قازىر ەم-دومى بەلگىسىز كوروناۆيرۋس پاندەمياسى دۇنيەجۇزى ەلدەرىن شارپىدى. ىندەتتىلەر سانى 3 ميلليون ادامنان استى. ەلىمىزدە ىندەت جۇقتىرعاندارى 3 مىڭنان استى. پارلامەنت پەن ۇكىمەتتەن باستاپ كوپتەگەن ۇيىمدار قاشىقتان جۇمىس ىستەۋ رەجيمىنە اۋىستى. وتكەن ايدا جاريالانعان توتەنشە جاعداي رەجيمى 11 مامىرعا دەيىن ۇزارتىلدى. وسىناۋ الاعاي دا بۇلاعاي كەزەڭدە قازاقستاننىڭ كونستيتۋتسيالىق كەڭەسى نە ىستەپ جاتىر؟ ءبىز كەڭەس توراعاسى قايرات ابدىرازاقۇلى ءمامي مىرزانى سوزگە تارتتىق...

- قايرات ابدىرازاقۇلى، قازىرگى كەزدە الەمدە احۋال اۋمالى-توكپەلى. وسىنداي جاعدايدا مەملەكەتتىڭ ىقپالدى ارەكەتىنىڭ كونستيتۋتسيا نورمالارىمەن بايلانىسىنا توقتالىپ وتسەڭىز...  

- ءيا، الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە كوروناۆيرۋسقا قارسى وقشاۋلاۋ رەجيمى ەنگىزىلگەنىن ءبارىمىز بىلەمىز.باسىمىزدان وتكەرىپ جاتىرمىز. «كوپپەن كورگەن ۇلى توي» دەمەكشى، بۇل ىندەتتىڭ شەشىمىن حالىقارالىق قاۋىمداستىق بولىپ ىزدەپ جاتىر. بىزدە دە مەملەكەت باسشىسى، ۇكىمەت، ءتيىستى ورگاندار اتالعان ىندەتپەن كۇرەستە بار كۇشىن سالىپ جاتىر. قۇداي قالاسا، وسى سىننان دا وتەرمىز.

ال، «اۋمالى توكپەلى» دەگەن تىركەسىڭىزبەن كەلىسۋ قيىن. قازىرگى احۋال توڭكەرىس نەمەسە ساياسي داعدارىس ەمەس، بۇل الەمگە كەلگەن مەديتسينالىق قاتەر. قاتەرلى ۆيرۋستىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرى مەن وعان قارسى ۆاكتسينانى جاساۋ بويىنشا دۇنيە جۇزىندە ماماندار جۇمىس ىستەۋدە. مۇنداي اۋىرتپالىقتار ادامزات تاريحىندا بولعان. وبا، شەشەك سياقتى ىندەتتەردىڭ زالالىن حالقىمىز باسىنان وتكەرگەن. سول كەزدە دە ادام شىعىندارى بولعانى تاريحتان بەلگىلى.

توتەنشە جاعداي كەزىندە ءاربىر مەملەكەتتە كونستيتۋتسيا مەن زاڭ شەڭبەرىندە وزدەرىنە بەرىلگەن فۋنكتسيالارىنا سايكەس قورعانۋ شارالارىن قولدانۋ مۇمكىندىگى بولۋى كەرەك.

وسى ورايدا ءبىزدىڭ ۇكىمەت تە ىندەتكە قارسى شارالار، شەكتەۋ امالدارىن زاڭ اياسىندا اتقارىپ جاتقانىن اتاپ وتكىم كەلەدى.

كونستيتۋتسيانىڭ ءبىرىنشى بابىندا: «رەسپۋبليكانىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى – ادام جانە ادامنىڭ ءومىرى، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى»، - دەپ جاريالانعان. قابىلدانعان وقشاۋلاۋ شارالارى وسى  قاعيداتتى، ياعني ەلدەگى بارلىق ازاماتتاردىڭ ءومىرىن ساقتاۋ ءۇشىن جاسالعان. باستىڭ ساۋلىعى ماڭىزدى.

اتا زاڭنىڭ 39-بابىنىڭ ءبىرىنشى تارماعىنا سايكەس، حالىقتىڭ دەنساۋلىعى مەن يماندىلىعىن ساقتاۋ ماقساتىندا قاجەتتى مولشەردە ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى شەكتەلۋى مۇمكىن.

