Qazir em-domy belgisiz koronavirus pandemiyasy dýniyejýzi elderin sharpydy. Indettiler sany 3 million adamnan asty. Elimizde indet júqtyrghandary 3 mynnan asty. Parlament pen Ýkimetten bastap kóptegen úiymdar qashyqtan júmys isteu rejiymine auysty. Ótken aida jariyalanghan Tótenshe jaghday rejiymi 11 mamyrgha deyin úzartyldy. Osynau alaghay da búlaghay kezende Qazaqstannyng Konstitusiyalyq Kenesi ne istep jatyr? Biz Kenes tóraghasy Qayrat Ábdirazaqúly Mәmy myrzany sózge tarttyq...

- Qayrat Ábdirazaqúly, qazirgi kezde әlemde ahual aumaly-tókpeli. Osynday jaghdayda memleketting yqpaldy әreketining Konstitusiya normalarymen baylanysyna toqtalyp ótseniz...  

- IYә, әlemning týkpir-týkpirinde koronavirusqa qarsy oqshaulau rejiymi engizilgenin bәrimiz bilemiz.Basymyzdan ótkerip jatyrmyz. «Kóppen kórgen úly toy» demekshi, búl indetting sheshimin halyqaralyq qauymdastyq bolyp izdep jatyr. Bizde de memleket basshysy, Ýkimet, tiyisti organdar atalghan indetpen kýreste bar kýshin salyp jatyr. Qúday qalasa, osy synnan da ótermiz.

Al, «aumaly tókpeli» degen tirkesinizben kelisu qiyn. Qazirgi ahual tónkeris nemese sayasy daghdarys emes, búl әlemge kelgen medisinalyq qater. Qaterli virustyng payda bolu sebepteri men oghan qarsy vaksinany jasau boyynsha dýnie jýzinde mamandar júmys isteude. Múnday auyrtpalyqtar adamzat tarihynda bolghan. Oba, sheshek siyaqty indetterding zalalyn halqymyz basynan ótkergen. Sol kezde de adam shyghyndary bolghany tarihtan belgili.

Tótenshe jaghday kezinde әrbir memlekette Konstitusiya men zang shenberinde ózderine berilgen funksiyalaryna sәikes qorghanu sharalaryn qoldanu mýmkindigi boluy kerek.

Osy orayda bizding Ýkimet te indetke qarsy sharalar, shekteu amaldaryn Zang ayasynda atqaryp jatqanyn atap ótkim keledi.

Konstitusiyanyng birinshi babynda: «Respublikanyng eng qymbat qazynasy – adam jәne adamnyng ómiri, qúqyqtary men bostandyqtary», - dep jariyalanghan. Qabyldanghan oqshaulau sharalary osy  qaghidatty, yaghny eldegi barlyq azamattardyng ómirin saqtau ýshin jasalghan. Bastyng saulyghy manyzdy.

Ata Zannyng 39-babynyng birinshi tarmaghyna sәikes, halyqtyng densaulyghy men imandylyghyn saqtau maqsatynda qajetti mólsherde azamattardyng qúqyqtary shektelui mýmkin.

Konstitusiyanyng osy imperativti talabyn eskere otyryp, memleket tarapynan qajetti sharalar qabyldanyp jatyr. Áriyne, qoghamdyq tirlikting biraz salasy shekteuden ziyan shegip, mýddelik paydasynan qaghaju kórip jatyr. Biznes, kәsipkerlik salalarynyng ekonomikalyq jaghdayy daghdarysqa týsude. Degenmen olar adam amandyghynan joghary emes. Sondyqtan eng joghary qúndylyq -  adam ómirin qorghaugha basymdyq beru zandy qúbylys jәne Ata Zang talaptarynan tuyndaydy.

Zardap kólemin azaytu jәne osy qiyn uaqytta jәrdem beru maqsatynda Respublika Preziydentining bastamasymen azamattargha, biznes jәne basqa da subektilerge qoldau sharalary jýrgizilude.

