندىعىنان ايىرۋ), 337-باپ (زاڭسىز ۇيىم قۇرۋ، وعان بەلسەنە قاتىسۋ) بويىنشا ايىپ تاعىلدى. ارىزدانعان 5 «جابىرلەنۋشى» ايەلدىڭ ارىزىندا دا، سوت بارىسىندا دا ناقتى سۇلەيمەنوۆانىڭ ءىس-ارەكەتى قانداي بولعاندىعى، باس بوستاندىعىنان ايىرعانى نەمەسە سول رۋحاني ورتالىقتا باسشى رەتىندە سىرتتارىنان قۇلىپتاپ ۇستاعانى تۋرالى ەشقانداي مالىمەت بەرگەن ەمەس. سوت بارىسىندا ليانوۆا فاتيما دەگەن «جابىرلەنۋشىنىڭ» ارىزىندا جادىرا سۇلەيمەنوۆا ءوزى سياقتى سول رۋحاني ورتالىقتا باسقالار قاتارلى جاتقانىن ايتادى. وسىنى باسقا «جابىرلەنۋشىلەر» دە راستايدى جانە سۇلەيمەنوۆا ەشكىمگە قىسىم كورسەتپەگەنىن ايتتى. 337-باپ بويىنشا زاڭسىز ۇيىم قۇردى، وعان بەلسەنە قاتىستى دەپ ايىپ تاقتى. قانداي ۇيىم قۇرىپتى؟ قانداي بەلسەندى قىزمەت جاساپتى؟ تۇسىنىكسىز. سونىڭ وزىندە دە اۋىر جازا تاعايىندادى. 6 جىل جازا تاعايىنداۋ سەبەبى، قىلمىستىق كودەكستىڭ 72-بابىندا «جەكە ادامعا قارسى اۋىر جانە اسا اۋىر قىلمىسى ءۇشiن بەس جىلدان استام مەرزiمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا سوتتالعان ايەلدەردi قوسپاعاندا، سوتتالعان جۇكتi ايەلدەردi جانە ون ءتورت جاسقا تولماعان بالاسى بار ايەلدەردi سوت تيiسiنشە بiر جىلعا دەيiنگi نەمەسە بالا ون ءتورت جاسقا تولعانعا دەيiنگi مەرزiمگە جازاسىن وتەۋدەن بوساتۋى مۇمكiن» دەلىنگەن. 72-باپ جۇزەگە اسپاسىن دەپ ادەيى 6 جىل بەرىپ وتىر.

بۇدان باسقا ەربول راحىمباەۆ دەگەن ازامات سوتتى بولدى. ول ەشكىمگە قيانات جاساماعان، ءبىلىمدى ازامات، «ءۇش ارىس» مەشىتىنىڭ يمامى بولعان. ال دۋمان بەرىكبوسىنوۆتىڭ ۇستىنەن «زارداپ شەگۋشىلەر» 5-6 جىلدان كەيىن ارىزدانعان. بىرەۋگە كۇش كورسەتپەك تۇگىلى ول ۋاقىتتا دۋماننىڭ ءوزى بالا بولعان. ءتىپتى «جابىرلەنۋشىلەر» قىسىم كورسە سول كەزدە، ياعني ۋاقىتىسىندا ارىزدانار ەدى عوي. ول دا ەسكەرىلمەدى.

