Songhy kezderi gazet-jurnal, sayt basylym betterinde jana әlipbiydegi  keybir tanbalargha baylanysty ghalymdar arasynda kelispeushilik bayqalady. Oy alshaqtyghyn tughyzghan ol qanday tanbalar?  Onyng jazylu men oqylymdaghy erekshelikteri qanday?  Orfografiyagha ontayly әlipby qajet pe?

Mine,osy súraqtardyng jauabyn izdep Ahmet Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi instituynyng bas ghylymy qyzmetkeri,bilikti ghalym filologiya ghylymdarynyn  doktory  Núrgeldi Uәly myrzagha jolyqqan edik. Ángime ózegi kóp talqysynda jýrgen әlipbiydegi keybir tanbalar men olardyng jazyludaghy ynghaylylyghy.

Almaty qalasynda qarashanyng 6-sy kýni «Dostyq ýiinde» «Qazaq tilining jana әlipbiyi: Til mamandarynyng ortaq tújyrymy» atty ghylymiy-praktikalyq dóngelek ýstel ótken eken.

«Jana әlipbi: til mamandarynyng ortaq tújyrymy» degenge qaraghanda Institut ghalymdary birauyzdy bolyp bir pәtuagha kelgen synayly. Kóptegen oqyrmandarymyz da osylay oilaghangha úqsaydy. Alayda respublikalyq basylymdarda, ózge de aqparat kózderinde, jariyalanymdargha qaraghanda Institut ghalymdarynyng ishinde atalmysh jobany qoldamaytyndary da bar eken.

- Sonymen, Institut ghalymdary kenesinde qaralyp, tanystyrylymnan ótken, «Jana әlipbi» jobasy turaly Sizdin, atap aitqanda, orfografiyalyq sózdikterding týgelge derlik basylymdaryna qatysqan negizgi qúrastyrushylardyng biri, qazaq orfografiyasynyng ghylymiy-praktikalyq mәselelerimen shúghyldanushy til mamany retinde Sizding pikirinizdi bilgisi keledi. «Attyng jaqsysy arbada synalady» degendey әlipbiyding dúrysy orfografiyada synalady. Sonymen Orfografiya «kózimen» qaraghanda «Jana әlipbi» jóninde oiynyz qalay?

- Aldymen aitarym – habar almay qalghandyqtan, Siz aityp otyrghan  «Dóngelek ýsteldin» mәjilisinde qatysa almadym. Qatyspasam da, onda qabyldanghan әlipbiymen, «Qararymen», tanysyp shyqtym. Siz «Joba», «Tanystyrylym» dep otyrsyz. Qararda, «tanystyrylym», «joba» degen úghymdy bildiretin ataular joq jәne Institut ghalymdary kenesinde qaralghan joq.

- Institut kenesinde talqylanbauynda, «Joba», «Tanystyrylym» siyaqty «kilt» sózderding bolmauynda sebep, ne bir mәn bar shyghar?

- Ol jaghyn bile almadym. Bәlkim, Institut diyrektory professor Erden Qajybek myrza «Jana әlipbi» týzude ózining tikeley qatysy bolghandyqtan, «diyrektorlyq biylikke» salmayyn degeni bolar. Al janaghyday, siz aitqan «Kilt» ataulardyng bolmauyn naqty bile almadym. Mýmkin, kýlli til mamandarynyng «týpkilikti sheshimi» degileri kelgen shyghar? Solay da boluy yqtimal. Negizgi mәsele búl emes.

- Dúrys aitasyz, onda negizgi mәselege kósheyik. Búl – tanymal tituldy ghalymdardyng úsynyp otyrghan jobasy, jay әuesqoylyq emes. Ádette ghylymy etikada sózdi jaqsydan bastaushy edi ghoy. 

«Óli  әripsiz»  әlipbiy

- «Jana әlipbiydin» tiyimdi jaghy da, oilanatyn jaghy da joq emes. Tiyimdi túsy degenimiz – sh qosarynyng «óli әripsiz» s- men berilui; jinishke dauystylardyng birynghay ä, ö, ü týrinde tanbalanuy. Al dauyssyzdargha qoyylatyn diakritikalyq belgilerding birtektes boluyn oilastyrghan jón siyaqty.

- Keshiriniz, «oylastyru» degeninizdi bizding oqyrmandarymyz syrghytpa sóz dep qalady.

