«Úly dala» qozghalysynyng ókiletti jetekshisi, belgili sayasattanushy Aydos Sarym oqyrmandar saualynyng alghashqy legine jauap qatyp otyr. Aydos Ámirollaúly júrtshylyqpen súhbat barysynda býgingi kýni qoghamdy tolghantyp otyrghan mәselelerge óz oiyn aita kelip: «Bolashaqta kez-kelgen biylik halyqtyng yqylasynsyz, kelisiminsiz eshbir odaqqa kirmeui tiyis. Mysaly, Euroodaqqa mýshelikke úmtylghan elderding basshylary eng aldymen referendum ótkizip, óz saylaushylarynyng pikirin anyqtady. Sonyng ózinde әrbir Europa elinde odaqtasugha qarsy últshyl kýshter jeterlik», degen kózqarasyn jetkizedi.

«Abay-aqparat»

- Namaz oqisyz ba?

- Joq, oqymaymyn.

- «Úly dala» qozghalysynyng "Úly dala qyrandarynan" qanday aiyrmashylyghy nemese úqsastyghy bar?

«Úly dala» qozghalysynyng ókiletti jetekshisi, belgili sayasattanushy Aydos Sarym oqyrmandar saualynyng alghashqy legine jauap qatyp otyr. Aydos Ámirollaúly júrtshylyqpen súhbat barysynda býgingi kýni qoghamdy tolghantyp otyrghan mәselelerge óz oiyn aita kelip: «Bolashaqta kez-kelgen biylik halyqtyng yqylasynsyz, kelisiminsiz eshbir odaqqa kirmeui tiyis. Mysaly, Euroodaqqa mýshelikke úmtylghan elderding basshylary eng aldymen referendum ótkizip, óz saylaushylarynyng pikirin anyqtady. Sonyng ózinde әrbir Europa elinde odaqtasugha qarsy últshyl kýshter jeterlik», degen kózqarasyn jetkizedi.

«Abay-aqparat»

- Namaz oqisyz ba?

- Joq, oqymaymyn.

- «Úly dala» qozghalysynyng "Úly dala qyrandarynan" qanday aiyrmashylyghy nemese úqsastyghy bar?

- Ázirge aty ghana úqsap otyr. Al is-qimyl men ústanymdardaghy aiyrmashylyqtardy aldaghy uaqytta barlyghymyz da bayqay alamyz. Óz basym últtyq úiymdardyng kóp bolghanyn qalaymyn. Sondyqtan songhy kezderi baspasózdegi bir úiymdy ekinshi úiymgha aidap salu, jau qylyp kórsetuge baghyshtalghan әreketterge qarsymyn. Árbir úiymnyng ómir sýruge, tirshilik jasaugha qaqysy bar. Qay salada bolmasyn bәsekelestikting bolghanynan últ útylmaydy. Basty mәsele tek bireu - prinsipti mәselege kelgende olar birlik tanyta bile me joq pa? Óz basym últtyq úiymdardyng barynsha kәsibiylenip, tek qana til nemese mәdeniyet salasy ghana emes, basqa da salalarmen ainalysa bastaghanyn qalaymyn. Aldaghy 2-3 jylda biylikting últtyq partiyany tirketpeytini anyq bolsa, onda búl úiymdar ortaq ýilestiru kenesin qúryp, janaghy men aitqan prinsipti mәselelerdi talqylap, ortaq mәlimdeme, ortaq sayasat pen is-qimyldyng joldaryn talqylap, aiqynday alatyn ortaq «alan» jasaugha tyrysuy qajet. Mening oiymsha, qazaqy mentaliytetti eskere otyryp, ýilestiru kenesining júmysyn barynsha demokratiyalyq, ashyqtyq, kelisip basqaru prinsipterining negizinde iske asyrghan dúrys siyaqty. Bizde «kósemdik» sayasat jetkilikti, endigi uaqytta birigip әreket etu dәstýrin qalyptastyra bilgenimiz abzal. Búl dәstýr erte me, kesh pe ortaq mýddelestikke, seriktestikke, yntymaqtastyqqa alyp keledi. Búnyng arty ortaq últyq partiyanyng negizi bola alady.

- Jaqynda bolghan sopylar sotyna qatysty ne aitar ediniz? Ádil ótti dep esepteysiz be? Eger әdil ótpese, nege?

- «Sopylar isi» turaly talay ret óz pikirimdi ashyq aitqan bolatynmyn. Mening oiymsha, búl isting artynda ýlken sayasat, syrt kýshterding pasyq oiyndary túr. Sotty óz basym әdil ótti dey almaymyn. Men bilsem sot kóptegen jayttardy, úsynymdardy, sottalushylardyng aryz-shaghymdaryn qabyl almady. Osy birneshe aidyng ishinde qazaq ziyalylarynyng arasha týsken ondaghan mәlimdemeleri men ýndeulerine pysqyryp ta qaramady. Búl ókinishti. Sot sheshimin men qazaq dýniyesin, qazaq ruhaniyatyn mýldem týsinbeuden, elemeuden tuyndaghan sayasy sheshim dep sanaymyn. Negizi búnday sheshimder jaqsylyqqa aparmaydy. Eger aldaghy kýnderi sot joghary instansiyada qayta qaralar bolsa, óz basym sot aldyna shyghyp osy sot isine qatysty saraptama jasaugha әzirmin.

-Aydos,sәlem. Saghan qoyar birneshe súraghym bar.

Reseyding Euroaziyalyq odaq qúramyz degen niyetine qarsy túra alamyz ba? Osy súraghyma qatysty óz jauabyndy taratyp aityp bersen.

Ekinshi, jyl sayyn Altynbek Sәrsenbayúlynyng dýniyeden ótken kýnine baylanysty Bolat Ábilov bastaghan oppoziya ókilderi marqúmnyng beyitine baryp qúran baghyshtap, sol jerde sayasatker jәne qogham qayratkerining ólimin zertteudi biylikten talap etemiz dep sayasy mәlimdeme jasap jatady. Osy uaqytqa deyin Altynbek Sәrsenbayúlynyng ólimine baylanysty qanday tyng derekter payda boldy, osy sayasy ólimning artynda kimder túrghanyn anyqtaytyn faktiler (sizderding taraptarynyzdan) zerttelip jatyr ma?

Ýshinshi, Muammar Kaddafiyding ólimin qalay qabyldadyn? Liviyany 42 jyl biylese de, qarapayym halqynyng әleumettik mәselesin sheshuge kóp qarjy jәn kýsh júmsaghan basshynyng aiuandyqpen óltirilui ózine qalay әser etti?

- 1. Óz basym Kedendik odaqtyng da, sonyng negizinde qúrylyp jatqan Euroaziyalyq odaqtyng da bolashaghyna senbeymin. Olardyng Europalyq odaqtyng әdisi, ýrdisi boyynsha qúrylyp jatqandyghyna da senbeymin. Búlardyng qazaqty, qazaq ekonomikasyn jarylqaytynyna, ekonomikalyq payda әkeletinine de senbeymin. Tiyimdi, eki jaqqa da paydaly sauda bolu ýshin «qúdalasudyn» qajeti joq. Búl tap-taza Reseyding imperlik sayasatynan tuyndap otyrghan oiyndar.

Men birdeneni biletin bolsam, jiyrma birinshi ghasyrda bir tәuelsiz memleketting ekinshi, әlem moyyndaghan tәuelsiz memleketti jaulap aluy mýmkin emes dýniye. Tek janaghy ekinshi memleketimiz әlsizdik, әljuazdyq, aqymaqtyq jasap birinshisining «qúshaghyna» óz erkimen kirip ketpese bolghany. Tipti Euroaziyalyq odaqtyng qúryluy da «qazaq orysqa mәngi baqy kiriptar bolyp qalady» degen sóz emes. Álem tarihyn biletin, әlem diplomatiyasynan habardar kez-kelgen adam biledi: әrbir kelisimdi, shartty qayta qaraugha, tolyqtyrugha, tipti búzugha, denonsasiyalaugha bolady. Búl bir mәsele deyik. Biraq, shyndap kelsek, búdan da tereng mәseleler bar.