- سوت تەرگەۋى كەزىندە «جابىرلەنۋشىلەر» زارداپ شەكپەگەنى تۋرالى ايتقانى راس پا؟

- «جابىرلەنۋشىلەردىڭ» كوبىنەن «قىسىم كورگەن جوقپىن»، «ۇرىپ-سوقپادى»، كەرىسىنشە «رۋحاني ورتالىقتىڭ ارقاسىندا ءسال دە بولسا اراقتى قويدىم» دەگەندەي جاۋاپتار الدىق. ارىزدانعان 28 «جابىرلەنۋشىنىڭ» 4-ءۋىنىڭ عانا تۋعان-تۋىسى رۋحاني ورتالىققا ساداقا رەتىندە اقشا بەردىك دەگەن. بۇعان قوسا زارداپ شەگىپ جاتسا، ليانوۆا فاتيما نە سەبەپتى رۋحاني ورتالىققا ءۇش مارتە كەلەدى. بىرىنشىسىندە كۇيەۋى، ەكىنشىسىندە ەنەسى، ۇشىنشىسىندە قايىن ءىنىسى اكەپ تاستايدى. سوندا نەگە ولارعا مەنى باس بوستاندىعىمنان ايىردى، ۇردى، سوقتى دەپ ايتپادى؟ «جابىرلەنۋشى» گاحتەيبيەۆا دا ەكى رەت كەلەدى. بىرىنشىسىندە شەشەسىنە حابارلاماي قاشىپ كەتەدى دە كوشە-كوشەنىڭ ءار بۇرىشىندا جاتىپ، ساسىپ، بيتتەپ كەتكەننەن كەيىن رۋحاني ورتالىققا قايتىپ كەلەدى. ونىڭ ءۇستى باسىن جۋىپ تازالاعان كۋالەر سوتتا بولعان جاعدايدى ايتىپ بەردى. گاحتەيبيەۆا سوتتا رۋحاني ورتالىقتان زارداپ شەكپەدىم دەپ تە ايتقان. قاسىمباەۆ دەگەن «جابىرلەنۋشى» دە ءۇش مارتە كەلەدى جانە سوندا ءوز قولىن كەسەدى. قورعاۋشى نارىنعالي جۇماباەۆ وعان: «تۇرمەدە نەمەسە باسقا دا جەردە بولعاندا ءوز ءوزىڭىزدى كەسكەن كەزىڭىز بولدى ما؟» دەگەندە قولىن اشىپ كورسەتپەي قويدى. ويتكەنى ونىڭ قولى قايتا-قايتا كەسىلە بەرگەننەن ءتىلىم-ءتىلىمى شىققان ەدى. ونى قاسىمباەۆتىڭ ءوزى راستادى.

سەيسەنباي احمەت دەگەن ازامات سوت كەزىندە كۋالىك ەتتى. وعان تەرگەۋ بارىسىندا قىسىم كورسەتىپ، ايتپاعان سوزدەرىن تۇسىنىكتەمەگە جازىپ قولىن قويدىرىپ العان. بىراق سەيسەنباي احمەت سوتتا شىندىقتى مالىمدەيتىنىن ايتقان. ءسويتىپ، سول جايتتى سوتتا جايىپ سالدى. سوت بارىسىنا قاتىستىرۋ ءۇشىن پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى سەيسەنبەي احمەتتى، تۇركىستان قالالىق سەس مامانىن، ا.حاليلاەۆتى، ب.رىسپاەۆتى، ا.ادجي-حودجاەۆتى الماتىدا جاتاقحانانىڭ ءبىر بولمەسىندە قاماپ ۇستاعان. سەيسەنباي احمەتتى ءۇش كۇن قاماعان، قالعانىن ودان دا كوپ وتىردى. سىرتىنان قۇلىپتاپ، تاماقتارىن بەرىپ كەتەدى. سوتتا مۇنى دا ايتىپ بەردى. بولعان جايدى «جابىرلەنۋشى» حاليلاەۆ تا راستادى. ول «قامالىپ جاتقانىمىزعا ون كۇن بولدى، تاماعىمىز دا، جولىمىز دا تەگىن» دەدى. بۇل قايدان كەلىپ جاتقان اقشا؟ بۇلاردى كىم قارجىلاندىرىپ جاتىر؟ ولاردى توپىرلاتىپ شىمكەنتكە اپارادى، ودان الماتىعا الىپ كەلەدى. جانە وسى سياقتى دەرەكتەر جەتەرلىك. ونىڭ ءبارى قارجىمەن رەتتەلەتىنى بەلگىلى. زاڭ جۇزىندە مەملەكەتتەن بولىنگەن اقشا بولسا، بىزگە كورسەتسىن، بىلەيىك! بىراق ونداي نارسە جوق. 28 «جابىرلەنۋشىنىڭ» ءجۇرىس-تۇرىسىنا قارجى قايدان ءبولىنىپ وتىردى؟ مۇنىڭ ءبارى كۇدىك تۋدىرماي ما؟ وسى كۇدىككە جۋرناليست رەتىندە جاۋاپ بەرىپ كورىڭىزشى؟!.

«جابىرلەنۋشى» الماعامبەتوۆ المات 5 ملن تالاپ ەتتى، تاعى ءبىر «جابىرلەنۋشى» ءبىر ملن سۇرادى. سوعان قاراعاندا تەرگەۋ كەزىندە «قانشا سۇراساڭ، سونشا ولاردان ءوندىرىپ بەرەمىز، قالاعان سوماڭدى جاز» دەسە كەرەك. مەنىڭشە، «جابىرلەنۋشىلەردى» ارنايى دايىنداعان. ال بىرەۋدىڭ ىقپالىمەن، ايداۋىمەن كىم جۇرەدى؟ البەتتە ىشىمدىككە، ناشاقورلىققا سالىنعاندار. ولارعا قۇمارتىپ تۇرعان زاتىن بەرسەڭ بولدى، ايتقانىڭدى جاسايدى.

