سوڭعى كەزدەرى گازەت-جۋرنال، سايت باسىلىم بەتتەرىندە جاڭا الىپبيدەگى  كەيبىر تاڭبالارعا بايلانىستى عالىمدار اراسىندا كەلىسپەۋشىلىك بايقالادى. وي الشاقتىعىن تۋعىزعان ول قانداي تاڭبالار؟  ونىڭ جازىلۋ مەن وقىلىمداعى ەرەكشەلىكتەرى قانداي؟  ورفوگرافياعا وڭتايلى ءالىپبي قاجەت پە؟

مىنە،وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ىزدەپ احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى،بىلىكتى عالىم فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ  دوكتورى  نۇرگەلدى ءۋالي مىرزاعا جولىققان ەدىك. اڭگىمە وزەگى كوپ تالقىسىندا جۇرگەن الىپبيدەگى كەيبىر تاڭبالار مەن ولاردىڭ جازىلۋداعى ىڭعايلىلىعى.

الماتى قالاسىندا قاراشانىڭ 6-سى كۇنى «دوستىق ۇيىندە» «قازاق ءتىلىنىڭ جاڭا ءالىپبيى: ءتىل ماماندارىنىڭ ورتاق تۇجىرىمى» اتتى عىلىمي-پراكتيكالىق دوڭگەلەك ۇستەل وتكەن ەكەن.

«جاڭا ءالىپبي: ءتىل ماماندارىنىڭ ورتاق تۇجىرىمى» دەگەنگە قاراعاندا ينستيتۋت عالىمدارى ءبىراۋىزدى بولىپ ءبىر پاتۋاعا كەلگەن سىڭايلى. كوپتەگەن وقىرماندارىمىز دا وسىلاي ويلاعانعا ۇقسايدى. الايدا رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردا، وزگە دە اقپارات كوزدەرىندە، جاريالانىمدارعا قاراعاندا ينستيتۋت عالىمدارىنىڭ ىشىندە اتالمىش جوبانى قولدامايتىندارى دا بار ەكەن.

- سونىمەن، ينستيتۋت عالىمدارى كەڭەسىندە قارالىپ، تانىستىرىلىمنان وتكەن، «جاڭا ءالىپبي» جوباسى تۋرالى ءسىزدىڭ، اتاپ ايتقاندا، ورفوگرافيالىق سوزدىكتەردىڭ تۇگەلگە دەرلىك باسىلىمدارىنا قاتىسقان نەگىزگى قۇراستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى، قازاق ورفوگرافياسىنىڭ عىلىمي-پراكتيكالىق ماسەلەلەرىمەن شۇعىلدانۋشى ءتىل مامانى رەتىندە ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزدى بىلگىسى كەلەدى. «اتتىڭ جاقسىسى اربادا سىنالادى» دەگەندەي ءالىپبيدىڭ دۇرىسى ورفوگرافيادا سىنالادى. سونىمەن ورفوگرافيا «كوزىمەن» قاراعاندا «جاڭا ءالىپبي» جونىندە ويىڭىز قالاي؟

- الدىمەن ايتارىم – حابار الماي قالعاندىقتان، ءسىز ايتىپ وتىرعان  «دوڭگەلەك ۇستەلدىڭ» ماجىلىسىندە قاتىسا المادىم. قاتىسپاسام دا، وندا قابىلدانعان الىپبيمەن، «قارارىمەن»، تانىسىپ شىقتىم. ءسىز «جوبا»، «تانىستىرىلىم» دەپ وتىرسىز. قاراردا، «تانىستىرىلىم»، «جوبا» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن اتاۋلار جوق جانە ينستيتۋت عالىمدارى كەڭەسىندە قارالعان جوق.