- Ótken jyl Konstitusiyalyq Kenes ýshin de tarihy jyl boldy. Elimizde biylik tranziyti ótti.  Kenes Ata zang boyynsha biraz týsiniktemeler berdi. Sol turaly aita ketseniz...

- 2019 jyl Qazaqstan memleketi men konstitusiyalyq biregeyligi ýshin tarihy tanbaly oqighalarymen erekshelendi. Elimizde jogharghy biylikting auysuy boldy.

Búl prosesting Ata Zang talaptaryna sәikes boluyn qamtamasyz etuge Konstitusiyalyq Kenes óz ýlesin qosty.

Respublika Preziydentining ótinishi boyynsha Konstitusiyanyng 42-babynyn  3-tarmaghyna týsindirme berilip, Memleket basshysy ókilettigin merziminen búryn toqtatu negizderining qataryna onyng óz erki boyynsha otstavkagha shyghu qúqy da kiretini naqtylandy.

Memleket basshysy ókilettigining kóshui jәne Respublika Preziydentining kezekten tys saylauy Konstitusiyanyn, Kenesting atalghan sheshimderining jәne saylau turaly zannamanyng talaptaryna sәikes ótti.

- Songhy uaqyttaghy Konstitusiyanyng әleuetin ashu jolynda qanday tyng bastamalardy atay alasyz?

- Uaqyt ótken sayyn qogham talaby, ómir sýru salty ózgeredi. Qoghamdyq qatynastar jana sapagha beyimdeledi. Sondyqtan zandardyng ózgerui, janasynyng qabyldanuy qalypty ýrdis. Ol ýrdis memleketting damuynyng jana dәuirinde jalghasyn tabuda. Elimizde konstitusionalizmdi dәiekti týrde ornyqtyruy memlekettik qúrylys salasyndaghy konstitusiyalyq normalardyng qoldanyluynyng tiyimdiligin arttyru, adamnyng jәne azamattyng qúqyqtary men bostandyqtaryna kepildik beru jónindegi júmystar jalghasuda. Mysaly, Parlament qarauynda mitingiler turaly jana zang jobasy qaralyp jatyr. Ol Konstitusiyada kózdelgen Qazaqstan azamattarynyng beybit mitingiler men demonstrasiyalar, sheruler ótkizu qúqyghyn jýzege asyrudyng jenildetilgen tәrtibin bekitudi kózdeydi. Sonymen qatar, parlamenttik oppozisiyanyng mýmkindikterin kýsheytetin, әielder men jastardyng sayasy qúqyqtaryn keneytetin zang jobalary әzirlendi. Búnyng bәri memleket pen qoghamdy odan әri demokratiyalandyru prosesindegi jana qadamdar. Olar tiyisti konstitusiyalyq erejelerding ómirge enu dengeyin anaghúrlym arttyrady.

Konstitusiya strategiyalyq qújat retinde úzaq merzimge jasalghan ýlken әleuetke ie - Zan. Onyng ayasynda biylik tarmaqtary qajetti jaghdaylardyng tuuyna baylanysty zandardy konstitusiyalandyru dengeyin ýnemi arttyryp otyruy tiyis.

- Jaqynda Qazaqstanda preziydenttik institutty bekituge 30 jyl toldy. Konstitusiyada qarastyrylghan búl basqaru nysanynyng qanday erekshelikteri bar?    

- Osydan otyz jyl búryn, 1990 jylghy 24 sәuirde, Qazaqstannyng preziydenttik instituty qúryldy. Búl Respublikadaghy naqty basqarudyng barlyq tetikteri Jogharghy Kenes pen Ministrler Kenesinde shoghyrlanghan kezde oryn aldy. Sol tarihy kezende múnday ústanym damugha yqpal etpey, kerisinshe, ony tejedi. Sondyqtan Qazaqstanda Preziydenttik institut qúryldy. Memleket basshysynyng tikeley basqaruymen atqarushy-ókimdik biylikti ortalyqtandyrugha baghyt alyndy. Sóitip, memleket basqaru bir jýiege týsip, naqty júmys isteuge mýmkindik tudy.