- «جابىرلەنۋشىلەردىڭ» ىشىندە سالاۋاتتى ءومىر سۇرەتىنى جوق دەمەكشىسىز بە؟

- ءيا، ناشاقور، القاش، ويىنقۇمار، سوتتالعاندار عانا. ونى كۋالەر دە، تۋىستارى دا، قۇجاتتار دا راستايدى. ال قورعاۋ تاراپىنان بارعاندار سالاۋاتتى، ءبىلىمدى، بىلىكتى بولدى. ماسەلەن، سوتقا قاتىسقان ەڭ سوڭعى كۋالەر پروفەسسور مەكەمتاس اعامىز جانە تەولوگ دوساي كەنجەتاي سياقتى بىلىكتى مامانداردىڭ سوزىنە قۇلاق اسپاي، ناشاقور، ماسكۇنەمدەردىڭ سوزىنە سەنگەنىنە ءتىپتى تۇسىنبەي وتىرمىن. سول سەبەپتەن بۇل ءىس «زاكازبەن» جاسالعان دەپ ەسەپتەيمىن. ول تاپسىرىسشى بيلىگى قولىندا بار لاۋازىمدى ادام دەپ ويلايمىن.

-بۇدان باسقا سوت پروتسەسىندە قانداي زاڭسىزدىقتار بولدى؟

- يسماتۋللا ابدىعاپپار مەن باسقا دا ازاماتتاردىڭ ۇستىنەن جۇرگەن سوت پروتسەسى اشىق زاڭ بۇزۋشىلىقتارعا جول بەرىلگەنى تۋرالى دايەك وتە كوپ. سۋديا قاسىم قالماعامبەتوۆ تاراپىنان ءبىز دە، سوتتالۋشىلار دا قىسىم كورىپ، قۇقىقتارى بۇزىلدى. اتاپ ايتقاندا، 2011 جىلى 8-شىلدەدە سوت تەرگەۋى باستالعاندا ءبىزدىڭ اۋديو، بەينە جازبا قۇرالدارىن قولدانۋ تۋرالى ءوتىنىشىمىزدى سۋديا قاناعاتتاندىرعان بولاتىن. الايدا، بەلگىسىز، ءارى نەگىزسىز سەبەپتەرمەن ەكى اپتا وتكەننەن كەيىن سۋديا ق.قالماعامبەتوۆ قورعاۋشىلاردىڭ اشىق سوتتىڭ اقيقاتىن دالەلدەيتىن، ادىلدىككە قول جەتكىزەتىن اۋديو جازبا قۇرالدارىن الىپ قويىپ، ارتىنشا تىيىم سالىپ تاستادى. سونىمەن بىرگە سۋديا سوت پروتسەسىنىڭ العاشقى كۇنىنەن باستاپ وتە دورەكى، جەكىپ سويلەپ، «ەي»، «ءوي»، «سەن» دەگەن قاراتپا سوزدەردى تۇراقتى پايدالانىپ كەلدى. سۋديا «سۋديا ادەبى كودەكسىن» ورەسكەل بۇزدى. قر قىجك-ءنىڭ 102 بابى، 4 تارماعىنىڭ تالاپتارىنا قاراماستان، سۋديا سوت تەرگەۋى باستالعالى بەرى قورعاۋشىلار تاراپىنان بەرىلگەن اۋىزشا جانە جازباشا وتىنىشتەردى قاراپ، زاڭدى شەشىم شىعارماعان.