Birinshiden. Bolashaqta kez-kelgen biylik halyqtyng yqylasynsyz, kelisiminsiz eshbir odaqqa kirmeui tiyis. Mysaly, Euroodaqqa mýshelikke úmtylghan elderding basshylary eng aldymen referendum ótkizip, óz saylaushylarynyng pikirin anyqtady. Sonyng ózinde әrbir Europa elinde odaqtasugha qarsy últshyl kýshter jeterlik. Olar qarap otyrghan joq. Álsin-әlsin  onshyl, últshyl kýshter «Euroodaqtan shyghu turaly» mәseleler kóterip, referendumdar ótkizu turaly úsynystardy algha tartyp jatady. Osynyng әseri bolar, Euroodaqqa mýshe elderding biyligi eng aldymen óz elderining paydasyn, mýddesin oilaydy, sol ýshin óz әriptesterimen tәuliktep daulasyp, qyzyl kenirdek bolyp jatady. Mysaly, bizding jaghdayda Kәrim Mәsimov «men osy Kedendik odaq boyynsha jasalghan әrbir kelisim ýshin basymmen jauap beremin, qazaq azamattarynyng biri de búdan japa shekpeytine Qúran ústap ant beremin» dep, al, «Núr-Otan» partiyasy «Biz saylaghan ýkimet әrbir qújattyng qazaq mýddesine qyzmet etuine qatal baqylau ornatty» dep ashyq uәde berse, bizder saylaushy retinde olardy kelesi saylaudan asyrmaytyn edik. Bizde ýkimetting ne parlamentting halyqqa, saylaushylargha esh tәueldi emesi anyq nәrse. Búnyng ózi elimizding saylau, referendumdar turaly zandarynyng ózgeruin, janaruyn talap etedi.

Ekinshiden. Bizder jahandanu dәuirinde ómir sýrip jatyrmyz. Yaghni, biz múhittaghy aralday әlemnen oqshau qala almaymyz. Bizge únasyn-únamasyn, Resey men Qytaydan irgemizdi mýlde jyraqqa sala  almaymyz. Bәribir búlarmen qarym-qatynasqa týsemiz. Olar bizding mәngi kórshilerimiz. Ólip ketsek te, an men aidahardyng minezin, qúlqyn ózgerte almaymyz. Biraq, biz ózimizdi ózgerte alamyz ghoy! Ay ne aidahar bola almaspyz, әlimiz jetpeydi. Jenil jem bolmayyqshy! Onay azyq bolmayyqshy! Bolsaq, bóri bolayyq! Búl kórshige emes, ózimizge qatysty dýnie ghoy! Biz, azamattyq qogham bolyp biyligimizdi baqylaudy ýirene biluimiz qajet. Osy Kedendik odaq boyynsha jasalghan barlyq kelisim-sharttardyng mәtinin tolyq oqyghan qansha qazaqty bilesizder? Árbir sala boyynsha onyng artyq-kemin týgendep otyrghan, kem tústarynyng yghy-jyghyn shaghyp túryp aityp beretin qansha ekonomistti bilesizder? Áriyne, bizder qazaq bolghan song tәuelsizdigimiz ben tútastyghymyz ýshin alandaymyz. Bizder qaytadan eshkimge otar bolghymyz kelmeydi, bolmaymyz da! Biraq, bizding synymyz da sauatty boluy kerek. Últshyldar shetinen «ayghayshyl, úranshyl», «búlar qaghaz qaray almaydy, qújattardy oqy almaydy» degen kózqarastardy joqqa shyghara bilgenimiz dúrys. Qoghamdyq saraptamamyz ýkimetting saraptamasymen teng týspey, onykinen asyp týspey, bizder parasat maydanynda jeniske jete almaymyz, halyqty da sendire almaymyz.

Ýshinshiden. Kez-kelgen odaqtyng ruhani, tarihy astary bolady. Qazaq pen orystyn, Qazaqstan men Reseyding arasyndaghy kóptegen sheshimin tappaghan ruhani, tarihy qayshylyqtardy eshkim joqqa shyghara almaydy. Resey ýkimeti jýzdegen jylgha sozylghan otarlau sayasaty ýshin, qazaqqa jasaghan qiyanaty ýshin, qoldan jasalghan qyrghyn men genosid ýshin keshirim súramay qazaqty ózine qarata almaydy. Qaratsa da senimdi seriktes, shynayy dos qyla almaydy. Jerimizge milliardtap aqsha salsa da qazaq óz ótkeninen, tarihynan attap kete almaydy. Qazaq últy tarihyna terendey berui tiyis. Últtyq qúndylyqtaryn eki, ýsh, tórt ese tabandylyqpen dәriptey berui tiyis. Ghasyrlar boyy jasalghan qiyanattan aman alyp qalghan tilimiz, dinimiz, dilimiz, mәdeniyetimiz, tarihymyz bizdi búl joly da aman alyp qalatyn úly kýsh. Sonymen qatar bizder osy tarihymyz ben mәdeniyetimizden tuyndaytyn tirshilikterdi jalghastyra bergenimiz dúrys. Mysaly, bizder Ortaaziyalyq jәne Týrki birligi mәselesin asqan belsendilikpen kótere bergenimiz jón. Ótkende ghana oryn alghan Týrkitildes memleketterding alghashqy sammiytine orys baspasózi men sayasatkerlerining shýiligui de tegin emes. Búl Reseyding jandy jeri. Biz Batyspen, Euroodaqpen qarym-qatynastardy terendete beruimiz kerek. Búlar Reseyding tabighy jauy desek aghat aitpaymyz. Músylmen elderimen, Qytaygha balama bola alatyn Japoniya, Ýndistan siyaqty memlekettermen óz yntymaqtastyghymyzdy ýdete bergenimiz abzal. Bir sózben aitsaq, Reseymen ne Qytaymen odaq jasau bizding basqa memlekettermen odaqtasuymyzgha kedergi emes, bola almaydy da. Balama odaqtar arqyly Resey men Qytaydyng yqpalyn, әserin azayta beremiz.

2. Altynbek Sәrsenbayúly men onyng sheyit bolghan serikteri turaly biraz jana derekterding payda bolyp jatqany ras. Óz basym ústazymnyn, aghamnyng ólimi turaly shyndyqtyng ashylatynyna tolyq senemin. Jiyrma birinshi ghasyrda múnday qylmysty jasap, onyng izin mәngi jasyru degen mýmkin emes. Onnan asa adam qatysqan qylmys erte me, kesh pe ashylady. Oghan qazaq qauymy, qazaq últy kepil bolady. Sondyqtan da, Altekenning seriktesteri, dostary, tughandary   «ghasyr qylmysyna» qatysty derekterdi jinap jatyr. Sondyqtan da sot isi men basqa da qújattardy múqiyat saqtauda. Aldaghy jyly osy iske qatysty dereknamalyq kitap shyghuy kerek. Altynbek qorynyng býgingi basshylyghynyng josparynda Altekenning ómiri men ólimine qatysty tyng әdeby shygharma shygharu da bar. Búl da bolashaqtyng isi. Eger qazaq jazushylary, publisisteri óz erkimen «Men osynday kitap jazugha dayynmyn, qolymnan keledi» dep júlqynyp shyghar bolsa, olargha belgili dәrejedegi qarjylay, biraq, eng bastysy aqparattyq, saraptamalyq kómek beruge dayyndyghymyz, yqylasymyz bar. Songhy kezdegi sayasy sharualaryma baylanysty qordyng basshylyghyn Qadyrjan Asqarov degen azamatqa tapsyrdym. Biraq, ózim qorda sarapshy retinde barmyn. Aldaghy jylda shyghatyn túnghysh sayasy kitabymdy Altekenning ruhyna baghyshtaudy josparlap otyrmyn.

3. Muammar Kaddafiyding ómiri men ólimin bólip qarayyqshy. Ómirine keletin bolsaq, bir eldi 42 jyl basqaru mýmkin emes dýnie dep sanaymyn. Tipti búl eldi jýz, myng jerden jarylqasang da, onyng sayasi, ruhany ómirin toqtatyp qoy aqyldy, parasatty biyleushining tirshiligi emes. Tipti jeke esepshotynda 100 milliard dollardyng tabyluy da onyng «kemengerligine» syn. Songhy kezde baspasózde, «Muammardyng jasaghanyn jasasa, bizder ony alaqanymyzgha salyp jýrer edik» degen maqalalar shygha bastady. Bir kýlkilisi, múnday maqalalar býgingi biylikti belsendi týrde synap otyratyn kýshterding iyeligindegi baspasóz betterinde jii jaryq kórdi. Jalpy qazaqtyng ishinde de múnday jansaq pikirler jii aitylady. Óz basym onday әngimelerdi qoldamaymyn. Mysaly, biylik maghan tegin pәter bersin, aqsha bersin, barlyq jaghdayymdy jasasyn, biraq mening qúqyghymdy, azamattyq abyroyymdy, últtyq bolmysymdy taptap jatsa, men onday biylikke qarsy bolamyn. Toyynghanymyzben jýre bersek bizding maldan ne artyqshylyghymyz bar? Janaghyday «halyqqa tegin nan berip, gazyn-suyn tegin berse boldy, bilgenin istesin» degendey pikirler avtoritarlyq, qúldyq sananyng jarqyn kórinisi.