Sodan beri qazaqstandyq basqaru formasy qogham men memleketting tereng janghyruy jaghdayynda belgili bir evolusiya kezenderinen ótti. Memleketti basqaru tetigi júmysqa qabiletti jәne túraqty bolyp qalyptasty.

Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti – elding Konstitusiyasyna jәne halyqtyng senimine sýiene otyryp, elding qaryshtap damuyna yqpal etetin býkil sayasy tetikting ózegine ainaldy. Konstitusiyalyq reformalardyng nәtiyjesinde preziydenttik basqaru nysany jetildirilip, onda Parlament pen Ýkimetting derbestigi men jauapkershiligi dәiekti týrde kýsheye týsti. Dey túrghanmen memleket basshysynyng sayasy ýilestiru jәne sayasy baqylau jónindegi irgeli funksiyalary saqtalugha tiyis.

Preziydenttik basqaru nysany memleketting túraqtylyghyn, onyng funksiyalaryn sapaly oryndauyn, sonday-aq qúqyq ýstemdigin, adam qúqyqtary men bostandyqtaryna kepil berudi qamtamasyz etuge әli de úzaq uaqyt boyy qyzmet etetin bolady.

Búl oqighagha oray «Preziydenttik basqaru nysany: konstitusiyalyq negizi men sayasy praktika» atty taqyrypta halyqaralyq ghylymiy-praktikalyq onlayn-konferensiya ótti. Oghan әlemning ýsh qúrylyghyndaghy birneshe elderden belgili ghalymdary men konstitusiya salasyndaghy mamandary qatysty.Týrli qúndy pikirler aityldy.

- Biyl Qazaqstan Konstitusiyasynyng 25 jyldyghy atap ótilude. Onyng mәni nede?

- Jiyrma bes jyl tarih ýshin qas qaghym sәt bolsa, biraq janadan derbestik alghan memleket ýshin ony aldynghy qatarly damyghan elderding qataryna qosu jolynda ghasyrgha bergisiz jasampazdyqqa toly meje. Osy jyldarda memleketimizding konstitusiyalyq túghyry qúrylyp, basqaru mehanizmi ornyqty. Adam qúqyqtary men bostandyqtary jariya etilip, el ýreyden arylyp, ózin túlgha sezinip, bostandyq kenistiginde ómir sýre bastady.

Qazirgi Qazaqstandyqtar óz talaptaryn, mýddelerin kimge bolsa da, qanday dengey shenberinde qoya alady. Túlghalyq subektivti kózqarasyn jasqanbay bildiredi. Búl kózge kórinbeytin, biraq óte ýlken jetistik. Erkin, «men» dey alatyn qauym qalyptasty. Adam jýienin, basqa bir imperiyanyng qúly emes, erkin elding úlyna ainaldy. Osynday qúqyqtyq minez, qúqyqtyq mәdeniyet pen sanany qalyptastyrghan jәne ony jariyalaghan osy Konstitusiya. Onyng 25 jyldyghyn atap ótu bir formaldy shara emes, ol keng qauymgha ómir sýrude basty qújatyng bar, ol sening qorghaushyn, erkindik, zandylyq kepilin, dep taghy da esine salu. Ata Zannyng qúndylyq manyzyn kóteru, últtyng mәdeniyetin qoldap, órkeniyetke jol silteu ýshin kerek.

Osyny eskere otyryp, biz byltyrghy jylghy kýzden bastap dayyndyq júmystaryn bastap kettik. Qazan aiynda Ýkimetting qaulysymen bekitilgen arnayy Últtyq is-sharalar jospary qabyldandy. Jergilikti atqaru organdary ónirlik josparlaryn bekitti. Osynyng bәri búl ýrdiske jalpymemlekettik sipat berip, jýieli týrde qyzmet etuge mýmkindik berip otyr.

- Osy orayda qanday iri, mazmúndy is-sharalar josparlanghan jәne ótkizilude?   