كونستيتۋتسيانىڭ وسى يمپەراتيۆتى تالابىن ەسكەرە وتىرىپ، مەملەكەت تاراپىنان قاجەتتى شارالار قابىلدانىپ جاتىر. ارينە، قوعامدىق تىرلىكتىڭ ءبىراز سالاسى شەكتەۋدەن زيان شەگىپ، مۇددەلىك پايداسىنان قاعاجۋ كورىپ جاتىر. بيزنەس، كاسىپكەرلىك سالالارىنىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى داعدارىسقا تۇسۋدە. دەگەنمەن ولار ادام اماندىعىنان جوعارى ەمەس. سوندىقتان ەڭ جوعارى قۇندىلىق -  ادام ءومىرىن قورعاۋعا باسىمدىق بەرۋ زاڭدى قۇبىلىس جانە اتا زاڭ تالاپتارىنان تۋىندايدى.

زارداپ كولەمىن ازايتۋ جانە وسى قيىن ۋاقىتتا جاردەم بەرۋ ماقساتىندا رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ باستاماسىمەن ازاماتتارعا، بيزنەس جانە باسقا دا سۋبەكتىلەرگە قولداۋ شارالارى جۇرگىزىلۋدە.

- وتكەن جىل كونستيتۋتسيالىق كەڭەس ءۇشىن دە تاريحي جىل بولدى. ەلىمىزدە بيلىك ءترانزيتى ءوتتى.  كەڭەس اتا زاڭ بويىنشا ءبىراز تۇسىنىكتەمەلەر بەردى. سول تۋرالى ايتا كەتسەڭىز...

- 2019 جىل قازاقستان مەملەكەتى مەن كونستيتۋتسيالىق بىرەگەيلىگى ءۇشىن تاريحي تاڭبالى وقيعالارىمەن ەرەكشەلەندى. ەلىمىزدە جوعارعى بيلىكتىڭ اۋىسۋى بولدى.

بۇل پروتسەستىڭ اتا زاڭ تالاپتارىنا سايكەس بولۋىن قامتاماسىز ەتۋگە كونستيتۋتسيالىق كەڭەس ءوز ۇلەسىن قوستى.

رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا كونستيتۋتسيانىڭ 42-بابىنىڭ  3-تارماعىنا تۇسىندىرمە بەرىلىپ، مەملەكەت باسشىسى وكىلەتتىگىن مەرزىمىنەن بۇرىن توقتاتۋ نەگىزدەرىنىڭ قاتارىنا ونىڭ ءوز ەركى بويىنشا وتستاۆكاعا شىعۋ قۇقى دا كىرەتىنى ناقتىلاندى.

مەملەكەت باسشىسى وكىلەتتىگىنىڭ كوشۋى جانە رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋى كونستيتۋتسيانىڭ، كەڭەستىڭ اتالعان شەشىمدەرىنىڭ جانە سايلاۋ تۋرالى زاڭنامانىڭ تالاپتارىنا سايكەس ءوتتى.

- سوڭعى ۋاقىتتاعى كونستيتۋتسيانىڭ الەۋەتىن اشۋ جولىندا قانداي تىڭ باستامالاردى اتاي الاسىز؟