- Búnynyz da jón shyghar. Aytalyq, Sh. Shayahmetov atyndaghy «Til qazyna» ortalyghy týrli әlipby jobalarynda kezdesetin diakritikalyq (akut, digraf, umlaut, brevis t.b.) belgiler boyynsha saualnama jýrgizip, oghan әleumettanym lingvistikasy boyynsha taldaular jasaghan. Sondaylargha sýienu kerek.

- «Óli әrip» degeniniz qyzyq eken. Shamasy, dybystyq mәni joq, qosalqy qyzmeti bar әripti aityp otyrsyz ghoy. Qazirgi kezde úsynylyp jatqan jobalarda Últtyq tilge tәn dybys erekshelikterin  «óli әrippen» beru jii úshyrasady.

- Onynyz ras. Qazaq tilindegi dybystardyng jarym-jartysyna juyghyn (ә, d, ú, ý, i, gh, q, n) «óli әrippen» beretin jobalar da joq emes.

- Sonymen, búnday «óli әripterden» «Jana әlipbi» jobasynyng aulaq boluyn oryndy dep otyrsyz. Jaqsysyn aittynyz. Al qazaqta, «Jaqsysyn ait, jamanyn taqap qoy» deydi ghoy. Kelispeytinderiniz bolsa, әriyne. Ondayda oqyrmandarymyz, óziniz bilesiz, aitqanynyzdaghy «Meninsheden» góri dәlelge qaraydy.

- «Jana әlipbiydi» orfografiyalyq túrghydan qoldaugha bolmaytyn sebepterdi aitugha tura keledi. «Jana әlipbiydi» eng týitkildi degen tústaryna toqtalyp kóreyik. Ádette, әlipbiyding qandayy bolmasyn kemshiligi de, artyqshylyghy da jazu arqyly tekserilgende bayqalady. «Dóngelek ýstel» nazaryna úsynylghan әlipbiyde w әrpi engizilgen eken. Búl әrip (w) qazaqtyn  tól dauyssyz dybysyn tanbalaydy dep kórsetilgen: taw (tau), sawap (sauap).   Búryn su, bu, ju jazylatyn sózderdi endigi jerde әrip ashyp súu, júu, búu dep jazugha tura keldi.

- «Árip ashu» degeniniz jana termin siyaqty. Búnday sózderdegi u әrpining tasasynda túrghan ú+u dybystaryn ashyp jazudy dúrys sanaytyndar da bar ghoy. 

Árip ashu. Tasymal ashu. Buyn ashu

- Árip ashu grafikalyq dengeydegi, tasymal ashu orfografiyalyq dengeydegi, al buyn ashu fonetikalyq dengeydegi erekshelikterge jatady. Sodyqtan konteksi әrbasqa. Biraq júrtshylyqqa mәlim, qazaq tili jalghamaly til ghoy. Kez-kelgen mәtinde sózding jeke túlghasynan góri onyng qosymshalarmen týrlenimderi әldeqayda jii kezdesedi. Óitkeni sózding týrleniminsiz (formalarynsyz) eshqanday kommunikasiya jýzege aspaytyny belgili. Búndayda sózding ózimen qosa týrlenimderin qalay orfografiyalaymyz? Orfografiyalap kóreyik. «Jana әlipbiymen» jazylatyn sózderdi týrlenimge týskendegi jazylymyn «Jana әlipbiymen» mysaly, su – súu sózining týrlenimdik tizbe qaytaryn júrtshylyq tómendegidey jazugha mәjbýr bolady

Su (2әrip) – súu (3әrip)

Suuy (4әrip) – súuúuú (6әrip)

Suiyn (5әrip) – súuúuún (7әrip)

Suynu (5әrip) – súuúnúu (7әrip)

Suytyluy (8әrip) - súuútúlúuú (10әrip)

- Búl jerde «Jana әlipbi» jobasyna kirgizilgen dabl-i-dyng (w) orfografiyalanuyndaghy qiyndyq «basy artyq әripterdin» kóbenine sayady deysiz ghoy? «Jana әlipbiydegi» «dabl-iy» әrpin nege qoldamaytynynyzdyng bir sebebi osy ghoy.