- Barlyq ónirlerde arnayy sharalar ótkizilude. Jyl basynan oblystarda taqyryptyq konferensiyalar, dóngelek ýstelder jәne basqa da forumdar úiymdastyryldy. Áriyne, pandemiyagha qatysty qazirgi jaghday búl júmystyng qarqynyna әser etip otyr. Biraq sifrlyq tehnologiyalar ony jalghastyrugha zor mýmkindikter beredi. Biz elektrondyq formatty búl baghytta paydalanyp jýrmiz.

Joghary oqu oryndary studentteri arasynda esse konkurstary ótkizilip, qorytyndylandy. Jaqynda mektep oqushylary arasynda konstitusiyalyq qúndylyqtar jóninde suret salu konkursy ayaqtaldy. Olardyng tuyndylaryn biz arnayy jinaq retinde shygharmaqpyz. Elimizding belgili konstitusiyalyq qúqyq mamandarynyn, qúqyq qorghau, sot organdary ókilderining qatysuymen dәrister ótkizu josparlanghan.

Media-josparlargha sәikes, baspasózde arnayy materialdar jariyalanuda. Kenes birneshe kitap, alibom, jinaqtar dayyndady.

Preziydent Jarlyghymen merekelik medali taghayyndaldy. Últtyq bank arnayy monetalar, Qazposhta markalar әzirlemek.

Negizgi sharalar Konstitusiya Kýni qarsanynda bolmaq. Tamyzdyng sonynda ótetin halyqaralyq konferensiyagha dayyndyq jýrip jatyr. Konstitusiya aptasy ótpek. Onyng ayasynda tegin zang kenesin beru, vebinarlar, talqylaular jәne basqa da sharalar qarastyrylady. Búl júmysqa advokattar, notariustar, sot oryndaushylary, halyqqa qyzmet kórsetu ortalyqtary tartylady.

- 2019 jyldyng qarashasynan beri Konstitusiyalyq Kenes Aziyalyq konstitusiyalyq sottar qauymdastyghyna tóraghalyq etip keledi. Búl halyqaralyq qauymdastyqtyng tiyimdiligi nede, bizge ne beredi?

- Qazaqy tilmen aitsam, adam kórshisimen ne alam, ne payda tabam dep aralaspaydy. Aralasu, qauymdasu ómir sýruding zandylyghy. Álemde kóptegen elderde konstitusiyalyq әdilet jýiesi bar, olar halyqaralyq qúqyq ayasynda júmys isteydi. Biz de jalpy júrt tanyghan halyqaralyq qúqyqty qúrmetteymiz, talabyn oryndaymyz. Búl ejelden qalyptasqan әlemdik tәrtip.

Aziyalyq konstitusiyalyq sottar qauymdastyghy 2010 jyly Djakartada qúrylghan. Ol 18 memleketten túratyn tәuelsiz, avtonomdy úiym. Maqsaty - konstitusiyalyq mәseleler boyynsha yntymaqtastyq ornatu. Onyng ayasynda kezdesuler, simpoziumdar, seminarlar ótkizu, tәjiriybe almasu kózdelgen. Biz Aziya kontiynentine jatatyndyqtan ortaq úqsastyqtarymyz kóp. Osy jyldarda Qauymdastyq ýsh kongress ótkizdi. Endi biz tóragha retinde 4-shi Kongresti dayyndap jatyrmyz.

Aziyalyqpen qatar, biz Konstitusiyalyq baqylau organdarynyng euraziyalyq qauymdastyghyna da basshylyq etudemiz. Oghan 9 el mýshe.

Búnday sharalar elimizding qúqyq salasyndaghy jetistikterin әlemge tanytyp, halyqaralyq bedelin kóteredi, syrt bizdi órkeniyetke qadam basqan jetilgen el dep moyyndaudy bildiredi.