- ينستيتۋت كەڭەسىندە تالقىلانباۋىندا، «جوبا»، «تانىستىرىلىم» سياقتى «كىلت» سوزدەردىڭ بولماۋىندا سەبەپ، نە ءبىر ءمان بار شىعار؟

- ول جاعىن بىلە المادىم. بالكىم، ينستيتۋت ديرەكتورى پروفەسسور ەردەن قاجىبەك مىرزا «جاڭا ءالىپبي» تۇزۋدە ءوزىنىڭ تىكەلەي قاتىسى بولعاندىقتان، «ديرەكتورلىق بيلىككە» سالمايىن دەگەنى بولار. ال جاڭاعىداي، ءسىز ايتقان «كىلت» اتاۋلاردىڭ بولماۋىن ناقتى بىلە المادىم. مۇمكىن، كۇللى ءتىل ماماندارىنىڭ «تۇپكىلىكتى شەشىمى» دەگىلەرى كەلگەن شىعار؟ سولاي دا بولۋى ىقتيمال. نەگىزگى ماسەلە بۇل ەمەس.

- دۇرىس ايتاسىز، وندا نەگىزگى ماسەلەگە كوشەيىك. بۇل – تانىمال تيتۋلدى عالىمداردىڭ ۇسىنىپ وتىرعان جوباسى، جاي اۋەسقويلىق ەمەس. ادەتتە عىلىمي ەتيكادا ءسوزدى جاقسىدان باستاۋشى ەدى عوي. 

«ءولى  ارىپسىز»  الىپبي

- «جاڭا ءالىپبيدىڭ» ءتيىمدى جاعى دا، ويلاناتىن جاعى دا جوق ەمەس. ءتيىمدى تۇسى دەگەنىمىز – sh قوسارىنىڭ «ءولى ءارىپسىز» s- مەن بەرىلۋى; جىڭىشكە داۋىستىلاردىڭ بىرىڭعاي ä، ö, ü تۇرىندە تاڭبالانۋى. ال داۋىسسىزدارعا قويىلاتىن دياكريتيكالىق بەلگىلەردىڭ بىرتەكتەس بولۋىن ويلاستىرعان ءجون سياقتى.

- كەشىرىڭىز، «ويلاستىرۋ» دەگەنىڭىزدى ءبىزدىڭ وقىرماندارىمىز سىرعىتپا ءسوز دەپ قالادى.

- بۇنىڭىز دا ءجون شىعار. ايتالىق، ش. شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل قازىنا» ورتالىعى ءتۇرلى ءالىپبي جوبالارىندا كەزدەسەتىن دياكريتيكالىق (اكۋت، ديگراف، ۋملاۋت، برەۆيس ت.ب.) بەلگىلەر بويىنشا ساۋالناما جۇرگىزىپ، وعان الەۋمەتتانىم لينگۆيستيكاسى بويىنشا تالداۋلار جاساعان. سوندايلارعا سۇيەنۋ كەرەك.

- «ءولى ءارىپ» دەگەنىڭىز قىزىق ەكەن. شاماسى، دىبىستىق ءمانى جوق، قوسالقى قىزمەتى بار ءارىپتى ايتىپ وتىرسىز عوي. قازىرگى كەزدە ۇسىنىلىپ جاتقان جوبالاردا ۇلتتىق تىلگە ءتان دىبىس ەرەكشەلىكتەرىن  «ءولى ارىپپەن» بەرۋ ءجيى ۇشىراسادى.

- ونىڭىز راس. قازاق تىلىندەگى دىبىستاردىڭ جارىم-جارتىسىنا جۋىعىن (ءا، د، ۇ، ءۇ، ءى، ع، ق، ڭ) «ءولى ارىپپەن» بەرەتىن جوبالار دا جوق ەمەس.

- سونىمەن، بۇنداي «ءولى ارىپتەردەن» «جاڭا ءالىپبي» جوباسىنىڭ اۋلاق بولۋىن ورىندى دەپ وتىرسىز. جاقسىسىن ايتتىڭىز. ال قازاقتا، «جاقسىسىن ايت، جامانىن تاقاپ قوي» دەيدى عوي. كەلىسپەيتىندەرىڭىز بولسا، ارينە. وندايدا وقىرماندارىمىز، ءوزىڭىز بىلەسىز، ايتقانىڭىزداعى «مەنىڭشەدەن» گورى دالەلگە قارايدى.