Kaddafiyding ólimine kelsek, ony teledidardan kórgen kezde tóbe shashym tik túrdy. Naghyz qiyanattyng ózi. Búnyng ózi de qúldyq sananyng kórinisi. Keshe ghana Kaddafiydi maqtap, ayaghyn jerge tiygizbegen halqy onyng mýrdesin aldy da tepkige salyp, qorlady. Búl ziyaly, últtyq biylikting tirshiligi emes. Eger Liviyanyng jana biyligi myqty bolsa, olar Kaddafiydi sottauy kerek edi. Kaddafiyding ólimining artynda keybir Batys elderining arnayy qyzmetteri de túruy ghajap emes. Kezindegi bylyqtaryn jasyru ýshin, basqa da diktatorlargha ses kórsetu ýshin Kaddafiydi liviyalyq tobyrdyng qolyna bere saluy tegin emes meninshe. Álem tarihyna nazar audaratyn bolsaq, múnday jaghdaylar jii kezdesedi. Totalitarly, avtoritarly biylik óz ghúmyryn negizinen osylay ayaqtaydy. Ózderi qútylsa da, úrpaqtary qútylmaydy. Halqyn osynday azghyndyqqa deyin jetkizse, oghan Kaddafiyding de kinәsi bar. Búl jaghday barsha әlem ýshin, әrbir oily azamat ýshin sabaq boluy tiyis!

- Aydos myrza!

1) Qazaqstanda últshyldar partiyasy qúryluyna ne kedergi? Mәjiliske kiru ýshin kerekti 7% dauysty últshyldyq úranymen jinay almau nege mýmkin emes!

2) «Úly dala» qozghalysy aldaghy uaqytta sayasy partyagha ainaldyratyn josparlarynyz bar ma?

3) Nege «Úly dala» qozghalysyna kәrilerdi emes, jastardy tartpaysyzdar? "Jana qozghalys - jana iydeologiya - jana úrpaq" degen úrandardy kolgha almaysyzdar?

-1. Elimizdegi últtyq, últshyl partiyanyng qúryla almauyna eng aldymen últshyldar kinәli dep sanaymyn. Mәsele Konstitusiyadaghy ne zandaghy «dini, etnostyq baghyttaghy partiyalardy tirkeuge bolmaydy» degen shekteuge nemese biylikting «qiytúrqy» sayasatyna ghana tirelip túrghan joq. Qazaq últshyldary birige bilse, myqty sayasat jýrgizip, tirkeuden óte alsa, búnday partiya jeti emes, odan kóp payyz dauys jinay alady. Búl, әriyne, býgingi partiyalar ýshin zor qauip! Býgingi partiyalardyng birinen song biri últtyq mәselelerdi aita bastaghany, últtyq taqyrypta sóiley bastaghany osynyng dәleli emes pe? Biylikti de búnday mýmkindikting alandatyp otyrghany haq. Biraq, negizgi mәsele qaytadan qazaq últshyldaryna baryp tireledi. Mysaly, býgingi kýni qazaqtyng últyq úiymdary jetkilikti. Bir ghana Almatynyng ózinde 40-50 shaqty últtyq baghyttaghy úiymdar bar. Eger olar basqa emes, tek Almaty qalasynyng mәselelerin sheshu ýshin birigip, ýlken koalisiya qúra alatyn bolsa, oghan eshbir partiya ilese almas edi. Almaty qalasynyng әkimi de, mәslihaty da osy koalisiyanyng aitqandarynan shygha almas edi. Olar ne sebepti birikpey otyr degen zandy súraq tuyndaydy? Sebebi, әriyne, jeterlik. Eng irileri, manyzdylary mynalar siyaqty: a) jeke bastyng ambisiyalary, әsire kósemshildik; ә) ortaq sayasy túghyrnamanyng joqtyghy; b) jetkilikti dengeyde qarjynyng joqtyghy; v) rushyldyq, jikshildik, jershildik; g) últshyldardyng jana, zamanauy tehnologiyalardy mengere almauy. Qarap otyrsanyzdar, búlardyng barlyghy da bir birimen tyghyz baylanysty.

Mysaly, býgingi qazaq últshyldary kimning atynan sóz sóilep otyr? Barlghynyng jauaby bir: biz qazaq últynyng atynan sóilep otyrmyz, qazaq últynyng mýddesin qorghaymyz! Solay shyghar. Biraq, bizder mynany esten shygharmayyqshy: atomdalghan, jiktelgen, bólingen qoghamnyng últ atynan sóileui mýmkin be? Áriyne, mýmkin emes. Barlyghymyzdyng tilimizge tiyek bolghan qazaq últy birynghay ma? Barlyghynyng arman-múny birdey me? Barlyghynyng tarihy sanasy, oi-túrpaty birdey me? Júrttyng maqtan tútatyn túlghalary bir me? Joq! Yaghny ortaq idologiyalyq túghyrnama joq degen sóz. Tipti ózimiz jii aitatyn memleketshildik, tәuelsizdik iydeyalarynyng kópshilikting ishinde qabyldanuy, úghynyluy birkelki emes. Elimizding biraz bóligi ýshin tәuelsizdik qúndylyq emes siyaqty kórinedi. Elden bezip ketuge, ony aqshagha ne ataqqa aiyrbastaugha әzir túrghandar qanshama! Memleketke degen kózqarastar da birdey emes. Bireuler ýshin memleket abyroy, maqtanysh emes, keriaghar kýsh, kәpir kýsh bolyp kórinedi. Diny baghytta jýrgenderding birazy «búl elde sharighat zany bolmasa, atamnan әrmen» dep jýr. Tipti armiyagha barmaymyn, salyq tólemeymin, mektepke barmaymyn dep jýr. Memleketten qúrttay kómek kórmegen, biylikting iltipatyna ilige almay jýrgender qanshama? Olardyng kózqarastary da janaghy «әdiram qal» degennen aspaydy. Til, tariyh, mәdeniyet degen mәselelerdi mýldem aitpay-aq qoyayyn. «Til, til» dep egilip, jeme-jemge kelgende bir kýngi úiqysyn qimaytyn qanshama aghayynymyz bar? Bizding azamattardyng belsendiligi internette orystarmen aitysugha da jetpey jatyr emes pe? Batyrlyghymyz asýidegi әngime men internettegi anonim pikirden aspay jatsa ne isteu kerek?

Qarjylandyru mәselesi iydeologiyagha tikeley baylanysty. Býgingi kýni qazaq últshyldary qazaqty oqshaulaumen keledi. Armandaghan iydealdary, jerúiyqtary bolashaqta emes, ótkende. Áriyne, bizding memleketting iyesi qazaq, úiytqysy qazaq, tiregi qazaq. Memleketti basqanyng barlyghyn tek qazaqtyng ainalasyna jinau arqyly kýsheyte alamyz. Al bizder ne istep otyrmyz? Basqany týgil, ózimizdi bólip otyrmyz sort-sortqa. Ózimizge únamasa, jaramasa boldy, pikiri ózgeshe bolsa boldy, jau bolyp shyghady. Qazaqtyng mәselesi basqa etnostar men diasporalardy quyp shyghumen sheshilmeydi. Ushyghuy mýmkin, biraq sheshilmeydi! Al olardyng bilimin, biligin, ónerin, kәsibin  memleketting iygiligine jaratu ýshin bizder ne istep jatyrmyz? Bizder últshyldyqty shovinizm dep týsinip jatsaq, shovinizm retinde nasihattap jatsaq, artymyzgha kim ermek? Biylik bizdi qalay qoldasyn? Negizinen orystildi bolsa da patriot biznesmender qalay qoldasyn? Osyny nege oilamaymyz? Basqasyn aitpay-aq qoyayyq. Úzyn sózding qysqasy - qazaq últshyldary zamanyna say óz iydeologiyasyn ózgertip, janalauy tiyis. Jana zamangha say tirshilik jasay bastauy kerek. Jana buyn sayasatkerler kele bastauy kerek.

2. «Úly Dala» qozghalysy aldaghy jyldary partiyagha ainaludy kózdep otyrghan joq. Bizding basty maqsatymyz - respublikanyng barlyq ónirinde qúrylymy, jaqtastary, qarjylyq qoldaushylary bar últtyq sayasy kýshke ainalu. Osynday dәrejede memlekettik tirkeuden ótu, barlyq filialdardy tirketu. Búnyng ózi ýlken kýsh-jigerdi, aqparattyq, qarjylyq resurstardy talap etedi. Biz oilaghanday qoghamdyq-sayasy úiym dýniyege kelip jatsa, ony halyq qoldap jatsa, búl da az emes. Onyng ýstine qozghalystyng qatarynda birneshe sayasy partiyanyng ókilderi bar. Olardy qaytpekpiz? Óz basym «Úly Dala» belsendi sayasy qozghalysqa ainala bilse, partiyalardyng ózi bizben seriktes bolugha mýddeli bolady dep sanaymyn. Býgingining ózinde birneshe partiyanyng jetekshileri bizge úsynystar jasap jatyr. Mening ózime tórt partiyanyng basshysy habarlasty. «Orynbasarym bol», «bizding tizimge kirip, alghashqy ondyqqa mýshe bol» degen úsynystar da joq emes. Men búl úsynystardyng barlyghyna da «Joq, keshiriniz, bara almaymyn» dep sypayy jauap berdim. Qozghalysty qúrmay jatyp, belgili partiyagha mýshe bolsam aimaqtardaghy jigitterge, azamattargha qay betimmen qaramaqpyn? Taghy da qaytalap aitayyn; alghashqy 2-3 jylda memlekettik qyzmetke barugha nemese deputat bolugha niyetim joq. Qoghamnyng ishinde jýrip te biraz nәrseni bitiruge bolady. Búghan men kәmil senemin.