- Mәsele búnymen shektelmeydi, orfografiyalaghanda kese-kóldeneng taghy bir qiyndyqqa tap bolamyz. Mysaly, súuúnúuú dep jazamyz ba? Álde suynyuy deymiz be? Daudyng basy osy bastan-aq qyltiyp túr. Oqúuú degen dúrys pa? Oqyuy degen jón be?   Mәselening búl aitylghandardan basqa da qiyn jerleri, әsirese, bir sózding sheninde dabl-ng (w) men i-ning aralas-qúralas keletin tústarymen baylanysty. Mysaly,  qiulastyruy degendi jazarmandarymyz qalay jazady? Oilanyp kórsin. «Jana әlipbi» boyynsha orfografiya týzushilerimiz ony amalsyz qyiúulastyrúuú dep jazyp kórsetedi. «Jana әlipbiydi» ústanghan mektep múghalimi terme diktantta itiui degendi iytiyýuý dep ýiretse, kórshi mektepte iytiyýui dep jazyp kórsetedi. Qazirgi qoghami  ómirde jýrdek sózge ainalghan ruhani, uaqyt, tarihiy siyaqty qaytalamasy (rekurenttiligi) joghary sózder media-mass qúraldarynda, ishki-syrtqy jarnamalarda, ekrandaghy jýgirtpe jazularda t.b. aqparat kózderinde qalay orfografiyalanbaq? Áriyne, orfografiyalanuyn, mysaly, taryihyi, yrúuhanyi/úrúuhanyi; úuaqyt ýuәdelesýuý, úuaghdalasúuú dep jazuyn jazyp beremiz-au. Alayda búnday ýlgini jazu deuden góri transkripsiya deydi.

- Sonda qanday qiyn әlipby bolsa da, orfografiya mamandary jazuyn jazyp, sózdigin týzip te beredi, biraq Orfografiya «kózimen» qaraghanda jalpaq júrtshylyqqa qiyn tiyedi dep, kýmәn keltirgeninizdi bayqap otyrmyz.

- Áriyne, júrtshylyqtyng sauatyn oilau kerek. Óitkeni jazu-syzu – әleumettik mәndilikke ie erekshe kategoriya.

«Tól» me?  «Tól emes» pe?

- «Jana әlipbi» boyynsha i әrpimen «tól» sóz bolsa, ini, kim, til, din dep jazylady jәne solay oqylady. Al «tól emes» bolsa, janaghy i әrpimen ministr, internet dep jazasyz, biraq [ministr], [internet] dep oqisyz. Búl qalay? Mine, әlipbiyge beyjat qaramaytyn oqyrmandarymyzdyng bir bilgisi keletini osy mәsele.

- Bir әripting «tól» sóz bolsa, búlay, «tól» emes bolsa, olay jazylady dep orfografiyalanuyn «olay-búlaygha» salyp búltalaqtatu eshbir talapqa  say kelmeytin tiyanaqsyzdyq bolyp shyghady.

Aytalyq,  injil sózin [injil] dep oqisyz ba? Álde  [injil] dep oqisyz ba? Al injir atauy [injiyr] bolyp oqyla ma? Nemese [injir] dep oqyla ma? Qaysysyn qalay oqyp, qaysyn qalay jazarda oqyrman-jazarmandarymyz «tól», «tól emes» dep súryptap otyrmaq pa?

Búl – búl ma?! Mәselening biz qauiptenbey túra almaytyn taghy bir túsy bar. Kýni býgin-aq qazaq tilin shama-sharqynsha biletin orys tildi, aghylshyn tildi bilimdi azamattarymyz ini, ilim, isker degenderdi [iyni, iniy], [iliym],  [isker], dep sóileytini anyq. Býgin bolmasa, erten-aq ana sýtimen auyzdanghan qazaqtildi jas buyngha búl «janalyq»  júghysty bolyp, dýbara aitylymdar etek alyp ketpesine kim kepil?

Dәl osyghan úqsas kónilimizde úyalaghan bir kýdikti aitpauymyzgha taghy bolmay túr.  Aqtau, Qaratau, Alatau, Úlytau, Kókshetau, Medeu tәrizdi tarihiy-mәdeny onomastikalyq ataulardy Aqtaw, Qarataw, Alataw, Úlytaw, Kókshetaw, Medew dep dabl-i әrpimen jazuyn jazarmyz-au, biraq búlardy kýni býginnen-aq Aqtav, Qaratav, Alatav, Medev deuge beyimdelip, daghdy alyp ketken auyzdy qoydyra almay әlekke týsemiz be dep kýdiktenemin.

Sharttylyq pa?  Zandylyq pa?