- «جاڭا ءالىپبيدى» ورفوگرافيالىق تۇرعىدان قولداۋعا بولمايتىن سەبەپتەردى ايتۋعا تۋرا كەلەدى. «جاڭا ءالىپبيدى» ەڭ تۇيتكىلدى دەگەن تۇستارىنا توقتالىپ كورەيىك. ادەتتە، ءالىپبيدىڭ قاندايى بولماسىن كەمشىلىگى دە، ارتىقشىلىعى دا جازۋ ارقىلى تەكسەرىلگەندە بايقالادى. «دوڭگەلەك ۇستەل» نازارىنا ۇسىنىلعان الىپبيدە w ءارپى ەنگىزىلگەن ەكەن. بۇل ءارىپ (w) قازاقتىڭ  ءتول داۋىسسىز دىبىسىن تاڭبالايدى دەپ كورسەتىلگەن: تاw (تاۋ), sawap (ساۋاپ).   بۇرىن سۋ، بۋ، جۋ جازىلاتىن سوزدەردى ەندىگى جەردە ءارىپ اشىپ سۇۋ، جۇۋ، بۇۋ دەپ جازۋعا تۋرا كەلدى.

- «ءارىپ اشۋ» دەگەنىڭىز جاڭا تەرمين سياقتى. بۇنداي سوزدەردەگى ۋ ءارپىنىڭ تاساسىندا تۇرعان ۇ+ۋ دىبىستارىن اشىپ جازۋدى دۇرىس سانايتىندار دا بار عوي. 

ءارىپ اشۋ. تاسىمال اشۋ. بۋىن اشۋ

- ءارىپ اشۋ گرافيكالىق دەڭگەيدەگى، تاسىمال اشۋ ورفوگرافيالىق دەڭگەيدەگى، ال بۋىن اشۋ فونەتيكالىق دەڭگەيدەگى ەرەكشەلىكتەرگە جاتادى. سودىقتان كونتەكسى ارباسقا. بىراق جۇرتشىلىققا ءمالىم، قازاق ءتىلى جالعامالى ءتىل عوي. كەز-كەلگەن ماتىندە ءسوزدىڭ جەكە تۇلعاسىنان گورى ونىڭ قوسىمشالارمەن تۇرلەنىمدەرى الدەقايدا ءجيى كەزدەسەدى. ويتكەنى ءسوزدىڭ تۇرلەنىمىنسىز (فورمالارىنسىز) ەشقانداي كوممۋنيكاتسيا جۇزەگە اسپايتىنى بەلگىلى. بۇندايدا ءسوزدىڭ وزىمەن قوسا تۇرلەنىمدەرىن قالاي ورفوگرافيالايمىز؟ ورفوگرافيالاپ كورەيىك. «جاڭا الىپبيمەن» جازىلاتىن سوزدەردى تۇرلەنىمگە تۇسكەندەگى جازىلىمىن «جاڭا الىپبيمەن» مىسالى، سۋ – سۇۋ ءسوزىنىڭ تۇرلەنىمدىك تىزبە قايتارىن جۇرتشىلىق تومەندەگىدەي جازۋعا ءماجبۇر بولادى

سۋ ء(2ارىپ) – سۇۋ ء(3ارىپ)

سۋى ء(4ارىپ) – سۇۋۇۋۇ ء(6ارىپ)

سۋيىن ء(5ارىپ) – سۇۋۇۋۇن ء(7ارىپ)

سۋىنۋ ء(5ارىپ) – سۇۋۇنۇۋ ء(7ارىپ)

سۋىتىلۋى ء(8ارىپ) - سۇۋۇتۇلۇۋۇ ء(10ارىپ)

- بۇل جەردە «جاڭا ءالىپبي» جوباسىنا كىرگىزىلگەن دابل-يۋ-دىڭ (w) ورفوگرافيالانۋىنداعى قيىندىق «باسى ارتىق ارىپتەردىڭ» كوبەيۋىنە سايادى دەيسىز عوي؟ «جاڭا الىپبيدەگى» «دابل-يۋ» ءارپىن نەگە قولدامايتىنىڭىزدىڭ ءبىر سەبەبى وسى عوي.