- ۋاقىت وتكەن سايىن قوعام تالابى، ءومىر ءسۇرۋ سالتى وزگەرەدى. قوعامدىق قاتىناستار جاڭا ساپاعا بەيىمدەلەدى. سوندىقتان زاڭداردىڭ وزگەرۋى، جاڭاسىنىڭ قابىلدانۋى قالىپتى ءۇردىس. ول ءۇردىس مەملەكەتتىڭ دامۋىنىڭ جاڭا داۋىرىندە جالعاسىن تابۋدا. ەلىمىزدە كونستيتۋتسيوناليزمدى دايەكتى تۇردە ورنىقتىرۋى مەملەكەتتىك قۇرىلىس سالاسىنداعى كونستيتۋتسيالىق نورمالاردىڭ قولدانىلۋىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ، ادامنىڭ جانە ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنا كەپىلدىك بەرۋ جونىندەگى جۇمىستار جالعاسۋدا. مىسالى، پارلامەنت قاراۋىندا ميتينگىلەر تۋرالى جاڭا زاڭ جوباسى قارالىپ جاتىر. ول كونستيتۋتسيادا كوزدەلگەن قازاقستان ازاماتتارىنىڭ بەيبىت ميتينگىلەر مەن دەمونستراتسيالار، شەرۋلەر وتكىزۋ قۇقىعىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ جەڭىلدەتىلگەن ءتارتىبىن بەكىتۋدى كوزدەيدى. سونىمەن قاتار، پارلامەنتتىك وپپوزيتسيانىڭ مۇمكىندىكتەرىن كۇشەيتەتىن، ايەلدەر مەن جاستاردىڭ ساياسي قۇقىقتارىن كەڭەيتەتىن زاڭ جوبالارى ازىرلەندى. بۇنىڭ ءبارى مەملەكەت پەن قوعامدى ودان ءارى دەموكراتيالاندىرۋ پروتسەسىندەگى جاڭا قادامدار. ولار ءتيىستى كونستيتۋتسيالىق ەرەجەلەردىڭ ومىرگە ەنۋ دەڭگەيىن اناعۇرلىم ارتتىرادى.

كونستيتۋتسيا ستراتەگيالىق قۇجات رەتىندە ۇزاق مەرزىمگە جاسالعان ۇلكەن الەۋەتكە يە - زاڭ. ونىڭ اياسىندا بيلىك تارماقتارى قاجەتتى جاعدايلاردىڭ تۋىنا بايلانىستى زاڭداردى كونستيتۋتسيالاندىرۋ دەڭگەيىن ۇنەمى ارتتىرىپ وتىرۋى ءتيىس.

- جاقىندا قازاقستاندا پرەزيدەنتتىك ينستيتۋتتى بەكىتۋگە 30 جىل تولدى. كونستيتۋتسيادا قاراستىرىلعان بۇل باسقارۋ نىسانىنىڭ قانداي ەرەكشەلىكتەرى بار؟    

- وسىدان وتىز جىل بۇرىن، 1990 جىلعى 24 ساۋىردە، قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتتىك ينستيتۋتى قۇرىلدى. بۇل رەسپۋبليكاداعى ناقتى باسقارۋدىڭ بارلىق تەتىكتەرى جوعارعى كەڭەس پەن مينيسترلەر كەڭەسىندە شوعىرلانعان كەزدە ورىن الدى. سول تاريحي كەزەڭدە مۇنداي ۇستانىم دامۋعا ىقپال ەتپەي، كەرىسىنشە، ونى تەجەدى. سوندىقتان قازاقستاندا پرەزيدەنتتىك ينستيتۋت قۇرىلدى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ تىكەلەي باسقارۋىمەن اتقارۋشى-وكىمدىك بيلىكتى ورتالىقتاندىرۋعا باعىت الىندى. ءسويتىپ، مەملەكەت باسقارۋ ءبىر جۇيەگە ءتۇسىپ، ناقتى جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك تۋدى.

سودان بەرى قازاقستاندىق باسقارۋ فورماسى قوعام مەن مەملەكەتتىڭ تەرەڭ جاڭعىرۋى جاعدايىندا بەلگىلى ءبىر ەۆوليۋتسيا كەزەڭدەرىنەن ءوتتى. مەملەكەتتى باسقارۋ تەتىگى جۇمىسقا قابىلەتتى جانە تۇراقتى بولىپ قالىپتاستى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى – ەلدىڭ كونستيتۋتسياسىنا جانە حالىقتىڭ سەنىمىنە سۇيەنە وتىرىپ، ەلدىڭ قارىشتاپ دامۋىنا ىقپال ەتەتىن بۇكىل ساياسي تەتىكتىڭ وزەگىنە اينالدى. كونستيتۋتسيالىق رەفورمالاردىڭ ناتيجەسىندە پرەزيدەنتتىك باسقارۋ نىسانى جەتىلدىرىلىپ، وندا پارلامەنت پەن ۇكىمەتتىڭ دەربەستىگى مەن جاۋاپكەرشىلىگى دايەكتى تۇردە كۇشەيە ءتۇستى. دەي تۇرعانمەن مەملەكەت باسشىسىنىڭ ساياسي ۇيلەستىرۋ جانە ساياسي باقىلاۋ جونىندەگى ىرگەلى فۋنكتسيالارى ساقتالۋعا ءتيىس.

