Ospan men Dәlelhan ózara jau bolghan ba?
(«Azattyq múraty» kitabyndaghy Dәlelhan Sýgirbaev pen Ospan batyr beynesi haqynda)
Shyghys Týrkistan atalghan Shynjang ólkesinde 1940 jyldary óris alghan últ azattyq qozghalystary tónireginde san-sanaqsyz oqighalar bar. Ásirese, tabighy jer baylyghy jaghynan ishting de syrttyng da yndyny men yntyzaryn qozdyratyn bir kesek mayly ettey baylyghy men shaylyghy osy ortada tughan kýresterding oshaq otyn ýnemi laulatumen boldy.
Sonyng ishinde 1944 jyly qúrylghan Shyghys Týrkistan Respublikasy jәne onyng qúrushysy da, qúlatushysy bolghan kenester odaghy men jergilikti kýshter arasyndaghy әr týrli ymyralar men teke-tirester tónireginde oryn alghan kýrmeui kýrdeli mәsele óte kóp.
Kenester odaghynyng nemistermen bolghan soghysynda artqy tayanysh baza retinde dayyndaghan jas respublikanyng ghúmyry bir jylgha jetpedi. Sebebi, 1945 jyly 11 aqpanda Kenes Odaghy, AQSh, Úlybritaniya ýsh elding basshylary Qyrym týbegindegi Yaltada mәjilis ashyp, soghystan keyingi aumaqtardy bólu, tynyshtandyru shartyna oray, mongholiya derbestigine eshkim qol súqpaytyn bolyp, onyng esesine janadan qúrylghan Shyghys Týrkistan respublikasy qytay tәueldiligine bir jola ótken edi.
Osy Respublikany qúru jolyndaghy qan keshti kýreske Stalinning jol-joryghymen Choybalsannyng Ór Altaydaghy Ospanmen odaqtasuy, Kenes odaghynyng әskery kýshter men qaru-jaraqtan kómektesui syndy oqighalar oryn alghany belgili.
Áli de tolyq zertteu tappaghan taqyryptyng biri – Kenes odaghynan Shynjandaghy últ azattyq qozghalysyna barghan әskery shendiler men jauyngerler kimder, olar ne atqardy, qanshasy qúrban boldy, aty-jóni kim, qyzmeti, keyingi taghdyry qalay boldy? – degen kóptegen saualdar júmbaq kýiinshe qalyp keledi.
Syrt kóz synshy demekshi solardyng kózimen qaraghan tarihtyng qaghaz betine týsken ýzikterin tapsaq, tam-túmdap bolsa da, ótken kýnder elesin quyp, ashylmaghan qyry men syry kóp atalmysh oqighalargha ýnile týskimiz keledi.
Bizding qolymyzgha iligip otyrghan Hakim Bekishevting «Azattyq múraty» atty kitaby («Azattyq múraty», qúrast: H. Hakimúly. Derekti hikayat. Almaty: «Sep» baspasy, 2018 jyl) sol súraqtargha azdap bolsa da jauap beredi. Ekinshi dýniyejýzilik soghysty bastan keship, jenisti sherumen qaytqan avtor (H.Bekishev) izinshe Shyghys Týrkistandaghy últ azattyq qozghalysyna attanady. Gomindandyq qytay kýshterimen bolghan soghystyng bel ortasynda bolyp, Qorghas Ile baghyty arqyly Altaygha jetedi. Ózi kórgen oqighalardy jay ghana tizbekteumen shektelmey, ómir shyndyghymen shendestire otyryp naqtyly bayandaydy.
Sol tústaghy sayasy tapsyrma jәne kýres jaghdayyna oray ol negizinen Dәlelhan Sýgirbaevpen kóbirek birge bolady. Onyng kýres baghytyna jetekshilik etip qalmastan, sayasy baghyt-baghdar kórsetip, senimdi serigi retinde qasynda jýredi. Keyinnen Ospan batyrmen tanysyp, az uaqyt ol kisimen de birge bolady.