3. Eger bayqasanyzdar, «Úly Dala» qozghalysynyng basshy organdaryna saylanghandardyng basym kópshiligi búryn-sondy sayasatta bolmaghan azamattar. Qozghalystyng tóralqasy men joghary sayasy kenesining negizgi legi 30-40-taghy jastar. Dәl siz aityp otyrghan úrandy qúryltay delegattary da aitty. Aymaqtarda da bizder negizinen qolynan is keletin, últshyl-memleketshil jastargha arqa sýiemekpiz. Taghy bir aita keter dýniye: osy kezge deyin qozghalysty bastap kelgen últ ziyalylary, aghalarymyz da keremet azamattyq tanytyp, jastargha jolyn berip otyr. Búl da keremet ýrdis. Alayda, bizder aghalarymyzdyng kómegi men aqyl-kenesinen eshqashan bas tartpaymyz. Sondyqtan da qúryltayymyz arnayy sheshim shygharyp, qozghalystyng tóralqasynyng janynan «Aqyldastar kenesi» degen úiymdy qúrdy. Elimizding biraz belgili aqsaqaldary, el aghalary osy keneske mýshe bolyp jatyr. Negizinen bizding aityp otyrghanymyz mynau; «Úly Dala» qozghalysy ziyaly qauymnyn, agha buynnyng parasatyn, tәjiriybesin, biznes-qauymdastyqtyng iskerligi men patriottyq sezimin, jastardyng jalyndaghan jigeri men qaytpas qayratyn biriktiredi dep otyrmyz. Osy ústanymdargha qatysty jana iydeologiyany da qalyptastyramyz. Aldaghy uaqytta sonyng kuәsi bolasyzdar.

- Sopylar sotynyng mәn-jayyna qanyqsyz. Advokattar sot sheshimin kasasiyalyq instansiyalargha joldaymyz dep jatyr. Biraq olar, «zakazchikterdin» yqpalynyng arqasynda, kasasiyadan da ýmit joq dep oilaytyn siyaqty. Elbasyna da hattardy jetkizbeytin kórinedi. Osy jaghdayda siz ne ister ediniz? Ary taza azamattardy jazyqsyz japa shektirmeuge qanday jol bar. Nazarbaevtyng sopylar soty turaly, Ismatulla Maqsymnyng jazyqsyz sottalyp ketkeni turaly estimeui mýmkin emes dep oilaymyn, al Siz qalay oilaysyz?

-Men kezinde talay atyshuly sot isterining basy-qasynda jýrdim. Dәl osy «sopylar isindey» qiyanatty isterdi de kórdim. Bir ghana Altynbek marqúm men onyng kómekshilerine qatysty sotty atasam da jetkilikti bolar. Sodan týigen birneshe oiymdy ortagha salayyn. Áriyne, baryp túrghan zang búzushylyq pen qiyanatqa qarsy túru onay emes. Eng qynjyltatyny, qinaytyny - sharasyzdyq. Biraq, kýsh-quat beretin jayttar da joq emes qoy! Qazaq aitady ghoy «Aqqa Qúday jaq» dep. Óz isine, sózine degen nyq senim de az kýsh emes. Erte me, kesh pe búl is te qayta qaralady. Sondyqtan da senimnen, ýmitten airylmau qajet. Ekinshiden, býgin biraz kýshter «sopylar ne isteydi eken?» dep kýtip otyr. Mening oiymsha, olar eshqanday da zangha qayshy, shekten shyghatyn qadamdargha barmauy tiyis. Eger keybireuler shydamsyzdyq tanytyp qatang sharalargha baryp jatsa, ózderin ghana emes, jalpy iydeyany joqqa shygharady, Yassauy jolyna kir keltiredi. Qazirgi maqsat sot sheshimining zansyz ekenin joghary instansiyagha da, qoghamgha da dәleldep, aiqyn kórsete bilu. Ziyaly qauym arasyndaghy júmys ta toqtamauy kerek. Sot sheshimi tek bir ghana sudiyanyng ne tergeushilerding ghana qatesi emes. Jalpy qoghamnyn, memlekettik organdardyng qateligi. Búl isti bastaghan, qoldaghan azamattar ózderin emes, preziydentti, sot jýiesin, Konstitusiyany qorlap, atyna kir keltirip otyr. Taghy bir mәsele; osyghan deyin osy sot turaly aqparat tek qazaqtildi ortada tarady. Aldaghy uaqytta advokattar orystildi naryqqa da batyl shyghyp, óz uәjderin jetkize bilui kerek. Bәlkim, aldaghy uaqytta sottalghan azamattargha qol úshyn beretin, olardyng jaghdayy turaly aqparatty taratatyn arnayy qoghamdyq shtab nemese komiytet qúru kerek bolar. Basty mәsele - qoghamdyq pikirmen dúrys júmys istey bilu. Bizding elding jaghdayy belgili ghoy. Qanshama azamattar sottalyp jatsa da, qarapayym búqara sot sheshimderine sene bermeydi. Sottyng tabalauy halyqtyng qaralauynyng qasynda týk emes. Taghy bir qyzyq mәsele bar. Songhy kezderi músylman belsendilerine qarsy kóptegen sot isteri boldy. Olardyng mәselesin kóterip otyrghan qúqyqqorghaushy úiymdar joq! Qatarda bar qúqyqqorghaushy úiymdar negizinen tek oppozisiya belsendilerin qorghaudan kóz ashpaydy. Ol da dúrys shyghar. Biraq, qazaqtyn, músylmannyng qúqyqtaryn qazaq tilinde, dilinde qorghaytyn úiym qajet siyaqty. Osy túrghyda myqtap oilanu kerek. Eger advokattar maghan habarlasyp jatsa, basqa da kenesterimdi beruge әzirmin.

Preziydent Nazarbaevtyng búl is turaly estigen-estimegenin menen emes, Ertisbaevtan súraghan dúrys shyghar. Estimese, aldaghy uaqytta estiytini anyq. Búl is jyly jabylyp, úmtylyp qalatyn is emes.

- Aydos myrza, Siz Qazaqstanda Úly qaghan Shynghyshangha eskertkish qoyylghanyna qalay qaraytyn ediniz? Qaghandy kóptegen halyqtar ózine tartqysy kelip túrady, al bizder qazaqtar odan nege ýrkuimiz kerek? Árberden song Temushinge Shynghyshan esimi bizding qazirgi jerimizde berildi emes pe? Jauabynyzgha aldyn -ala rahmet. Taldyqorghandyq Azken.

- Óz basym Shynghys handy qazaq ne monghol dep bóluge qarsymyn. Shynghys han - Úly dalanyng úly perzenti. Onyng eskertkishi osy Úly Dalanyng tórinen oryn alyp jatsa, men tek qana quanamyn. Últymyzdy qúraghan ru-taypalardyng jartysynan kóbi Shynghys babamyzben birge kelgenin, onyng úrpaqtary qazaq jerindegi memlekettik qúrylymdardy basqarghanyn, Qazaq handyghyn qúrghanyn eskeretin bolsaq, onda siz aityp otyrghan eskertkishti qoigha tolyq mýmkindik, tarihy qisyn bar siyaqty.

- 1. Preziydentke Tony Blerding kenesshi bolyp keluinde qanday mәn bar dep oilaysyz?

2. Euraziyalyq odaqtyng ortalyghy Astana bolsa, odan Qazaqstannyng útary bar ma?

- 1. Tony Blerding preziydentimizding kenesshisi bolghanyn qúptaymyn. Eshkimge de belgisiz, týsiniksiz Mirchev, Giffen siyaqty adamdardan góri, әlemge әigili, eng bolmasa óz elindegi qoghamdyq pikirge tәueldi túlghanyng kenesshi bolghany dúrys. Anyq biletinim Tony Bler osyghan deyin de elimizge, elbasymyzgha aqyl-kenes berip otyrdy. Sonyng әseri bolar, ótken preziydent saylauy tehnologiyalyq túrghydan birshama dúrys ótti. Qazaqstan el bolamyn, memleket bolamyn dese bәribir demokratiyalyq reformalardy qolgha aluy kerek. Eger Bler myrza osynday reformalardyng dúrys jolyn jasaugha yqpal etse, soghan bizding basshylyqty ýgittese, kóndire bilse, oghan tólengen 8 million dollar týk emes. Alsyn! Bayqasanyzdar, Resey baspasózi osy taghayyndau ýshin elimizdi de, Blerdi de synap jatyr. Yaghni, búnyng ózinde de bir gәp bar. Putiyn, Lujkovtardan góri osy Blerding kenes bergeni birshama dúrys bolar.