پرەزيدەنتتىك باسقارۋ نىسانى مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعىن، ونىڭ فۋنكتسيالارىن ساپالى ورىنداۋىن، سونداي-اق قۇقىق ۇستەمدىگىن، ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنا كەپىل بەرۋدى قامتاماسىز ەتۋگە ءالى دە ۇزاق ۋاقىت بويى قىزمەت ەتەتىن بولادى.

بۇل وقيعاعا وراي «پرەزيدەنتتىك باسقارۋ نىسانى: كونستيتۋتسيالىق نەگىزى مەن ساياسي پراكتيكا» اتتى تاقىرىپتا حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق ونلاين-كونفەرەنتسيا ءوتتى. وعان الەمنىڭ ءۇش قۇرىلىعىنداعى بىرنەشە ەلدەردەن بەلگىلى عالىمدارى مەن كونستيتۋتسيا سالاسىنداعى ماماندارى قاتىستى.ءتۇرلى قۇندى پىكىرلەر ايتىلدى.

- بيىل قازاقستان كونستيتۋتسياسىنىڭ 25 جىلدىعى اتاپ وتىلۋدە. ونىڭ ءمانى نەدە؟

- جيىرما بەس جىل تاريح ءۇشىن قاس قاعىم ءسات بولسا، بىراق جاڭادان دەربەستىك العان مەملەكەت ءۇشىن ونى الدىڭعى قاتارلى دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسۋ جولىندا عاسىرعا بەرگىسىز جاسامپازدىققا تولى مەجە. وسى جىلداردا مەملەكەتىمىزدىڭ كونستيتۋتسيالىق تۇعىرى قۇرىلىپ، باسقارۋ مەحانيزمى ورنىقتى. ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى جاريا ەتىلىپ، ەل ۇرەيدەن ارىلىپ، ءوزىن تۇلعا سەزىنىپ، بوستاندىق كەڭىستىگىندە ءومىر سۇرە باستادى.

قازىرگى قازاقستاندىقتار ءوز تالاپتارىن، مۇددەلەرىن كىمگە بولسا دا، قانداي دەڭگەي شەڭبەرىندە قويا الادى. تۇلعالىق سۋبەكتيۆتى كوزقاراسىن جاسقانباي بىلدىرەدى. بۇل كوزگە كورىنبەيتىن، بىراق وتە ۇلكەن جەتىستىك. ەركىن، «مەن» دەي الاتىن قاۋىم قالىپتاستى. ادام جۇيەنىڭ، باسقا ءبىر يمپەريانىڭ قۇلى ەمەس، ەركىن ەلدىڭ ۇلىنا اينالدى. وسىنداي قۇقىقتىق مىنەز، قۇقىقتىق مادەنيەت پەن سانانى قالىپتاستىرعان جانە ونى جاريالاعان وسى كونستيتۋتسيا. ونىڭ 25 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ ءبىر فورمالدى شارا ەمەس، ول كەڭ قاۋىمعا ءومىر سۇرۋدە باستى قۇجاتىڭ بار، ول سەنىڭ قورعاۋشىڭ، ەركىندىك، زاڭدىلىق كەپىلىڭ، دەپ تاعى دا ەسىنە سالۋ. اتا زاڭنىڭ قۇندىلىق ماڭىزىن كوتەرۋ، ۇلتتىڭ مادەنيەتىن قولداپ، وركەنيەتكە جول سىلتەۋ ءۇشىن كەرەك.

وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، ءبىز بىلتىرعى جىلعى كۇزدەن باستاپ دايىندىق جۇمىستارىن باستاپ كەتتىك. قازان ايىندا ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن بەكىتىلگەن ارنايى ۇلتتىق ءىس-شارالار جوسپارى قابىلداندى. جەرگىلىكتى اتقارۋ ورگاندارى وڭىرلىك جوسپارلارىن بەكىتتى. وسىنىڭ ءبارى بۇل ۇردىسكە جالپىمەملەكەتتىك سيپات بەرىپ، جۇيەلى تۇردە قىزمەت ەتۋگە مۇمكىندىك بەرىپ وتىر.