- ماسەلە بۇنىمەن شەكتەلمەيدى، ورفوگرافيالاعاندا كەسە-كولدەنەڭ تاعى ءبىر قيىندىققا تاپ بولامىز. مىسالى، سۇۋۇنۇۋۇ دەپ جازامىز با؟ الدە سۋىنىۋى دەيمىز بە؟ داۋدىڭ باسى وسى باستان-اق قىلتيىپ تۇر. وقۇۋۇ دەگەن دۇرىس پا؟ وقىۋى دەگەن ءجون بە؟   ماسەلەنىڭ بۇل ايتىلعانداردان باسقا دا قيىن جەرلەرى، اسىرەسە، ءبىر ءسوزدىڭ شەنىندە دابل-يۋ (w) مەن ءى-ءنىڭ ارالاس-قۇرالاس كەلەتىن تۇستارىمەن بايلانىستى. مىسالى،  قيۋلاستىرۋى دەگەندى جازارماندارىمىز قالاي جازادى؟ ويلانىپ كورسىن. «جاڭا ءالىپبي» بويىنشا ورفوگرافيا تۇزۋشىلەرىمىز ونى امالسىز قىيۇۋلاستىرۇۋۇ دەپ جازىپ كورسەتەدى. «جاڭا ءالىپبيدى» ۇستانعان مەكتەپ مۇعالىمى تەرمە ديكتانتتا ءيتيۋى دەگەندى ءىيتىيۇۋۇ دەپ ۇيرەتسە، كورشى مەكتەپتە ءىيتىيۇۋى دەپ جازىپ كورسەتەدى. قازىرگى قوعامي  ومىردە جۇردەك سوزگە اينالعان رۋحاني، ۋاقىت، تاريحي سياقتى قايتالاماسى (رەكۋرەنتتىلىگى) جوعارى سوزدەر مەديا-ماسس قۇرالدارىندا، ىشكى-سىرتقى جارنامالاردا، ەكرانداعى جۇگىرتپە جازۋلاردا ت.ب. اقپارات كوزدەرىندە قالاي ورفوگرافيالانباق؟ ارينە، ورفوگرافيالانۋىن، مىسالى، تارىيحىي، ىرۇۋحانىي/ۇرۇۋحانىي; ۇۋاقىت ۇۋادەلەسۇۋۇ، ۇۋاعدالاسۇۋۇ دەپ جازۋىن جازىپ بەرەمىز-اۋ. الايدا بۇنداي ۇلگىنى جازۋ دەۋدەن گورى ترانسكريپتسيا دەيدى.

- سوندا قانداي قيىن ءالىپبي بولسا دا، ورفوگرافيا ماماندارى جازۋىن جازىپ، سوزدىگىن ءتۇزىپ تە بەرەدى، بىراق ورفوگرافيا «كوزىمەن» قاراعاندا جالپاق جۇرتشىلىققا قيىن تيەدى دەپ، كۇمان كەلتىرگەنىڭىزدى بايقاپ وتىرمىز.

- ارينە، جۇرتشىلىقتىڭ ساۋاتىن ويلاۋ كەرەك. ويتكەنى جازۋ-سىزۋ – الەۋمەتتىك ماندىلىككە يە ەرەكشە كاتەگوريا.

«ءتول» مە؟  «ءتول ەمەس» پە؟

- «جاڭا ءالىپبي» بويىنشا ءى ارپىمەن «ءتول» ءسوز بولسا، ءىنى، كىم، ءتىل، ءدىن دەپ جازىلادى جانە سولاي وقىلادى. ال «ءتول ەمەس» بولسا، جاڭاعى ءى ارپىمەن ministr, internet دەپ جازاسىز، بىراق [مينيستر]، [ينتەرنەت] دەپ وقيسىز. بۇل قالاي؟ مىنە، الىپبيگە بەيجات قارامايتىن وقىرماندارىمىزدىڭ ءبىر بىلگىسى كەلەتىنى وسى ماسەلە.