- 2. Euraziyalyq odaqtyng ózi bolmay-aq qoysa dúrys bolar edi. Bolyp jatsa, Reseyding ózi onyng astanasyn bizge bere qoymas.

- Jýzge bólingen qazaqtardyng basyn biriktiruge bola ma? Kishi jýzderding jasyryn úiymy bar degendi estidik, siz soghan mýshe emessiz be?

-Qazaqtyng basyn biriktiru mýmkin. Tarihymyzda onday jaghdaylar kóptep oryn alghan, biraq bizder sonday oqighalardy, kezenderdi dúrys nasihattay almay kelemiz. Eger búrynghy kezde qazaqty syrtqy jau biriktirse, býgin bizder tyng beybit iydeyalar tóniregine birige bastau ýrdisin qolgha aluymyz kerek. «Attannyn» da, «әttennin» de zamany ótip barady. Jýzge, rugha bólinu isi joqtyn, uayymy joqtyng belgisi. Eger shyndap júmys istey bastasaq, aldymyzgha ýlken-ýlken maqsattardy qoya bilsek, rudy da, jikti de úmytyp keter edik.

Ózim Kishi jýzding tumasy bolsam da siz aityp otyrghan «astyrtyn úiym turaly» estip kórmeppin. Yaghny oghan mýshe de emespin. Eshkimdi rugha-jýzge bólmeymin, bólgim de kelmeydi. Barlyghymyz eng aldymen qazaqpyz! Ru-taypanyng qyz alysyp, qyz berisuden basqagha qajeti joq.

- Jeltoqsan oqighasyn qalay baghalaysyz? B.Tilegenov degen jazushynyng "Seksen alty" atty shygharmasyn oqydynyz ba?

- Jeltoqsan - qazaq últynyng bar ekendigin әlemge pash etken iri tarihy oqigha. Óz basym ony tek Almatymen shektemeymin. Búl respublikalyq dengeydegi totalitarlyq, otarlyq jýiege qarsy kóterilis. Ókinishke oray, atalghan tarihy oqigha býginge deyin ózining tiyisti sayasi, tarihi, qúqyqtyq baghasyn almay otyr. Sondyqtan da barsha qazaq úiymdary, baspasózi, ziyalylary osy mәseleni jeniske jetkenshe kótere bergeni dúrys.

Úyat bolsa da aitayyn, siz aityp otyrghan kitap qolyma tiymepti. Eger elektrondy ne qaghaz núsqasy bolsa oqyp shyghugha berseniz dúrys bolar edi.

- Orys tildi qazaqtar shynymenen-aq qazaq bolugha dayyn ba? Bólmeyin desek te, olardyng isteytin qylyqtary, mentaliytetteri auyldyq qazaqtardan bólek, qazaq tilin bilmeydi, al aghylshynsha sayrap túrady, jýris-túrystary oghashtau...Aramyzda bir týrli barier seziledi. Tipti sanadan tys dengeyde degendey. Týsinbey-aq qoydym...Olar tilden búryn qazaq mәdeniyetin bilui tiyis qoy? Ony qalay ýiretemiz?

- «Orystildi qazaq» degen dúrys bólinis emes. Aynalyp kelgende barlyghymyz da qazaqpyz, bir últtyng ókilderimiz, úlandarymyz. «Tipti bólinbey ómir sýre almasaq, óz basym qazaqty tiline qaray emes, memleketke, últtyq iydeyagha, tariyhqa, mәdeniyetke degen kózqarasyna qaray bólgen dúrys der edim. Orystildi qazaqtar» degenderding ishinde barlyghymyzdan da asqan últshyldar, patriottar bar. Olardyng birazy tilin de, dilin de, dinin de qayta týletip jatyr. Keybireui ýirense de sóiley almaydy, sóileuge úyalady. Biraq, olar elim, jerim dep jýr, qajet bolsa bizben qatar bir okopta jatatynyna nyq senemin. Nege biz olardy alalauymyz kerek? Últ bolghan son, onyng barlyq ókilderi birdey oilauy mindet te emes. Eng bastysy barshagha ortaq qúndylyqtar tóniregine birikse, solardy moyyndasa boldy. Mysaly, memleket, últ, tariyh, jer, din, dil degen siyaqty. Tildi erteng de ýirene jatar, ony ýirenuding qajettiligin moyyndasa da jetip jatyr. Biz ýshin emes, ózi ýshin ýirenedi. Bizder últtyq memleket qúrmay jatyp, biylikti qazaqshalay almay jatyp, olardy ózimizden bólip alsaq, jau qylsaq, tez arada jeniske jete qoymaymyz. Olardy jau emes, seriktes, múrattas etuimiz qajet. Shynyn aitu kerek, til tek qana filologiyalyq qúral emes, ol dýniyetanym, ústanymdar. Bizding mindet - sol ana tilinde sóiley almay, biraq ýirenuge qúlqy bar aghayyndargha qazaq iydeyasynyng dúrys núsqasyn kórsetip, olardyng aramyzdaghy ornyn tabuyna barynsha júmys isteu. Men ýshin ne siz ýshin emes, jalpy últ ýshin qajet nәrse. Siz de, men de últtan, halyqtan artyq emes shygharmyz. Shyday bileyik, ambisiyamyzdy tejey bileyik!

- Latyn jazuyna kóshu mәselesine qalay qaraysyz?

- Latyn qarpine kóshu - qazaq últynyng orys tili men sayasatynyng ayasynan shygharatyn qadam. Otarsyzdandyrudyn, otarlyq sanadan qútyludyng birden bir joly. Sondyqtan da men osy iydeyany tolyq qoldaymyn. Eger memleket erik-jiger tanytyp jatsa, búl jobany aldaghy 4-5 jylda ýlken dayyndyqpen, bayyppen, parasatpen, jýielilikpen iske asyrugha bolady.

- Qazaq qay dindi ústaghanymyz jón? Basymyz әbden qatyp ketti. Tәnirshildik iydeyasyna qalay qaraysyz?

- Qazaq ata-babalarymyz ústanghan hanafittik mazhabtaghy Islam dinin ústanuy tiyis. Tәnirshildik - din emes, dýniyetanym, ótken tarihy jolymyzdyng ýlken bir bóligi. Islam men islamgha deyingi tarihymyzdy bir-birine qarsy qoidyng qajeti joq. Kerisinshe, tariyhqa ýnilsek, әlem elderine monoteistik din iydeyasyn bizding babalarymyz bergen degen tújyrymnyng negizderin de tabugha bolady.

- N.Nazarbaevtyng qyzmetin qalay baghalaysyz? Jiberilgen mýmkindikter men joghalghan jyldar әlde ...

- Preziydent Nazarbaevtyng qyzmetine dәl, әdil bagha beru ýshin belgili bir tarihi, uaqyttyq distansiya, qashyqtyq qajet shyghar. Ony bolashaqtyng tarihshylary aitady. Maghan kelsek, men býgingi elde bolyp jatqan jaqsylyqtardyng barlyghyn elbasynyng jetistigi, jamandyqtardyng barlyghyn elbasynyng kinәsi degennen aulaqpyn. Bireuge únasyn, únamasyn, N.Nazarbaev elimizding túnghysh preziydenti. Onyng aldaghy saylauda emin-erkin 50 payyzdan artyq dauysqa ie bolaryna senemin. Olay bolatyn bolsa, osy kópshilikting de pikirimen sanasu qajet. Al kemshilikterge keletin bolsaq, býgingi kýni demokratiyanyng joqtyghy, jemqorlyqtyng artuy tek N.Nazarbaevtyng ghana kinәsi emes, qoghamnyng da kinәsi dep sanaymyn. Yaghny biraz kemshiliktin, jamandyqtyng bastauyn ózimizding boyymyzdan, ózimizding salghyrttyghymyzdan, jalpaqshesheyligimizden, jalqaulyghymyzdan, sayasy belsendigimizding tómendiginen izdegenimiz dúrys.

- Satqyndyq degendi qalay týsinesiz? Ásirese sayasy ómirdegi?

- Satqyndyq turaly kóp әngime qyludyng ne qajeti bar? Jeke adam ýshin de, sayasatker ýshin de auyr tiyetin dýniye. Sayasattaghy satqyndyq - óz ústanymdarynnan bas tartu.

- Qazaqtar últshylydyq baghyttaghy partiya qúra alady ma?

- Búl súraqqa jogharyda jauap bergen siyaqtymyn.

- Nege sheneunik ne basshy bolghan qazaq azamattary men azamatshalary biylikke barsa últtyq mýddeni úmytyp ketedi? Jetkenshe kóp uәde tógedi, biylikti synaydy, al baryp alghan song bәrin úmytady ne aqsha jasaugha kirisedi. Sonda kimge senemiz?

- Siz aityp otyrghan sheneunikterdi kim saylap jatyr? Olardy ózderi siyaqty sheneunikter taghayyndaydy. Eger sol sheneunikterdi halyq saylaghan bolsa, shekpendiler saylaushylaryna tәueldi bolsa, olar bir saylaudan artyq ótirik aita almas edi.