- وسى ورايدا قانداي ءىرى، مازمۇندى ءىس-شارالار جوسپارلانعان جانە وتكىزىلۋدە؟   

- بارلىق وڭىرلەردە ارنايى شارالار وتكىزىلۋدە. جىل باسىنان وبلىستاردا تاقىرىپتىق كونفەرەنتسيالار، دوڭگەلەك ۇستەلدەر جانە باسقا دا فورۋمدار ۇيىمداستىرىلدى. ارينە، پاندەمياعا قاتىستى قازىرگى جاعداي بۇل جۇمىستىڭ قارقىنىنا اسەر ەتىپ وتىر. بىراق تسيفرلىق تەحنولوگيالار ونى جالعاستىرۋعا زور مۇمكىندىكتەر بەرەدى. ءبىز ەلەكتروندىق فورماتتى بۇل باعىتتا پايدالانىپ ءجۇرمىز.

جوعارى وقۋ ورىندارى ستۋدەنتتەرى اراسىندا ەسسە كونكۋرستارى وتكىزىلىپ، قورىتىندىلاندى. جاقىندا مەكتەپ وقۋشىلارى اراسىندا كونستيتۋتسيالىق قۇندىلىقتار جونىندە سۋرەت سالۋ كونكۋرسى اياقتالدى. ولاردىڭ تۋىندىلارىن ءبىز ارنايى جيناق رەتىندە شىعارماقپىز. ەلىمىزدىڭ بەلگىلى كونستيتۋتسيالىق قۇقىق ماماندارىنىڭ، قۇقىق قورعاۋ، سوت ورگاندارى وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن دارىستەر وتكىزۋ جوسپارلانعان.

مەديا-جوسپارلارعا سايكەس، باسپاسوزدە ارنايى ماتەريالدار جاريالانۋدا. كەڭەس بىرنەشە كىتاپ، البوم، جيناقتار دايىندادى.

پرەزيدەنت جارلىعىمەن مەرەكەلىك مەدال تاعايىندالدى. ۇلتتىق بانك ارنايى مونەتالار، قازپوشتا ماركالار ازىرلەمەك.

نەگىزگى شارالار كونستيتۋتسيا كۇنى قارساڭىندا بولماق. تامىزدىڭ سوڭىندا وتەتىن حالىقارالىق كونفەرەنتسياعا دايىندىق ءجۇرىپ جاتىر. كونستيتۋتسيا اپتاسى وتپەك. ونىڭ اياسىندا تەگىن زاڭ كەڭەسىن بەرۋ، ۆەبينارلار، تالقىلاۋلار جانە باسقا دا شارالار قاراستىرىلادى. بۇل جۇمىسقا ادۆوكاتتار، نوتاريۋستار، سوت ورىنداۋشىلارى، حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارى تارتىلادى.

- 2019 جىلدىڭ قاراشاسىنان بەرى كونستيتۋتسيالىق كەڭەس ازيالىق كونستيتۋتسيالىق سوتتار قاۋىمداستىعىنا توراعالىق ەتىپ كەلەدى. بۇل حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ تيىمدىلىگى نەدە، بىزگە نە بەرەدى؟

- قازاقي تىلمەن ايتسام، ادام كورشىسىمەن نە الام، نە پايدا تابام دەپ ارالاسپايدى. ارالاسۋ، قاۋىمداسۋ ءومىر ءسۇرۋدىڭ زاڭدىلىعى. الەمدە كوپتەگەن ەلدەردە كونستيتۋتسيالىق ادىلەت جۇيەسى بار، ولار حالىقارالىق قۇقىق اياسىندا جۇمىس ىستەيدى. ءبىز دە جالپى جۇرت تانىعان حالىقارالىق قۇقىقتى قۇرمەتتەيمىز، تالابىن ورىندايمىز. بۇل ەجەلدەن قالىپتاسقان الەمدىك ءتارتىپ.