- Sonymen, súu degendegi [Gh] men [U]-dy u dep dara әrippen tanbalau, aituynyzgha qaraghanda, әrip sanyn kóbeyte bermey, orfografiyalaudy ontaylandyratyn sharttylyq dep týsinuge bolatyn siyaqty. Búnday shúarttylyq, mysaly, aghylshyn tilindegi text(tekst)  xeroxs (kseroks), fax(faks),  boxing (boks) degenderdi eske týsiredi. Osyghan elikteu siyaqty kórinbey me?

- Joq! Syrt qaraghanda solay kórinui de mýmkin. Shettildik jazudaghy búndaylar bizding últtyq jazu-syzuymyz ýshin ónege tútar ýlgi emes.

Al qazaq orfografiyasy dәstýrindegi [ú] men  [u]-dy bir tanbagha syidyryp berudi sharttylyqtan góri zandylyq deuge bolady.

Atap aitqanda, birinshiden, [ú] qysang әri qysqa (kelte) dauysty , al [u] dauyssyz bolghanmen, onda sozylynqy vokaldi element basym. Sondyqtan ony A.Baytúrsynúly jarty dauysty dep dәl tanyghan. Ekinshiden,  [ú] da,   [u] da erinbeyim dybystar sanatyna jatady. Mine, osy ortaq qasiyetteri jaghynan búlar tu, bu, qu, su siyaqty sózderde, yaghny dauyssyzdardan song kelgen oryndarda bir-birimen kirigip, al dauys jaghynan bir-birimen úlasyp, sozylynqy sipattaghy kirikken dybystyq birlikke ainalady.

Osy tәrizdi uaqyt, uәde, uyz, uys siyaqty sózderdin  bas sheninde jazylatyn u әrpi, bayqauymyzsha, kirikken sozylynqy dybystyq birlikti tanbalaydy.

Al tau, bau degendegi  [u] erinbeyim dauyssyz bolghandyqtan, ashyq, ezubeyimdi [a]-men kirige almaydy. Óitkeni biri ezulik [a], ekinshisi erindik [u] bolyp kirige  almaghandyqtan, dauystydan song túrghan song [u]-dyng vokaldi sozylynqy sipaty da bolmaydy. Sondyqtan tau, bau degendegi [u]-dy mektep ómirinde múghalimder «sholaq u» dep dәl ataghan.

[I] dauyssyzynyng da mәn-jayy osy tәrizdi. Y әrpining dybystyq mәnin ashatyn bolsaq,[i+iy]. Búndaghy [i] qysan, kelte, ezulik dauysty. Al [i] de ezubeyim jәne dauys (vokaldi element) basym, sondyqtan búl dybysty da jarty dauystylar sanatynda qaraghan. Sóitip, iyne, iygi, iyil degendegi [i] men [iy]-din  ekeui de ezubeyim bolyp, bir-birimen kirigip, sozylynqy sipattagha kirikken dybystyq birlikke ainalady.

Ilan, iman sózderindegi y әrpining dybystyq mәni [y+y], olardyng bir-birimen kiriguin de osylaysha týsindiruge bolady. Al ay, toy, әinek, sýi degendegi iy әrpi dauystylardan keyin kelgende qosar synarsyz (vokali elementsiz) dauyssyz jalang [iy]-di tanbalaydy, óitkeni ilespe vokali element aldynghy dauystymen astasyp ketedi. Mekteptegi ústazdarymyz kezinde búnday [iy]-di sholaq y dep ýiretken.

- Osy aitylghanghandargha oray kisi esimderining tólqújatta jazyluy qalay bolmaq? Erekshe qúqyqtyq mәni bar tólqújattarda «tól» nemese  «tól emes» degen erkindik jýrmeytini mәlim. Sonymen birge kórnekti túlghalardyng esimi qalay jazylady? Álde óz aldyna jeke «Ereje» bola ma?