- ءبىر ءارىپتىڭ «ءتول» ءسوز بولسا، بۇلاي، «ءتول» ەمەس بولسا، ولاي جازىلادى دەپ ورفوگرافيالانۋىن «ولاي-بۇلايعا» سالىپ بۇلتالاقتاتۋ ەشبىر تالاپقا  ساي كەلمەيتىن تياناقسىزدىق بولىپ شىعادى.

ايتالىق،  injil ءسوزىن [ءينجىل] دەپ وقيسىز با؟ الدە  [ءىنجىل] دەپ وقيسىز با؟ ال injir اتاۋى [ينجير] بولىپ وقىلا ما؟ نەمەسە [ءىنجىر] دەپ وقىلا ما؟ قايسىسىن قالاي وقىپ، قايسىن قالاي جازاردا وقىرمان-جازارماندارىمىز «ءتول»، «ءتول ەمەس» دەپ سۇرىپتاپ وتىرماق پا؟

بۇل – بۇل ما؟! ماسەلەنىڭ ءبىز قاۋىپتەنبەي تۇرا المايتىن تاعى ءبىر تۇسى بار. كۇنى بۇگىن-اق قازاق ءتىلىن شاما-شارقىنشا بىلەتىن ورىس ءتىلدى، اعىلشىن ءتىلدى ءبىلىمدى ازاماتتارىمىز ءىنى، ءىلىم، ىسكەر دەگەندەردى [ءينى، يني]، [يليم]،  [يسكەر]، دەپ سويلەيتىنى انىق. بۇگىن بولماسا، ەرتەڭ-اق انا سۇتىمەن اۋىزدانعان قازاقتىلدى جاس بۋىنعا بۇل «جاڭالىق»  جۇعىستى بولىپ، ءدۇبارا ايتىلىمدار ەتەك الىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل؟

ءدال وسىعان ۇقساس كوڭىلىمىزدە ۇيالاعان ءبىر كۇدىكتى ايتپاۋىمىزعا تاعى بولماي تۇر.  اقتاۋ، قاراتاۋ، الاتاۋ، ۇلىتاۋ، كوكشەتاۋ، مەدەۋ ءتارىزدى تاريحي-مادەني ونوماستيكالىق اتاۋلاردى اقتاw, قاراتاw, الاتاw, ۇلىتاw, كوكشەتاw, مەدەw دەپ دابل-يۋ ارپىمەن جازۋىن جازارمىز-اۋ، بىراق بۇلاردى كۇنى بۇگىننەن-اق اقتاۆ، قاراتاۆ، الاتاۆ، مەدەۆ دەۋگە بەيىمدەلىپ، داعدى الىپ كەتكەن اۋىزدى قويدىرا الماي الەككە تۇسەمىز بە دەپ كۇدىكتەنەمىن.

شارتتىلىق پا؟  زاڭدىلىق پا؟

- سونىمەن، سۇۋ دەگەندەگى [ع] مەن [ۋ]-دى ۋ دەپ دارا ارىپپەن تاڭبالاۋ، ايتۋىڭىزعا قاراعاندا، ءارىپ سانىن كوبەيتە بەرمەي، ورفوگرافيالاۋدى وڭتايلاندىراتىن شارتتىلىق دەپ تۇسىنۋگە بولاتىن سياقتى. بۇنداي شۇارتتىلىق، مىسالى، اعىلشىن تىلىندەگى text(تەكست)  xeroxs (كسەروكس), fax(فاكس),  boxing (بوكس) دەگەندەردى ەسكە تۇسىرەدى. وسىعان ەلىكتەۋ سياقتى كورىنبەي مە؟

- جوق! سىرت قاراعاندا سولاي كورىنۋى دە مۇمكىن. شەتتىلدىك جازۋداعى بۇندايلار ءبىزدىڭ ۇلتتىق جازۋ-سىزۋىمىز ءۇشىن ونەگە تۇتار ۇلگى ەمەس.