ازيالىق كونستيتۋتسيالىق سوتتار قاۋىمداستىعى 2010 جىلى دجاكارتادا قۇرىلعان. ول 18 مەملەكەتتەن تۇراتىن تاۋەلسىز، اۆتونومدى ۇيىم. ماقساتى - كونستيتۋتسيالىق ماسەلەلەر بويىنشا ىنتىماقتاستىق ورناتۋ. ونىڭ اياسىندا كەزدەسۋلەر، سيمپوزيۋمدار، سەمينارلار وتكىزۋ، تاجىريبە الماسۋ كوزدەلگەن. ءبىز ازيا كونتينەنتىنە جاتاتىندىقتان ورتاق ۇقساستىقتارىمىز كوپ. وسى جىلداردا قاۋىمداستىق ءۇش كونگرەسس وتكىزدى. ەندى ءبىز توراعا رەتىندە 4-ءشى كونگرەستى دايىنداپ جاتىرمىز.

ازيالىقپەن قاتار، ءبىز كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋ ورگاندارىنىڭ ەۋرازيالىق قاۋىمداستىعىنا دا باسشىلىق ەتۋدەمىز. وعان 9 ەل مۇشە.

بۇنداي شارالار ەلىمىزدىڭ قۇقىق سالاسىنداعى جەتىستىكتەرىن الەمگە تانىتىپ، حالىقارالىق بەدەلىن كوتەرەدى، سىرت ءبىزدى وركەنيەتكە قادام باسقان جەتىلگەن ەل دەپ مويىنداۋدى بىلدىرەدى.

- بيىلعى قاڭتاردا كەڭەس «تۇرعىن ءۇي قاتىناستارى تۋرالى» زاڭنىڭ كەي تۇستارىن كونستيتۋتسياعا ساي ەمەس دەپ تانىدى. كوپبالالى وتباسىنىڭ ءبىر پەرزەنتى ەرجەتىپ، ءوز الدىنا وتاۋ تىگىپ، ءۇي السا بولدى، ونىڭ اكە-شەشەسى باسقا بالالارىمەن بىرگە جالدامالى پاتەردەن قۋىلاتىن ەدى. مۇنداي كەمسىتۋشى زاڭ قالاي ءوتىپ كەتكەن؟

- جىل باسىندا كونستيتۋتسيالىق كەڭەس الماتى قالاسى الاتاۋ اۋداندىق سوتىنىڭ «تۇرعىن ءۇي قاتىناستارى تۋرالى» زاڭىنىڭ 107-بابىنىڭ 8) تارماقشاسىن  كونستيتۋتسيالىق ەمەس دەپ تانۋ تۋرالى ۇسىنىسىن قارادى.

كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ بۇل وتىرىسى قازاقستاننىڭ كونستيتۋتسيالىق دامۋ ۇردىسىندە ەلەۋلى وقيعا بولىپ تابىلادى. ونىڭ جۇمىسىنا ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ عۇمىر بويى مۇشەسى رەتىندە ءبىرىنشى رەت قاتىستى.

وتىنىشتە كوتەرىلگەن ماسەلە وتە ماڭىزدى ەدى. ويتكەنى ول ازاماتتاردىڭ تۇرعىن ۇيگە دەگەن كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتۋمەن تىعىز بايلانىستى.

كەڭەس اتالعان باپتىڭ داۋ تۋدىرعان نورماسىن اتا زاڭعا قايشى دەپ تاپتى. زاڭنىڭ قولدانىستاعى رەداكتسياسى كوپبالالى وتباسىن مەملەكەتتىك تۇرعىن-ءۇي قورىنان جالعا الىنعان پاتەردەن شىعارۋ تۋرالى شەشىمدى بارلىق وتباسى مۇشەلەرىنىڭ مۇددەلەرىن ەسكەرە وتىرىپ قابىلداۋعا مۇمكىندىك بەرمەي، كەرىسىنشە، ولاردىڭ تەك بىرەۋىنىڭ عانا باسقا تۇرعىن ءۇيدى الۋ فاكتىسى بويىنشا ءبارىن ۇيدەن شىعارۋعا يتەرمەلەدى.

كونستيتۋتسيالىق كەڭەس ءوز شەشىمىندە - جالعا العان تۇرعىن ءۇيدى پايدالانۋ كەزەڭىندە ازاماتتىڭ تۇرعىن ۇيگە مۇقتاجدىعى ۇنەمى ەسكەرىلۋى كەرەك ەكەنىنە باسا نازار اۋداردى. مۇنداي جاعدايدى انىقتاعاندا وتباسى مۇشەلەرىنىڭ سانى، جالعا الىنعان جانە الىنعان پاتەردىڭ الاڭى، تۇرعىن ءۇي بەرۋ نورمالارى نازارعا الىنۋى كەرەكتىگىنە نازار اۋداردى. سونىمەن قاتار، بۇل نورمانىڭ مەملەكەتتىك جانە ورىس تىلدەرىندەگى ماتىندەرىنىڭ ماعىنالىق سايكەسسىزدىگىن دە اتاپ كەتتى.