- Biylghy qantarda Kenes «Túrghyn ýy qatynastary turaly» Zannyng key tústaryn Konstitusiyagha say emes dep tanydy. Kópbalaly otbasynyng bir perzenti erjetip, óz aldyna otau tigip, ýy alsa boldy, onyng әke-sheshesi basqa balalarymen birge jaldamaly pәterden quylatyn edi. Múnday kemsitushi zang qalay ótip ketken?

- Jyl basynda Konstitusiyalyq Kenes Almaty qalasy Alatau audandyq sotynyng «Túrghyn ýy qatynastary turaly» Zanynyng 107-babynyng 8) tarmaqshasyn  konstitusiyalyq emes dep tanu turaly úsynysyn qarady.

Konstitusiyalyq Kenesting búl otyrysy Qazaqstannyng konstitusiyalyq damu ýrdisinde eleuli oqigha bolyp tabylady. Onyng júmysyna Elbasy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev Konstitusiyalyq Kenesting ghúmyr boyy mýshesi retinde birinshi ret qatysty.

Ótinishte kóterilgen mәsele óte manyzdy edi. Óitkeni ol azamattardyng túrghyn ýige degen konstitusiyalyq qúqyqtaryn qamtamasyz etumen tyghyz baylanysty.

Kenes atalghan baptyng dau tudyrghan normasyn Ata Zangha qayshy dep tapty. Zannyng qoldanystaghy redaksiyasy kópbalaly otbasyn memlekettik túrghyn-ýy qorynan jalgha alynghan pәterden shygharu turaly sheshimdi barlyq otbasy mýshelerining mýddelerin eskere otyryp qabyldaugha mýmkindik bermey, kerisinshe, olardyng tek bireuining ghana basqa túrghyn ýidi alu faktisi boyynsha bәrin ýiden shygharugha iytermeledi.

Konstitusiyalyq Kenes óz sheshiminde - jalgha alghan túrghyn ýidi paydalanu kezeninde azamattyng túrghyn ýige múqtajdyghy ýnemi eskerilui kerek ekenine basa nazar audardy. Múnday jaghdaydy anyqtaghanda otbasy mýshelerining sany, jalgha alynghan jәne alynghan pәterding alany, túrghyn ýy beru normalary nazargha alynuy kerektigine nazar audardy. Sonymen qatar, búl normanyng memlekettik jәne orys tilderindegi mәtinderining maghynalyq sәikessizdigin de atap ketti.

Jalpy zandarda olqylyqtar kezdesip túrady. Onyng Ata zangha sәikestigin tekseru Kenesting júmysy. Keybir zandy konstitusiyalyq talaptargha qayshy dep tanu avtomatty týrde zang shygharushy organnyng kәsiby dengeyining tómendigin bildirmeydi. Memleket tetiginde Kenes siyaqty organnyng qúryluy zannamada sәikessizdikterding boluyn boljaydy jәne olardy der kezinde joygha baghyttalghan. Sondyqtan búl qalypty jaghday. Konstitusiyalyq Kenes zandylyqtyng Ata Zangha sәikestigin óz betimen teksere almaydy. Ol búl júmysty tiyisti subektilerding ótinishi bolghanda ghana qaraydy. Osynday ótinishter kóp bolsa, soghúrlym zannama tazarady, Konstitusiya ayasynda damidy.

- Álemde Konstitusiyalyq sot degen bar, oghan azamattar tikeley shaghymdana alady. Zandardaghy olqylyqtardy týzeu jәne damyghan elder tәjiriybesin engizu ýshin bizde de halyqpen tikeley júmys jasaytyn osynday sot qúru qajet pe? 

- Búl súraghynyz keng kólemde jauap berudi talap etedi. Konstitusiyalyq baqylau instituty ekinshi dýniyejýzilik soghystan son, adamzat balasyn jәbirlenu men zorlyqtan saqtaudyng amaly tek Konstitusiya ýstemdigi, adam qúqy, onyng qúndylyghyn pash etu, onymen sanasu daghdysyn qalyptastyru, qorghau maqsatynda qúrylghan bolatyn.