- «Jana әlipbiymen» baylanysty taghy bir týitkilding týiini kisi esimderimen baylanysty. Ál Farabi, Yasauiy syndy presedentti túlghalardyng esimi qalay jazylmaq?  «Tól emes» deushiler Ál Farabi, Iasauiy dese, al kirme emes «tól» deushiler Ál Farabyi, Yiasauyi dep jazylady dep әri-sәri kýy kesheri sózsiz. Ár kimning óz uәji bar demekshi, Seyilbek Isaev bolsa «tól sózimiz», sondyqtan «Seyilbek Yisayev» dep, al Aleksandr Isaev bolsa, «tól emes» kirme sondyqtan «Aleksandr Isaev» dep jazamyz deushiler de tabylady. Fariza, Fauziya, Fatima syndy esimderdi «tól» dep tanushylar Faryiza, Fauzyia, Fatyima dep, al olardy kirme, «tól emes» dep tanushylar Fauziya, Fariza, Fatima dep jazamyz der. Alayda qújattanushy mekemeler «súryptaudaghy» búnday uәjge qúlaq asa qoyady degenge seninkiremeymin.

Súqbat sony

Sonymen, dey kelgende, «Dabl-y» jazu-syzudaghy shiyelenise beretin týiinder men týitkilderdi kóbeytedi. Ásirese 30-jyldar men 57-jyldar aralyghyndaghy qazaq jazuynyng bastan keshken qiyndyghy qaytalanyp, odan beter kóbeye beredi.

Al 1957 jylghy «Erejeden» keyin «i» men «u»-dyng orfografiyalanuy bir izge týsti. Barshamyzdyng ústazymyz – professor Mәulen Balaqaev ony birden-bir dúrys sheshim boldy dep, eske alyp otyratyn. Áste tarih taghylymyn úmytugha bolmas.

Sonymen, «i» men «u» -dy orfografiyalauda, yaghny tóltuma sózderimizdi de, shettildik sózderdi de tanbalaudyng eng tiyimdi әri ontayly әmbebap sipatyn tәjiriybe taghylymy kórsetip otyr. Jiyrma-otyzynshy jyldardan qazirgi zamangha deyingi arghy-bergi kórnekti ghalymdarymyzdyng qazaq jazu-syzuyn birizge salyp jetildirudegi, búl tabysyn, qazirgishe aitqanda, kreativtilikting nyshany dep tanyghan jón bolar.

Búghan da toqtamaytyndargha aitarym: alpys jyldan astam, atap aitqanda, jeti buyn ýsh úrpaqtyng qatesiz jazghan qalam-qaghazynyng ózin kuәgha tartam.

- Sonda sózdegi tanba (suret) kóbeygen sayyn qalyng qauym, qarapayym júrtshylyq kibirtiktep oqyp, kibirtiktep jazatynday kýige týseme dep qauiptenip otyrsyz ghoy.

- Qiyndyq qay jerde bolsa, qauip sol jerde. «Qiyndyq» dep otyrghanym jazuda bolsyn, jazghandy oquda bolsyn avtomatizmning bәsendeui. Al qauip degenim – ruhany janghyruymyzdyng irgeli bir salasy – latyn grafikasyna  negizdelgen әlipbiyge kóshuden júrtshylyqtyng kýder ýze bastauyna sebep osylar bolmay ma?

- Dabl-y boyynsha jer-su ataulary qalay jazylmaq?

- Álipby jobasyndaghy dabl-y (w) kónilimizge taghy bir kýdik úyalatyp túrghanyn aitpauymyzgha bolmay túr. Aqtau, Qaratau, Alatau, Úlytau, Kókshetau, Medeu tәrizdi tarihiy-mәdeny onomastikalyq ataulardy Aqtaw, Qarataw, Alataw, Úlytaw, Kókshetaw, Medew dep jazuyn jazarmyz-au, biraq búlardy kýni býginnen-aq Aqtav, Qaratav, Alatav, Medev deuge beyimdelip, daghdy alyp ketken auyzdy qoydyra almay әlekke týsemiz be dep sekem alyp otyrmyn.

Sóz sonynda  aitarymyz, baspasóz betterinde, mektep tәjiriybesinde ornyqqan iy men u әripterining orfografiyalanuynan esh qate ketip, júrtshylyq qiyndyq kórip jatqan joq. Olay bolsa, syn tezinde synnan ótip, jazu tәjiriybesinde 63 jyldan beri dәstýrli normagha ainalyp ornyqqan iy men u әripterining jazyluyna «tónkeris» jasaudyng ayaghy nәtiyjeli bolady dep ýmittene almay otyrmyn.

- Pikir aitqannyn, pikirlesu barysynda syn aitqannyng da esh aiyp-shamy joq. Syndarly sóz oigha oy qosady. Orfografiyagha ontayly әlipby kerek ekenin aityp, oiynyzdy ortagha salyp, әngimeleskeninizge raqmet.

Abai.kz