ال قازاق ورفوگرافياسى داستۇرىندەگى [ۇ] مەن  [ۋ]-دى ءبىر تاڭباعا سىيدىرىپ بەرۋدى شارتتىلىقتان گورى زاڭدىلىق دەۋگە بولادى.

اتاپ ايتقاندا، بىرىنشىدەن، [ۇ] قىساڭ ءارى قىسقا (كەلتە) داۋىستى ، ال [ۋ] داۋىسسىز بولعانمەن، وندا سوزىلىڭقى ۆوكالدى ەلەمەنت باسىم. سوندىقتان ونى ا.بايتۇرسىنۇلى جارتى داۋىستى دەپ ءدال تانىعان. ەكىنشىدەن،  [ۇ] دا،   [ۋ] دا ەرىنبەيىم دىبىستار ساناتىنا جاتادى. مىنە، وسى ورتاق قاسيەتتەرى جاعىنان بۇلار تۋ، بۋ، قۋ، سۋ سياقتى سوزدەردە، ياعني داۋىسسىزداردان سوڭ كەلگەن ورىنداردا ءبىر-بىرىمەن كىرىگىپ، ال داۋىس جاعىنان ءبىر-بىرىمەن ۇلاسىپ، سوزىلىڭقى سيپاتتاعى كىرىككەن دىبىستىق بىرلىككە اينالادى.

وسى ءتارىزدى ۋاقىت، ۋادە، ۋىز، ۋىس سياقتى سوزدەردىڭ  باس شەنىندە جازىلاتىن ۋ ءارپى، بايقاۋىمىزشا، كىرىككەن سوزىلىڭقى دىبىستىق بىرلىكتى تاڭبالايدى.

ال تاۋ، باۋ دەگەندەگى  [ۋ] ەرىنبەيىم داۋىسسىز بولعاندىقتان، اشىق، ەزۋبەيىمدى [ا]-مەن كىرىگە المايدى. ويتكەنى ءبىرى ەزۋلىك [ا]، ەكىنشىسى ەرىندىك [ۋ] بولىپ كىرىگە  الماعاندىقتان، داۋىستىدان سوڭ تۇرعان سوڭ [ۋ]-دىڭ ۆوكالدى سوزىلىڭقى سيپاتى دا بولمايدى. سوندىقتان تاۋ، باۋ دەگەندەگى [ۋ]-دى مەكتەپ ومىرىندە مۇعالىمدەر «شولاق ۋ» دەپ ءدال اتاعان.

[ي] داۋىسسىزىنىڭ دا ءمان-جايى وسى ءتارىزدى. ي ءارپىنىڭ دىبىستىق ءمانىن اشاتىن بولساق،ء[ى+ي]. بۇنداعى ء[ى] قىساڭ، كەلتە، ەزۋلىك داۋىستى. ال [ي] دە ەزۋبەيىم جانە داۋىس (ۆوكالدى ەلەمەنت) باسىم، سوندىقتان بۇل دىبىستى دا جارتى داۋىستىلار ساناتىندا قاراعان. ءسويتىپ، ينە، يگى، ءيىل دەگەندەگى ء[ى] مەن [ي]-ءدىڭ  ەكەۋى دە ەزۋبەيىم بولىپ، ءبىر-بىرىمەن كىرىگىپ، سوزىلىڭقى سيپاتتاعا كىرىككەن دىبىستىق بىرلىككە اينالادى.

يلان، يمان سوزدەرىندەگى ي ءارپىنىڭ دىبىستىق ءمانى [ى+ي]، ولاردىڭ ءبىر-بىرىمەن كىرىگۋىن دە وسىلايشا تۇسىندىرۋگە بولادى. ال اي، توي، اينەك، ءسۇي دەگەندەگى ي ءارپى داۋىستىلاردان كەيىن كەلگەندە قوسار سىنارسىز (ۆوكال ەلەمەنتسىز) داۋىسسىز جالاڭ [ي]-ءدى تاڭبالايدى، ويتكەنى ىلەسپە ۆوكال ەلەمەنت الدىڭعى داۋىستىمەن استاسىپ كەتەدى. مەكتەپتەگى ۇستازدارىمىز كەزىندە بۇنداي [ي]-ءدى شولاق ي دەپ ۇيرەتكەن.