Álemde konstitusiyalyq әdilet organdarynyng modelideri kóp. AQSh-ta konstitusiyalyq qarama qayshylyqtardy Jogharghy sot jәne shtattyq sottar qaraydy. Al Avstriya, Germaniya jәne basqa da europalyq memleketterde búl mәsele konstitusiyalyq sottardyng qúzyryna kirse, Fransiya, Aljir siyaqty elderde Konstitusiyalyq Keneske jýktelgen. Aughanstanda Konstitusiyanyng oryndaluyn tekseru jónindegi tәuelsiz komissiya degen organ bar.

Jalpy osy organdardyng barlyghy, ataularynyng aiyrmashylyghyna qaramastan, konstitusiyalyq baqylau funksiyasyn jýzege asyrady. Olardyng maqsaty bir – Ata Zannyng ýstemdigin jәne oghan zannama men qúqyq qoldanu praktikasynyng sәikestigin qamtamasyz etu.

Siz aitqanday, biraz elderde azamattar Konstitusiyalyq sotqa zannyng olqylyqtaryna tikeley shaghymdanugha qúqyly. Bizde túlghalardyng osynday mýmkinshiligi jalpy sottar arqyly jýzege asyrylady. Naqty azamattyq, qylmystyq jәne basqa da isterdi qarau kezinde sudiya ózi nemese proseske qatysushylardyng ótinishteri boyynsha  adamnyng qúqyqtaryna núqsan keltiretin zandy konstitusiyalyq emes dep tanu turaly úsynyspen Keneske jýginuge haqyly. Moyyndau kerek, Konstitusiyalyq Keneske ótinish beru qarqyny kónil tolarlyqtay emes. Songhy uaqytta joqtyng qasy deuge bolady. Onday jaghdaydyng qalyptasuyna sudiyalar belsendiligining tómen dengeyi ghana emes,  úiymdastyrushylyq problemalary da yqpalyn tiygizude.

Sottar qoldanysqa engizilgen qúqyqtyq aktilerding konstitusiyalylyghyn tekseru turaly úsynystarmen Konstitusiyalyq Keneske jýginu mýmkinshiligin keninen paydalanu qajet.

Konstitusiyalyq sot iydeyasyna qayta oralsaq, búl mәselede organnyng atauy emes, olardy óz taghayynyn tiyimdi atqarugha qajetti ókilettikterding boluy manyzdy. Osy túrghydan qaraghanda, Konstitusiyalyq Kenesting qúzyry konstitusiyalyq sottardan esh kem emes.

- Aldymyzda mamyr kele jatyr. Búl aida birneshe mereke bar. Tótenshe Jaghday rejim de mamyrda ayaqtalady dep otyr...  

- Mamyr aiynda biz birneshe aituly merekelerdi atap ótemiz. Olardyng mәni óte zor. Qazaqstan halqynyng birligi kýni biz bagha jetpes baylyghymyzdy – tughan el iygiligi jolyndaghy yrysty yntymaghymyzdy dәripteymiz.

Otan qorghaushy kýni - ardagerlerimiz ben býgingi sarbazdarymyzdy qadirleytin mereke.

Sonymen qatar, biyl Úly Jeniske 75 jyl. Úly Otan soghysyna elimizden 2 milliongha juyq qazaqstandyq maydangha attanyp, jartysy kelmey qaldy. Al, qanqúily soghystan aman oralyp, әli kýnge deyin aramyzda tiri jýrgen ardagerlerimiz jyldan-jylgha azayyp bara jatyr. Úly soghysqa qatysqan babalarymyzdyng úmytylmas erligine bas iyip, taghzym etuimiz paryz. Fashizmge qarsy túrghandardyng arasyndaghy alghashqylardyng biri mening әkem edi. Biz olardyng tendessiz tabandylyghy men qaharmandyghyn eshqashan úmytpauymyz jәne nasihattauymyz kerek. Ol óskeleng úrpaqtyng patriotizmin nyghaytudyng birden-bir joly.

Súhbattasqan Núrzat Toghjanqyzy

Abai.kz