جالپى زاڭداردا ولقىلىقتار كەزدەسىپ تۇرادى. ونىڭ اتا زاڭعا سايكەستىگىن تەكسەرۋ كەڭەستىڭ جۇمىسى. كەيبىر زاڭدى كونستيتۋتسيالىق تالاپتارعا قايشى دەپ تانۋ اۆتوماتتى تۇردە زاڭ شىعارۋشى ورگاننىڭ كاسىبي دەڭگەيىنىڭ تومەندىگىن بىلدىرمەيدى. مەملەكەت تەتىگىندە كەڭەس سياقتى ورگاننىڭ قۇرىلۋى زاڭنامادا سايكەسسىزدىكتەردىڭ بولۋىن بولجايدى جانە ولاردى دەر كەزىندە جويۋعا باعىتتالعان. سوندىقتان بۇل قالىپتى جاعداي. كونستيتۋتسيالىق كەڭەس زاڭدىلىقتىڭ اتا زاڭعا سايكەستىگىن ءوز بەتىمەن تەكسەرە المايدى. ول بۇل جۇمىستى ءتيىستى سۋبەكتىلەردىڭ ءوتىنىشى بولعاندا عانا قارايدى. وسىنداي وتىنىشتەر كوپ بولسا، سوعۇرلىم زاڭناما تازارادى، كونستيتۋتسيا اياسىندا داميدى.

- الەمدە كونستيتۋتسيالىق سوت دەگەن بار، وعان ازاماتتار تىكەلەي شاعىمدانا الادى. زاڭدارداعى ولقىلىقتاردى تۇزەۋ جانە دامىعان ەلدەر تاجىريبەسىن ەنگىزۋ ءۇشىن بىزدە دە حالىقپەن تىكەلەي جۇمىس جاسايتىن وسىنداي سوت قۇرۋ قاجەت پە؟ 

- بۇل سۇراعىڭىز كەڭ كولەمدە جاۋاپ بەرۋدى تالاپ ەتەدى. كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋ ينستيتۋتى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان سوڭ، ادامزات بالاسىن جابىرلەنۋ مەن زورلىقتان ساقتاۋدىڭ امالى تەك كونستيتۋتسيا ۇستەمدىگى، ادام قۇقى، ونىڭ قۇندىلىعىن پاش ەتۋ، ونىمەن ساناسۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋ، قورعاۋ ماقساتىندا قۇرىلعان بولاتىن.

الەمدە كونستيتۋتسيالىق ادىلەت ورگاندارىنىڭ مودەلدەرى كوپ. اقش-تا كونستيتۋتسيالىق قاراما قايشىلىقتاردى جوعارعى سوت جانە شتاتتىق سوتتار قارايدى. ال اۆستريا، گەرمانيا جانە باسقا دا ەۋروپالىق مەملەكەتتەردە بۇل ماسەلە كونستيتۋتسيالىق سوتتاردىڭ قۇزىرىنا كىرسە، فرانتسيا، الجير سياقتى ەلدەردە كونستيتۋتسيالىق كەڭەسكە جۇكتەلگەن. اۋعانستاندا كونستيتۋتسيانىڭ ورىندالۋىن تەكسەرۋ جونىندەگى تاۋەلسىز كوميسسيا دەگەن ورگان بار.

جالپى وسى ورگانداردىڭ بارلىعى، اتاۋلارىنىڭ ايىرماشىلىعىنا قاراماستان، كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋ فۋنكتسياسىن جۇزەگە اسىرادى. ولاردىڭ ماقساتى ءبىر – اتا زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن جانە وعان زاڭناما مەن قۇقىق قولدانۋ پراكتيكاسىنىڭ سايكەستىگىن قامتاماسىز ەتۋ.