- Bir sózinizde qazaqta sózin ótkize alatyn 5 aqsaqal tabu qiyn dep ediniz, әli sol pikirdesiz be?

- Iya, әli de sol pikirdemin. Belgili toptargha emes, jalpy qazaqqa birdey sózi ótetin aqsaqaldar qalmay barady. Onyng syrtynda jalpy qazaqstandyqtargha (qazaghy, orysy, basqasyna) sózi óter adam joqtyng qasy.

- 1) Álihan Bókeyhan kezinde ózine ergen Alash ardaqtylaryn tatardyng diny fanatizminen saqtap qalghanyn Siz jaqsy bilesiz, qazirgi kezde arabtyng diny fanatizmi elimizde keng taralyp, ushyghyp túr. Mening oiymsha Sizding aldynyzda, ózinizge ergen biz siyaqty Qazaq jastaryn arabtyng diny fanatizminen saqtap qalu missiyasy túrghan siyaqty. Osynday jauapkershilikting jýgin arqalaugha dayynsyz ba?   Sebebi qazaqqa keler zaual osy sektalardan ba dep qauiptenemin.

2) Kýni keshe astanalyq jastardyng Sizding jylyna 80 kitap oqitynynyzgha tandanyp, әri ýlgi etip otyrghanyn bayqadym. Siz siyaqty auzy dualy azamat atanu ýshin kitapty qalay tandap oqyghan jón. Atalghan kitaptardy jýieli oqyp túru ýshin әldebir keste jasap, ózinizdi qatang qadaghalaytyn bolarsyz?
3) Últshyldar ýnemi biylikti synaydy. Shyn mәninde últshyldardyng ózining kemshiligi shash etekten ekeni belgili. Mәselen bizder óz mýmkindigimizdi tolyq paydalana almay jatqan siyaqtymyz.Osy rette últshyldardyng kemshiligin aityp, odan shyghudyng joldaryn núsqap berinizshi... Serik

-1. Serik, meni de siz aityp otyrghan ózge ýlgidegi, qazaqtyng janyna qas islam atyn jamylghan aghymdardyng keninen etek jayyp bara jatqany alandatady. Basqany bilmeymin, osy turaly biraz jiynda ashyq sóz sóilep, kóptegen maqala jariyaladym. Ózimdi maqtaghanym emes, biraq, men mynany bayqap jýrmin: din degen kezde kóptegen sayasatkerlerimizdin, el azamattarynyng qol-ayaghy qaltyrap, buyndary bosap qalady eken. Keybir din jolyna týsip jýrgen azamattar maghan: «Tauyq soysa da qasapshy soysyn» degen sózdi kóldeneng qoyady. Meninshe búl aghattyq. Baldy jaqsy kóru ýshin balara boludyng qajeti shamaly. Din mәselesi - últtyq ústyn mәselesi. Ony tek dindar adamdardyng qolyna tapsyryp qonggha bolmaydy. Biz, sózsiz islam әlemining bóligimiz, biraq, bizder ózimizding zayyrly memleket retindegi qalybymyzdan shyqpauymyz kerek. Esesine, memleket dinge bet búrghan azamattardyng óz ústanymdaryn emin-erkin ústanuyna mýmkindik jasauy qajet (men tek dәstýrli dinder turaly aityp otyrmyn). Bayaghyda Zigmund Freyd aitypty dinge tyiym salu - adamnyng kóbeng instinktine tyiym salumen birdey dep. Onyng pikirinshe, búl eki tyiym da jaqsylyqqa aparmaydy, basynda adam psihikasynyng búzyluyna, artynan memleketting kýireuine alyp keledi eken. Sol siyaqty, kezinde barlyq dinderge, aghymdargha esikti aiqara ashyp, erkine jiberip alyp, artynan «barlyghyng sapqa túr, tik jýr» deu aghattyq pen aqymaqtyq. Árbir qogham óz lankesterin ózi ósirip shygharady. Sondyqtan da biylikting býgingidey «barlyghyn kýshpen sheshemiz», «ózimiz bilemiz, qogham tynysh otyrsyn» degen әreketterine de qarsy túruymyz kerek. Din óte nәzik nәrse. Nanym-senim jýrgen jerde rasionaldy oi-pikir ótpeydi. Biraz nәrseni jiberip aldyq pa, úzaqmerzimdi aghartu, týsindiru júmysyna dayyn boluymyz qajet.

Taghy bir uәj aitayyn. Bizder batystyq ýlgidegi jahandanudy qauip sanaymyz. Últymyzdy, tarihimyzdy, mәdeniyetimizdi, tilimizdi, dilimizdi shayyp ketedi dep qauiptenemiz. Búl da zandy qorqynysh shyghar. Biraq, bizder nege shyghystyq ýlgidegi jahandanu turaly әngime qozghamaymyz? Arabtyq núsqadaghy keybir diny iydeyalar (halifat qúru, salafizm, vahabizm) osy shyghystyq jahandanu bolmasa, ne? Bizge aityp jatyr: sening últyn, tarihyn, jýrgen jolyn, ata-baban, dәstýring manyzdy emes, «jaqsy músylman» bolsang boldy dep. Oghan biraz jastarymyz basymen ketip qaldy. Al shyn mәninde últtar men úlystardy Alla taghala jaratty deymiz. Onda bizding últ bolyp joyyluymyz kimge kerek? Kimning ýkimi? Biz qazaq bolyp ta músylman bolamyz! Biz aldymen qazaqpyz, sosyn músylmanbyz! Bes paryzymyzdy atqaryp jatsaq, júrtqa jamandyq jasamasaq, ótirik aitpasaq, basqagha qiyanat etpesek biz eshkimnen jaman bolmaymyz, jaman músylman bolmaymyz. Shetimizden vahabit bolsaq, vahabitterding sany 15 milliongha artar, al qazaqtyng sany sol 15 milliongha kemiydi emes pe? Odan kim útady? Áyteuir, qazaq emes! Býgingi diny jik qaupi asa jaman dýniye. Onyng qasynda ru-taypamyz, naghyz-shalalyghymyz dalada qalady! Osy dindi dúrys týsinbeu kesirinen últ, ru, auyl, qala týgil talay otbasynyng úiytqysy búzylyp jatyr. Áke men bala, ana men qyzy bir-birine laghnet aityp, birimen-biri bir ýide otyryp tamaq ishuden bezip jatyr. Búdan artyq masqara bola ma? Bayqamasaq bolmaydy. Abaylamasaq bolmaydy.

2. Jylyna kem degende 70-80 jana kitap oqugha tyrysatynym ras. Negizinen júmysyma qatysty janadan shyghyp jatqan tariyh, ekonomika, sayasat, әleumettanu, filosofiya salasyndaghy kitaptar. Bayaghydan kele jatqan әdetim, 5-6 kitapty qatar bastaymyn, sosyn uaqytyma jәne kónilime qaray olardy konspekt jasap oqyp shyghamyn. Qazir belgili bir kitap oqu jýiesi joq. Biraq, kezinde tariyh, filosofiya, sayasattanu, әleumettanu salasyndaghy jalpy oqulyqtardy, hrestomatiyalardy qarap, ishinde sol salalargha oy qosqan, negizin qalaghan degen ghalymdardy qaghazgha týsirip, solardyng negizgi enbekterin tizbelep oqyp shyqqanym bar. Dәl sol әdispen Nobeli syilyghyn alghan jazushylardyng 70-80 payyzynyng enbekterimen tanystym. Qazirgi kezde gazet-jurnaldardy, internetti qarap, ondaghy jana kitaptar turaly pikirlerdi ýzbey oqimyn. Mynau keremet eken, mynanyng qajeti bolady degen kitaptardyng atyn arnayy qoyyn dәpterge kóshirip alamyn. Sosyn reti kelgen kezde, negizinen jalaqy ne qalamaqy alghan kýnderi, kitap dýkenderin aralap, janaghy avtorlardy, kitaptardy súrastyramyn, satyp alamyn. Kitap dýkenderining qyzmetkerleri de men izdegen kitaptar saudagha týsse poshtagha habarlasyp jatady. Kórkem әdebiyetke keletin bolsaq, ózimning erekshe jaqsy kóretin avtorlarym bar. Olardyng әrbir jana dýniyesin ýzbey satyp alamyn ne internet arqyly qaghazgha shygharyp oqimyn. Kitap oqityn adamdar ýshin internet degen keremet dýnie boldy emes pe?! Ózimizding aqyn-jazushylargha keletin bolsaq, biraz dýniyelerdi avtorlardyng ózi syilaydy. Qalghan jaghdayda belgili bir tuyndyny kem degende ózim syilaytyn, pikirine qúlaq týretin ýsh adam maqtamasa, oghan jolamaymyn.

