Eki til últty biriktirmeydi!
Qazaq ziyalylary kórshi elding memlekettik tili - orys tilin Qazaqstan Konstitusiyasynan alyp tastaudy talap etip, petisiya jariyalap jatqanda, eldegi taghy bir top kerisinshe orys tilin qorghap, petisiya dayyndapty. Búl turaly «exclusive.kz» sayty jazdy.
Olardyng maqsaty – Qazaqstanda orys tiline ekinshi memlekettik til mәrtebesin beru kórinedi.
Qazaqstan Preziydenti Q.Toqaevtyng atyna joldanghan búl ýndeu «avaaz.org» deytin saytta jariyalanghan. Mәtini bylay:
«2020 jylgha qaray etnikalyq qazaqtardyng Qazaqstan halqynyng ýshten eki bóligin qúraytyndyghyna qaramastan jәne el ómirining barlyq salasynda qazaq tiline súranystyng artuyna qaramastan, orys tili kópúltty Qazaqstan halqynyng qarym-qatynas qúraly bolyp qala beredi. Bizding el azamattarynyng 90%-dan astamy (yaghny basym kópshiligi) bir-birimen orys tilinde sóilese alady. Al shyn mәninde jartysynan azy qazaqsha sóileydi. Qújattamalyq basqaru, tehnikalyq qújattama, ómirding barlyq salalaryndaghy zannamalyq aktiler orys nemese eki tilde qatar jýrgizilip, mәtinderding basym kópshiligi orys tilinen qazaq tiline audarylghan. Yaghni, is jýzinde orys tili - Qazaqstan Respublikasyndaghy memlekettik til.
... Jogharyda aitylghandargha baylanysty, sonymen qatar birneshe resmy tilder qabyldanghan әlemning kóptegen damyghan elderining (Beligiya, Úlybritaniya, Kanada, Finlyandiya, Shveysariya, Shvesiya, Ýndistan, Qytay jәne basqalary) tәjiriybesine nazar audara otyryp, biz resmy týrde orys tiline ekinshi memlekettik til mәrtebesin beru jóninde úsynys jasaymyz».
Al, osyghan deyin bir top ziyaly qauym ókilderi de Preziydent Toqaevtyng atyna ashyq hat jazyp, Konstitusiyadan orys tilining mәrtebesin alyp tastaudy úsynghan.
Olardyng aituynsha, birinshiden, Tilder turaly alghashqy zang qabyldaghan 1989 jyly Qazaqstan Kenes Odaghy qúramynan әli shyqpaghan. Yaghni, Qazaq Sovettik Sosialistik Respubliykasy edi. Zannyng aty da «Qazaq Sovettik Sosialistik Respubliykasynyng Til turaly» Zany delingen.
Ekinshiden, osy zandaghy «Qazaq tili – memlekettik til, orys tili – últaralyq qatynas tili bolyp tabylady», degen bapty qabyldau kezinde halyqtyn payyzdyq salmaghy qatarlas edi. Yaghny qazaqtar 1989 jyly 39,7 payyz, orystar 37,8 payyz bolatyn. Sondyqtan ol kezde búl zandylyq bolyp qabyldandy. Al qazir Tәuelsizdikke shiyrek ghasyrdan asqanda, qazaqtardyng sany keminde 70 payyzdan asyp ketkendikten, búl orys tili turaly talap demografiyalyq jәne demokratiyalyq zandylyqtarmen óz kýshin joyyp otyr.
Sonymen qatar, olar qazaqstandyq orys diasporasy ókilderining 25,3 payyzy qazaq tilin týsinedi, 8,8 payyzy oqy alady, 6,3 payyzy jazatynyn, erteng elimizde qazaqtar 75-80 payyzdy qúraghanda is qaghazdary Resey tilinde qalyp jatsa, últtyq narazylyq tuatynynyn aitady.
«Preziydent әkimshiliginen bastap, Ýkimet, Parlament tóraghalary, ministrler, әkimder, barlyq basshylar, memlekettik qyzmetkerler tek memlekettik tilde sóileu ýshin bizge eshqanday til ýshin júmsalyp jatqan milliardttardyng keregi joq! Tek qana Konstitusiyanyng 7-baby 2-tarmaghyn talyp tastau kerek!
Birinshiden, qyruar qarjy júmsalsa da, mandymay jatqan (sebebi qajettilik joq) memlekettik til damidy. Ekinshiden, memlekettik tildi biletin qanshama qazaqstandyqqa júmys tabylady. Al, qazaq tilinde sóilemeu degen sóz – qazaq tiline, sol arqyly óz elinde qazaqqa júmys bermeu degen sóz!»,- delingen ýndeude.
Al, sayasattanushy Dos Kóshimnin aytuynsha, birinshi - til turaly zannyng aty «Memlekettik til turaly» dep ózgeru kerek. Ekinshiden, ol zanda orys tiline eshqanday mәrtebe berilmeu kerek. Sebebi, elimizde Memlekettik tilden basqa tilderding qúqyqtary birdey. Demek, orys tili – Qazaqstandaghy kóptegen diasporalardyng bireuining tili degendi algha tartady.
«Álemdegi orys tilinde sóileytinderding sany 1991 jyly 312 million bolsa, 2004 jyly 278 milliongha kemigen. Al 2010 jyly 260 million bolsa, 2025 jyly 215 million ghana qalatyn kórinedi. Búl kórsetkish jyl sayyn azaymasa, kóbeymeytini anyq.
Eger memleket tez arada qazaq tilin, shyn mәninde, memlekettik dengeyge kótermese, «Memlekettik til turaly» Zang qabyldanbasa, qazaq tilin qoldau, qorghau mәselesin halyqtyng ózi sheshedi. Sol uaqytta biylik «jer mitingisimen» jylap kórisetin bolady. Búl — eshkimge kerek emes, qoghamdy ghana emes, últtardy da bólshekteuge әkelip soqtyratyn qauipti jaghday tudyruy ghajap emes»,- deydi ol Qazaqstan dauiri gazetine bergen súhbatynda.
Býginde Ukraina, Moldova, Latviya siyaqty postkenestik elder orys tilinen týbegeyli bas tartqany belgili. Al, Qazaqstanda qazaq tiline degen qoghamdyq súranys artqanymen, totalitarlyq jýie tәrbiyelegen biylik ókilderi qazaq tiline qyryn qarap keledi. Ókinishke oray, eldegi eki til - bir últtyng úiysuyna kedergi jasap otyr....
Núrbiyke Beksúltanqyzy
Abai.kz