- وسى ايتىلعانعاندارعا وراي كىسى ەسىمدەرىنىڭ تولقۇجاتتا جازىلۋى قالاي بولماق؟ ەرەكشە قۇقىقتىق ءمانى بار تولقۇجاتتاردا «ءتول» نەمەسە  «ءتول ەمەس» دەگەن ەركىندىك جۇرمەيتىنى ءمالىم. سونىمەن بىرگە كورنەكتى تۇلعالاردىڭ ەسىمى قالاي جازىلادى؟ الدە ءوز الدىنا جەكە «ەرەجە» بولا ما؟

- «جاڭا الىپبيمەن» بايلانىستى تاعى ءبىر تۇيتكىلدىڭ ءتۇيىنى كىسى ەسىمدەرىمەن بايلانىستى. ءال فارابي، ياساۋي سىندى پرەتسەدەنتتى تۇلعالاردىڭ ەسىمى قالاي جازىلماق؟  «ءتول ەمەس» دەۋشىلەر ءال فارابي، ياساۋي دەسە، ال كىرمە ەمەس «ءتول» دەۋشىلەر ءال فارابىي, ىياساۋىي دەپ جازىلادى دەپ ءارى-ءسارى كۇي كەشەرى ءسوزسىز. ءار كىمنىڭ ءوز ءۋاجى بار دەمەكشى، سەيىلبەك يساەۆ بولسا «ءتول ءسوزىمىز»، سوندىقتان «سەيىلبەك ىيسايەۆ» دەپ، ال الەكساندر يساەۆ بولسا، «ءتول ەمەس» كىرمە سوندىقتان «الەكساندر يساەۆ» دەپ جازامىز دەۋشىلەر دە تابىلادى. فاريزا، فاۋزيا، فاتيما سىندى ەسىمدەردى «ءتول» دەپ تانۋشىلار فارىيزا، فاۋزىيا، فاتىيما دەپ، ال ولاردى كىرمە، «ءتول ەمەس» دەپ تانۋشىلار فاۋزيا، فاريزا، فاتيما دەپ جازامىز دەر. الايدا قۇجاتتانۋشى مەكەمەلەر «سۇرىپتاۋداعى» بۇنداي ۋاجگە قۇلاق اسا قويادى دەگەنگە سەنىڭكىرەمەيمىن.

سۇقبات سوڭى

سونىمەن، دەي كەلگەندە، «دابل-يۋ» جازۋ-سىزۋداعى شيەلەنىسە بەرەتىن تۇيىندەر مەن تۇيتكىلدەردى كوبەيتەدى. اسىرەسە 30-جىلدار مەن 57-جىلدار ارالىعىنداعى قازاق جازۋىنىڭ باستان كەشكەن قيىندىعى قايتالانىپ، ودان بەتەر كوبەيە بەرەدى.

ال 1957 جىلعى «ەرەجەدەن» كەيىن «ي» مەن «ۋ»-دىڭ ورفوگرافيالانۋى ءبىر ىزگە ءتۇستى. بارشامىزدىڭ ۇستازىمىز – پروفەسسور ماۋلەن بالاقاەۆ ونى بىردەن-ءبىر دۇرىس شەشىم بولدى دەپ، ەسكە الىپ وتىراتىن. استە تاريح تاعىلىمىن ۇمىتۋعا بولماس.

سونىمەن، «ي» مەن «ۋ» -دى ورفوگرافيالاۋدا، ياعني ءتولتۋما سوزدەرىمىزدى دە، شەتتىلدىك سوزدەردى دە تاڭبالاۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى ءارى وڭتايلى امبەباپ سيپاتىن تاجىريبە تاعىلىمى كورسەتىپ وتىر. جيىرما-وتىزىنشى جىلداردان قازىرگى زامانعا دەيىنگى ارعى-بەرگى كورنەكتى عالىمدارىمىزدىڭ قازاق جازۋ-سىزۋىن بىرىزگە سالىپ جەتىلدىرۋدەگى، بۇل تابىسىن، قازىرگىشە ايتقاندا، كرەاتيۆتىلىكتىڭ نىشانى دەپ تانىعان ءجون بولار.