3. Búl súraghynyzgha jogharyda jauap bergen siyaqtymyn. Eger osynym jetkiliksiz deseniz, kommentke naqty súraqtardy jaza salynyz. Qosymsha jauap bereyin.

- Sizder qúrghan "Úly Dala" qozghalysynyng júmystaryn Jambyl oblysy, Jambyl audanynda jýrgizgim keledi. Ózderiniz aitqanday audandyq, auyldyq jerlerde әr týrli baghytta sharualardy iske asyryp qozghalys sapynda sizdermen júmys jasasam degen niyetim bar. Sizben qalay habarlasugha bolady? Erlan ABU, Tarazdan

- Erlan! Lebizinizge rahmet! Jaqyn arada bizder Shymkent pen Tarazgha shyghamyz. Sol kezde elde jolyghayyq, әngimeleseyik. Mening úyaly telefonym 87019998222. Habarlasyp túrayyq.

- Aydos myrza! Oralmandar jónindegi kóz qarasynyz qalay? Nege olar óz elinde azyp tozyp jýr? Nege shetten kelgen qandastarymyzdyng eldimekenderge ornalasuy  jýieli týrde iske asyrylmay keledi? Súraqtar óte kóp? Osy jónindegi oilarynyz jәne naqty josparlarynyz barma?

- Óte oryndy, manyzdy súraq. Jauap beruge tyrysayyn. Mening oiymsha, «oralman» mәselesin últ mәselesinen bólek qarastyrugha bolmaydy. «Oralman» degen mәrtebe «poyyz jolaushysy», «úshaq jolaushysy» degen siyaqty uaqytsha ghana ataq, mәrtebe. Poyyzdan, úshaqtan týsken song sen kәdimgi azamatqa ainalasyn. Sol siyaqty, «oralman» degen sóz sýiekke tanba siyaqty mәngi ataugha, mәrtebege ainalmauy tiyis. «Oralman» mәrtebesi ózge elde jýrip, atamekenge oralugha niyet bildirip, sol elding shekarasyn kesip, óz elimizding shekarasynan ótken boydan, elge keldim dep tirkelgennen keyin toqtaytyn mәrtebe boluy kerek! Odan keyin elge oralghan qandasymyz «azamattyqty alugha ýmitker», al azamattyqqa ótkizu turaly preziydent jarlyghy shyqqan song tolyqqandy el azamatyna ainaluy tiyis. Olardy «qytay», «monghol», «ózbek» dep kemsitip atap jatuymyz eldikting emes, ittikting belgisi. Búndaydy óreskel, úyatty dýniyelerdi bizder ashyq aityp, janaghydaydy aityp jýrgenderdi baspasózden bolsyn, basqalay bolsyn oryndaryna qoya biluimiz kerek.

Taghy bir mәsele. Býgingi kýni orystildi baspasózde qandastarymyzgha qarsy, jalpy qazaq kóshine qarsy jaman pikirler aitylyp jýr. Oghan da biz últ bolyp tótep bergenimiz abzal. Búnyng sebepterin de aiqyn týsinuimiz kerek. Keybir orystildiler ózderine ýirenshikti, týsinikti әlemning joghalyp, kózden ghayyp bolyp bara jatqanyna qynjylady, sodan qorqady. Ekinshileri, elge oralyp jatqan qandastarymyzdyn  ekonomikalyq túrghydan ózderimen bәsekeles bolady dep qorqady, soghan barynsha qarsylyq kórsetedi. Mysaly, otanyna oralyp jatqan aghayyndar búryn qazaqtar iygere almaghan enbek oryndary men kәsipterine batyl baryp jatyr. Búl, әriyne, bәsekelestikke shyday almay jatqandardyng zyghyrdanyn qaynatady, qytyghyna tiyedi. Biz mynaday nәrseni de ashyq aituymyz kerek. Jýz jerden maqtasaq ta, jaghdayyn jasasaq ta elimizdegi orystardy ústay almaymyz jәne de olardyng demografiyalyq ósimi ornyn toltyru ýshin jetkiliksiz. Osynday orasan jerdi iygerip túru ýshin ekonomisterding pikirinshe halqymyzdyng sany 40-50 millionday boluy kerek eken. Olay bolatyn bolsa osynshama halyqty qaydan alamyz? Halyq sanyn ósiruding bir joly - útymdy demografiyalyq sayasat, janúyalardy qoldau bolsa, ekinshisi - elimizden tys jýrgen qandastarymyzdy kóshiru. Syrttan qytay qaptatyp, filippindikterdi ne pәkstandyqtardy alyp kelgenshe osynymyz dúrys emes pe? Bolashaqta bizding elimiz týrki elderimen ýlken mýddelestik jolynda tize qosyp, sayasi-ekonomikalyq konfderasiya ne odaq qúryp jatsa, bizder ózbek, úighyr, qyrghyz aghayyndargha esik ashyp, olardy qazaq azamattyghyna ótkizu mәselesin qarastyratyn bolamyz. Búl, bәlkim, aldaghy 20-30 jyldyng mәselesi shyghar. Al qazirgi kezde, kem degende 10-15 jyldyng ishinde Mongholiya, Qytay, Ózbekstan jәne Resey qazaqtaryn elge qaytaru, olardy dúrys jolmen, aqyldy sayasatpen, strategiyalyq mýddelerge say geografiyalyq, ekonomikalyq túrghydan ontayly ornalastyru, tez arada әleumettendiru mәselelerin sheshuimiz kerek. Búl elderdegi qazaqtardyng bolashaghynyng búlynghyr ekenin de ashyq aituymyz qajet.

Osy siyaqty oilarymyz da, naqty josparlarymyz da bar. «Úly Dala» qozghalysynyng qataryna, basqarushy organdaryna talay qandastarymyz ótti. Mysaly, Raqym Ayypúly, Auyt Múqiybek degen azamattardy ózderiniz jaqsy bilesizder. Tyndaytyn qúlaq bolsa solardyng aityp-jazyp jýrgenderi qanshama? Bizder sayasy qozghalys retinde naqty jobalardy, qújattardy dayyndap, qoghamdyq pikir tudyru arqyly osy mәselelerdi sheshuge janymyzdy salamyz. Aqylmen istesek barlyghy da qolymyzdan keledi.

- Aydos agha, elimizde jalpy diny ahual qiyndap bara jatqan sekildi. Súraghym, qazaq dalasynda qaytadan tirile bastaghan sopylyq dәstýr jayly: Ismatulla aqsaqal tiriltken sopylyq dәstýrge qalay qaraysyz? Dúrys dep oilaysyz ba, әlde búrys pa?

- Sopylar isi turaly biraz dýniyeni jogharyda aitqan siyaqtymyn. Al Yassauy jolyna keletin bolsaq odan ýrkip-qorqudyng qajeti joq. Sopylyq dәstýr - qazaq dәstýrinde bar. Bizding myqty-myqty aqyn-jaraularymyz, iri túlghalarymyz sopy bolghan. Elimizde kem degende sopylyqtyng ýsh ortalyghy bolghan. Býgingi tilimizde, jýris-túrysymyzda, bolmysymyzda dәl osy sopylyqtyng izderin tabugha bolady. Meni tang qaldyratyny, býgin islam jolynda jýrmiz degenderding sopylyqtan shoshynuy, oghan ashyqtan ashyq qarsy shyghuy. Shyndap kelsek, Qazaqstangha islamnyng keng taraluy dәl osy sopylyqtyng arqasy emes pe? Kezinde Yassauy babamyzdyng islam kanondaryn týrki tiline audaryp, olardyng kóshpelilerge týsinikti, jaqyn óleng tiline týsirui osy dinning keng tarauyna alyp keldi emes pe? Sol kezderi elimizdi hristiandar (nestoriandyq núsqadaghy), buddister de, yahudiyler de toryp jýrdi. Býgingi kýni qazaqty qúraghan biraz taypalar sol dinderdi ústandy emes pe? Sol Yassauy babamyzdyn, onyng shәkirtterining arqasynda osy Úly Dalada tek islam dini ghana qaldy, basqalardyng izi de qalmady. Keyingi kezderi sopylar ózge dinder men islam ishindegi ekstremistik baghyttardyng taraluyna tótep berdi. Endi kelip bizderding osy joldy ústanghandardy «ekstremist» etip shygharghanymyz qalay? Adamnyng sottalghanynan góri últymyzdyng bir ruhany dingegi bolyp tabylatyn filosofiyalyq, diny aghymnyng aiyptaluy jangha batady eken. Búl aqyl-oymen istelgen sharua emes. Osynday sottar arqyly babalarymyz talay ghasyr boyy tótep bergen diny aghymdargha jol ashyp berip jatqan joqpyz ba osy?