ءسىز ايتقانداي، ءبىراز ەلدەردە ازاماتتار كونستيتۋتسيالىق سوتقا زاڭنىڭ ولقىلىقتارىنا تىكەلەي شاعىمدانۋعا قۇقىلى. بىزدە تۇلعالاردىڭ وسىنداي مۇمكىنشىلىگى جالپى سوتتار ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. ناقتى ازاماتتىق، قىلمىستىق جانە باسقا دا ىستەردى قاراۋ كەزىندە سۋديا ءوزى نەمەسە پروتسەسكە قاتىسۋشىلاردىڭ وتىنىشتەرى بويىنشا  ادامنىڭ قۇقىقتارىنا نۇقسان كەلتىرەتىن زاڭدى كونستيتۋتسيالىق ەمەس دەپ تانۋ تۋرالى ۇسىنىسپەن كەڭەسكە جۇگىنۋگە حاقىلى. مويىنداۋ كەرەك، كونستيتۋتسيالىق كەڭەسكە ءوتىنىش بەرۋ قارقىنى كوڭىل تولارلىقتاي ەمەس. سوڭعى ۋاقىتتا جوقتىڭ قاسى دەۋگە بولادى. ونداي جاعدايدىڭ قالىپتاسۋىنا سۋديالار بەلسەندىلىگىنىڭ تومەن دەڭگەيى عانا ەمەس،  ۇيىمداستىرۋشىلىق پروبلەمالارى دا ىقپالىن تيگىزۋدە.

سوتتار قولدانىسقا ەنگىزىلگەن قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ كونستيتۋتسيالىلىعىن تەكسەرۋ تۋرالى ۇسىنىستارمەن كونستيتۋتسيالىق كەڭەسكە جۇگىنۋ مۇمكىنشىلىگىن كەڭىنەن پايدالانۋ قاجەت.

كونستيتۋتسيالىق سوت يدەياسىنا قايتا ورالساق، بۇل ماسەلەدە ورگاننىڭ اتاۋى ەمەس، ولاردى ءوز تاعايىنىن ءتيىمدى اتقارۋعا قاجەتتى وكىلەتتىكتەردىڭ بولۋى ماڭىزدى. وسى تۇرعىدان قاراعاندا، كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ قۇزىرى كونستيتۋتسيالىق سوتتاردان ەش كەم ەمەس.

- الدىمىزدا مامىر كەلە جاتىر. بۇل ايدا بىرنەشە مەرەكە بار. توتەنشە جاعداي رەجيم دە مامىردا اياقتالادى دەپ وتىر...  

- مامىر ايىندا ءبىز بىرنەشە ايتۋلى مەرەكەلەردى اتاپ وتەمىز. ولاردىڭ ءمانى وتە زور. قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىگى كۇنى ءبىز باعا جەتپەس بايلىعىمىزدى – تۋعان ەل يگىلىگى جولىنداعى ىرىستى ىنتىماعىمىزدى دارىپتەيمىز.

وتان قورعاۋشى كۇنى - ارداگەرلەرىمىز بەن بۇگىنگى ساربازدارىمىزدى قادىرلەيتىن مەرەكە.

سونىمەن قاتار، بيىل ۇلى جەڭىسكە 75 جىل. ۇلى وتان سوعىسىنا ەلىمىزدەن 2 ميلليونعا جۋىق قازاقستاندىق مايدانعا اتتانىپ، جارتىسى كەلمەي قالدى. ال، قانقۇيلى سوعىستان امان ورالىپ، ءالى كۇنگە دەيىن ارامىزدا ءتىرى جۇرگەن ارداگەرلەرىمىز جىلدان-جىلعا ازايىپ بارا جاتىر. ۇلى سوعىسقا قاتىسقان بابالارىمىزدىڭ ۇمىتىلماس ەرلىگىنە باس ءيىپ، تاعزىم ەتۋىمىز پارىز. فاشيزمگە قارسى تۇرعانداردىڭ اراسىنداعى العاشقىلاردىڭ ءبىرى مەنىڭ اكەم ەدى. ءبىز ولاردىڭ تەڭدەسسىز تاباندىلىعى مەن قاھارماندىعىن ەشقاشان ۇمىتپاۋىمىز جانە ناسيحاتتاۋىمىز كەرەك. ول وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ءپاتريوتيزمىن نىعايتۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى.

سۇحباتتاسقان نۇرزات توعجانقىزى

Abai.kz