سۋديا وسى سوتتا ءوزىنىڭ ىسكە كوزقاراسىن جانە وعان مۇددەلى ەكەنىن ءبىلدىرىپ قويدى. ماسەلەن، قورعاۋشىلاردىڭ تالاپ-تىلەكتەرىن ەسكەرۋسىز قالدىرۋى، سۇراقتارىن شەكتەۋى، نەگىزسىز ەسكەرتۋ جاريالاۋى، قورعاۋ جاعىنان كەلەتىن كۋالەردىڭ سانىنا شەكتەۋ قويۋى جانە كەلىپ كۋالىك ەتۋشىلەردى جان-جاقتى سۇراقتىڭ استىنا الىپ، قىسىم كورسەتىپ، كەيدە سوت زالىنان شىعارىپ جىبەرۋى. اتاپ ايتقاندا، كۋا رەتىندە كەلگەن مومبەكوۆانى «دەموكراتيا» دەگەن ءسوزى ءۇشىن نەگىزسىز سوت زالىنان شىعارىپ جىبەردى. ال كەرىسىنشە، «جابىرلەنۋشىلەردىڭ» سوت ءتارتىبىن بۇزۋىنا، سوتتالۋشىلاردىڭ ار-نامىسىن قورلايتىن سوزدەر ايتۋىنا جول بەرىلدى. سۋديا ولاردى تارتىپكە شاقىرماي، سوت تەرگەۋىندەگى تەڭدىكتى ساقتامادى. ماسەلەن، «جابىرلەنۋشى» ا.مۇساباەۆ: «ءبارىڭدى اۆتوماتپەن اتىپ تاستايمىن،... مالدار»، - دەسە، ا.ادجي-حودجاەۆ: «شاكالدار،... ەسلي بى يا بىل نا ۆوينە يا بى ۆاس ۆسەح پەرەسترەليال»، دەدى. ب.رىسپاەۆ سوت زالىنا كىرەر-كىرمەستەن يسماتۋللا ابدىعاپپارعا قاراپ: «مولداسىماق،... جاپ اۋىزىڭدى»، - دەپ دورەكى سوزدەر، بالاعاتتار ايتتى. ال سۋديا بۇعان شارا قولدانباي، كۇلىپ وتىرا بەردى. وسىلايشا، سۋديا ادەبى كودەكسىنىڭ 2 بابى، 7 تارماعىنداعى «سۋديا سوت ءىسىن جۇرگىزۋگە قاتىسۋشى بارلىق تۇلعالاردان تاپ وسىنداي ءتارتىپتى تالاپ ەتكەنى ءجون» دەگەن تالاپتى ورىندامادى. «بۇل قورعاۋ تاراپىنا جاسالعان قىسىم ەمەي نەمەنە؟»

قر كونستيتۋتسياسىنىڭ 77 بابى، 1 تارماعىندا: «سۋديا سوت تورەلىگىن ىسكە اسىرۋ بارىسىندا تاۋەلسىز جانە كونستيتۋتسيا مەن زاڭعا عانا باعىنادى» دەلىنگەن. ال قر قىجك-ءنىڭ 90 بابى، 1 تارماعى، 6 تارماقشاسىنا سايكەس، «ەگەر سۋديا جەكە، تىكەلەي نەمەسە جاناما وسى ىسكە مۇددەلى دەپ ساناۋعا نەگىز بەرەتىن وزگە دە ءمان-جايلار بولسا، ول ءىستى قاراۋعا قاتىسا المايدى»، - دەپ ناقتى كورسەتىلگەن. الايدا سۋديا بۇل زاڭ تالاپتارىن ساقتامادى. اتالعان جايتتار سوتتىڭ ءىستى بىرجاقتى، ياعني ايىپتاۋ باعىتىندا جۇرگەنىن، وعان ءوزىنىڭ مۇددەلى ەكەنىن كورسەتتى. سۋديا ق.قالماعامبەتوۆتى «سەنىم. ءبىلىم. ءومىر» قوعامدىق بىرلەستىگى وكىلدەرىنىڭ ۇستىنەن قارالعان قىلمىستىق ءىستى قاراۋدان شەتتەتۋدى سۇراعان شاعىمدى ەكى اي بۇرىن قر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆقا، قر جوعارعى سوتىنىڭ توراعاسى بەكتاس بەكنازاروۆقا، قر جوعارعى سوتىنىڭ جوعارعى سوت كەڭەسىنە جانە باسقا دا قۇرىلىمدارعا جولداعان دا ەدىك.

- سوت ءبىتتى، ەندى نە ىستەمەكسىزدەر؟

- ۇكىم زاڭسىز، سول سەبەپتى ءبىز كاسساتسيالىق جول ارقىلى شاعىمدانامىز. بولماسا جوعارعى سوتقا بارامىز. بۇدان باسقا امال قالمادى. مۇنداي زاڭسىز ارەكەتتەردى توقتاتۋ كەرەك. بۇل ماسەلەگە ەلباسى نازارىن سالادى عوي دەگەن ءۇمىتىمىز بار.

- سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت!

سۇحباتتاسقان:

داۋرەن سەيىتجانۇلى