- Aydos agha, siz songhy uaqytta bedeli ósip kele jatqan jas qayratkersiz. Siz turaly jaqsy pikirlerdi jii estiymiz. Alayda, sizding qogham aldyndaghy abyroyynyzgha kýmәnmen qaraytyndardyng qatary az emes siyaqty kórinedi. Biraz uaqyt búryn "Jas Alash" gazetine "Mәsimovting monopoliyasy" degen maqala shyghyp, avtor sizdi Mәsimov-Qúlybaev tobynyng soyyl soghary ghyp kórsetipti. "Abay kz" sayty shynynda da Erjan Babaqúmarovtyng qolynan jem jep jýrgen aqparat qúraly ma? Jәne Feysbuk jelisinde "Ruhaniyat" partiyasynyng jetekshisi Serikjan Mәmbetәlin "Úly Dala" qozghalysynyng qúryltayyn ne Mashkeevich, ne Qúlybaev qarjylandyryp otyr dep jazghany belgili. Siz basqaratyn qozghalystyng qarjy kózi qaydan?

- Oryndy súraq. Barynsha ashyq jauap beruge tyrysayyn.

«Jas Alashtaghy» siz aityp otyrghan maqalany men de oqygham. Atalghan maqala gazetting veb-saytynda jariya kórgen song pikir jazyp kórip edim, jariyalanbady. Negizi onday maqalany jariyalar kezde jurnalister «ayyptalyp» otyrghandardyng da uәjine qúlaq týrui qajet emes pe? Maghan onday mýmkindik berilmedi. Osyghan baylanysty dәl osy saytta bizder óz pikirimizdi bildirgenbiz. Osydan keyin Rysbek Sәrsenbay aghamyzgha biraz dýniyeni qatty-qatty aityp, nómirine SMS-pen salyp jibergem. Mazmúnyn búl jerde qaytalamay-aq qoyayyn.

Maqalada aitylghan dýniyelerge kelsek. Men Timur Qúlybaevpen tanys emespin, odan aqsha almaq týgili, sóilesip te kórmeppin. Kәrim Mәsimovpen Altynbek Sәrsenbayúlynyng kómekshisi bolyp jýrgen kezde birneshe ret kezdeskenim bar. Ol kisini tanimyn, aralastym dep aita almaymyn. Osy sayttyng mazmúnyn biletin, baghytyn biletin azamattar Abay babamyzdyng atyndaghy sayttyng Mәsimovting jaqtasy dep aita almaytyny anyq. Ózining qytyghyna tiyetin, mysqyldaytyn maqalalar ýshin aqsha beretindey Mәsimov te idiot emes shyghar. Mәsimovting aqparattyq sala boyynsha ong qoly Erjan Babaqúmarovpen Preziydent әkimshiliginde qatar istedik. Ony da, meni de biletin adamdar bizdi seriktes ne tilektes azamattar dey almaytyn bolar. Erjandy úmytpasam, songhy ret dosym Erlan Sairovtyng ýiinde osydan 6-7 jyl búryn kórdim. Erjan, men bilsem, aqshany ondy-soldy shasha beretin aqymaq emes. Sózding qysqasy: men Mәsimovten de, Babaqúmarovtan da qarajat alyp otyrghan joqpyn. Bizding Abay atyndaghy portaldyng da olargha qatysy joq!

«Úly Dala» qozghalysy turaly. Búl qozghalystyng basy-qasynda jýrgen azamattar qara-jayau adamdar emes. Kem degende qozghalys basshylyghynyng 40 payyzy elge tanymal kәsipker  azamattar. Mysaly, Qozghalystyng eki birdey jetekshisi - Kenes Aqaev pen Izbasar Bozaev - aty, ónerkәsibi, biznesi bar kәsipkerler. Basqa da myqty azamattar qozghalysqa mýshe bolyp jatyr. Mysaly, Aydar Álibaev, Talghat Ábdijapparov. Tym bolmasa Gugl izdeu jýiesine kirip solardyng esimderin jazyp, qarap kórinizder. Olardyng óz qarajaty, qozghalysty qarjylandyrugha mýmkindigi joq dep eshkim aita almaydy. Songhy 4-5 aidyng ishinde óz basym jýzge juyq biznesmen jigittermen tanystym, ýlkendi-kishili jiyndar ótkizdik, pikir almastyq. Keremet últshyl jigitter bar eken! El-jer turaly pikirlerimiz bir jerden shyghyp jatyr. Olar bizding qozghalysqa kómektese almay ma? Kómektesip jatyr, aldaghy uaqytta da bizding oiymyz ben isimiz bir jerden shyghyp jatsa taghy da qol úshyn beredi dep senemin. Onyng ýstine osy uaqytqa deyin qozghalys kóp qarajatty shyghyndaghan joq. Negizgi shyghyn tek jolsaparlar men qúryltaydy ótkizuge ketti. Onyng ózin bizder - tóralqa mýsheleri - sanaly týrde ózderimizding jeke qarajatymyzgha ótkizdik. Aldaghy kýnderi esep-shot ashylady, jarnalar jinalady, sol kezde de bizder qozghalystyng veb-saytynda barlyq týsimder men shyghyndar turaly ashyq aitatyn bolamyz. Jergilikti jerlerde birneshe filialdy tirkeuge mýmkindik aldyq. Onyng ózin jergilikti jerdegi biznesmender kóteremiz dep otyr. Olar ózderi kelip qúryltaygha qatysty, basqarushy organdargha mýshe boldy.

Al songhy kezdegi Feysbuktegi әngimeler men sonyng negizinde jazylghan maqalalar turaly aita keteyin. Negizgi әngimelerge sebep bolghan Serikjan Mәmbetalinning jazbalary. Men olaryna sol jerde ashyq jauap berdim. Taghy da qaytalayyn: «Úly Dala» qozghalysyn birde-bir oligarh qarjylandyryp otyrghan joq. Qúlybaev ta emes, Mashkevich te emes. Qozghalystyng artynda birde-bir sayasy partiya joq! Búl osy qozghalysty qúrghan azamattardyng jobasy, tól balasy.

Serikjangha keletin bolsaq, osynday sandyraqtarynan keyin adam, azamat retinde syilaudan qaldym. Er azamatqa say emes tirshilik jasap otyr. Ol tek maghan ne bolmasa «Úly Dala» qozghalysyna qatysty ghana әngime emes. Onyng әngimesine mynaday nәrse sebep boluy mýmkin dep oilaymyn. Qozghalystyng qúryltayyna bizder bes partiyanyng basshylaryn shaqyrdyq. Erlan Qarin men Maqsút Nәrikbaev belgili sebepterge qatysty kele almady. Olardyng ornyna «Núr Otan» partiyasynyng Almaty qalalyq filialynyng jetekshisi Rahman Alshanov jәne Maqsút Nәrikbaevtyng ókili keldi (keshirinizder, aty esimnen shyghyp ketipti). Olar biz sóz sóilemey-aq qoyalyq, tyndap keteyik dedi. Qalghan partiya serkelerinen «Aq joldan» Azat Peruashev, JSDP «Azattan» - Ámirjan Qosanov jәne «Ruhaniyattan» - Serikjan Mәmbetalin kelip qatysty. Qúryltaydyng úiymdastyru komiyteti eshbir partiyany tómendetpeu ýshin olardyng jetekshilerine sózdi әlipby boyynsha beru kerek dep sheshti. Sondyqtan da aldymen sóz Peruashevqa tiydi. Búnyng ózin Serikjan siyaqtylar «Aydos «Aq jolgha» satylyp ketipti, sol partiyagha mýshe bolady eken» degen әngimelerge arqau etken kórinedi. Taghy da qaytalap aitayyn, óz basym birde-bir partiyagha mýshe emespin, saylaugha týskim kelip otyrghan joq! Sondyqtan da janaghyday dauryqpa sózderding esh astary da, negizi de joq. Mysaly, qúryltaygha jastar úiymdary atynan Dәuren Babamúratov degen zamandas bauyrym kelip sóiledi. Biraq, eshkim de «Úly Dalany» Dәuren qarjylandyryp otyr dep jatqan joq qoy! Yaghny búnyng artynda da belgili bir oiyndar jatyr. Olardyng qaydan shyghyp jatqanyn, kimderden tarap jatqanyn bizder jaqsy bilemiz.

Taghy bir jayt turaly aityp keteyin. Songhy kezderi bireuler meni «Jaqsy.kz» saytynyng jetekshisi, qúryltayshysy degenderdi kóp aityp jýr. Búl turaly maghan internettegi joldastarym aityp jýr. Osynday әngimeni taratyp jýrgenderding aty da, telefondary da bar. Búl turaly da aita keteyin: mening atalmysh saytqa esh qatysym joq.

- Aydos, Sizdi Mәulen Áshimbaevtyng kýieu balasy deydi, ras pa?

- Jýre bersen, kóre beresing degen osy eken! Mәulen Áshimbaev mening zamandasym, birimizdi-birimiz kópten beri bilemiz. Biraq, oghan kýieu bala bolu tórt úiyqtasam da týsime kirip kórmepti. Mәulendi kezdestirip qalsam myna әngimeni anekdot qylyp aityp beretin shygharmyn.

(Jalghasy bar)

«Abay-aqparat»