بۇعان دا توقتامايتىندارعا ايتارىم: الپىس جىلدان استام، اتاپ ايتقاندا، جەتى بۋىن ءۇش ۇرپاقتىڭ قاتەسىز جازعان قالام-قاعازىنىڭ ءوزىن كۋاعا تارتام.

- سوندا سوزدەگى تاڭبا (سۋرەت) كوبەيگەن سايىن قالىڭ قاۋىم، قاراپايىم جۇرتشىلىق كىبىرتىكتەپ وقىپ، كىبىرتىكتەپ جازاتىنداي كۇيگە تۇسەمە دەپ قاۋىپتەنىپ وتىرسىز عوي.

- قيىندىق قاي جەردە بولسا، قاۋىپ سول جەردە. «قيىندىق» دەپ وتىرعانىم جازۋدا بولسىن، جازعاندى وقۋدا بولسىن ءاۆتوماتيزمنىڭ باسەڭدەۋى. ال قاۋىپ دەگەنىم – رۋحاني جاڭعىرۋىمىزدىڭ ىرگەلى ءبىر سالاسى – لاتىن گرافيكاسىنا  نەگىزدەلگەن الىپبيگە كوشۋدەن جۇرتشىلىقتىڭ كۇدەر ۇزە باستاۋىنا سەبەپ وسىلار بولماي ما؟

- دابل-يۋ بويىنشا جەر-سۋ اتاۋلارى قالاي جازىلماق؟

- ءالىپبي جوباسىنداعى دابل-يۋ (w) كوڭىلىمىزگە تاعى ءبىر كۇدىك ۇيالاتىپ تۇرعانىن ايتپاۋىمىزعا بولماي تۇر. اقتاۋ، قاراتاۋ، الاتاۋ، ۇلىتاۋ، كوكشەتاۋ، مەدەۋ ءتارىزدى تاريحي-مادەني ونوماستيكالىق اتاۋلاردى اقتاw, قاراتاw, الاتاw, ۇلىتاw, كوكشەتاw, مەدەw دەپ جازۋىن جازارمىز-اۋ، بىراق بۇلاردى كۇنى بۇگىننەن-اق اقتاۆ، قاراتاۆ، الاتاۆ، مەدەۆ دەۋگە بەيىمدەلىپ، داعدى الىپ كەتكەن اۋىزدى قويدىرا الماي الەككە تۇسەمىز بە دەپ سەكەم الىپ وتىرمىن.

ءسوز سوڭىندا  ايتارىمىز، ءباسپاسوز بەتتەرىندە، مەكتەپ تاجىريبەسىندە ورنىققان ي مەن ۋ ارىپتەرىنىڭ ورفوگرافيالانۋىنان ەش قاتە كەتىپ، جۇرتشىلىق قيىندىق كورىپ جاتقان جوق. ولاي بولسا، سىن تەزىندە سىننان ءوتىپ، جازۋ تاجىريبەسىندە 63 جىلدان بەرى ءداستۇرلى نورماعا اينالىپ ورنىققان ي مەن ۋ ارىپتەرىنىڭ جازىلۋىنا «توڭكەرىس» جاساۋدىڭ اياعى ناتيجەلى بولادى دەپ ۇمىتتەنە الماي وتىرمىن.

- پىكىر ايتقاننىڭ، پىكىرلەسۋ بارىسىندا سىن ايتقاننىڭ دا ەش ايىپ-شامى جوق. سىندارلى ءسوز ويعا وي قوسادى. ورفوگرافياعا وڭتايلى ءالىپبي كەرەك ەكەنىن ايتىپ، ويىڭىزدى ورتاعا سالىپ، اڭگىمەلەسكەنىڭىزگە راقمەت.

Abai.kz