Biz búl kitaptaghy barlyq oqighany bayandap shyqpaqshy emespiz. Dәlelhan Sýgirbaev jәne Ospan batyr Silәmúly jónindegi avtordyng estelikterimen bólisip, tarihy túlghalardy taghy bir qyrynan tanytatyn paraqtargha nazar salamyz.
«Ýkimetimizding tilegine oray Siniszyan jerindegi qazaq, úighyr taghy sonday az últtardy Gominidan armiyasynan qorghaugha bir top әskery basshylary barghanbyz. Siniszyandaghy Qúlja qalasynda qúrylghan Shyghys Týrkistan ýkimeti mýsheleri Sýgirbaev Dalelhanmen, Z.Kepsaymen, polk komandiyri Leskin Fatey Ivanovichpen birinshi ret kezdestik. Kezdeskende Dәlelhannyng maghan aitqany:
– ...1944 jyly 12 noyabride Shyghys Týrkistan ýkimetin ornatyp, óz aldyna ýkimet bolyp, jenis tuyn kótergen edik.
Dәlelhan, sonday-aq, Siniszyandaghy azattyq kýresti basqarushylar: Ahmetjan Qasami, Ghany batyr, Munenov Iskakbek, Abassov Abdukeriym, Fatik Muslimov taghy da basqalardyng jeke-jeke kim ekenin syrttan tanystyrdy da:
– Shyghys Týrkistan ýkimetin ornatu bizge onaygha týsken joq. Kóptegen azamattarymyz Gominidan oghynan qaza boldy, – dep, búl kýreste óz basynan ótken qiynshylyqtaryna biraz toqtaldy:
– 1921 jyl men 21 jastamyn. Shyghys Týrkistan halqy aq әskerding qaldyghyn qúrtuda qyzyl armiyagha kóptegen kómekter kórsettik. Olargha jetekshi bolyp, joldardy kórsettik, tamaq, saymandar, attarmen de kómektestik. Sol basshylardyng biri men ózim boldym. Aq әskerlerge eshbir kómek kórsetpegen song aghalarym Dýrbithandy jәne Múqandy atyp óltirdi. Men retin tauyp qashyp qútyldym. SSSR halqynyng Oktyabri revolusiyasynyng arqasynda sosialistik elge ainaluy – Shyghys Týrkistan halqyna óz aldyna erikti ýkimet ornatugha ýlgi boldy.
1944 jyldyng orta kezinde bizding Altay jerinde birneshe partizandar otryadtary qúryldy. Búl partizan otryadtarynda birneshe myndaghan adamdar boldy. Partizan otryadtary Gominidan әskerlerimen talay soghysty, Altaydyng kóptegen jerin bosatty. Endigi alda túrghan maqsat: II-atty әsker brigadasyn jasaqtap, Altay elin Gominidan әskerinen bosatu, – dep Dәlelhan sózin ayaqtady» (7-9 better).
Alghashqy kezdesu haqyndaghy búl ýzindiden biz jalpy kýresting múrat-maqsaty men aldaghy bolatyn kýres jәne ondaghy D.Sýgirbaevtyng qyzmetteri jayynan da maghlúmat alamyz.
Sóitip, bizding keyipker Qúljada resmy týrde jasaqtalghan qosynmen Altaydy betke alyp jolgha shyghady. Jolda Qaramay, Tarbaghataydyng Dórbiljini, Qobyqsary audany arqyly Sauyrdyng shyghys túmsyghymen Buyrshyn arqyly Altaygha betteydi. Osy jolda kezikken gomindanshylarmen soghysyp, jenisti sheruler jýrgizedi. «Joldasty jol-saparda tanisyn» degendey, osy úzaq barys onyng Dәlelhandy jaqynnan tanuyna mýmkindik beredi.
«Sýgirbaev Dәlelhan – býkil Siniszyan halqyn, onyng jerin, jolyn, tau-tas, oi-shúqyryn, suyn jaqsy biledi, ózi Altay elinde tuyp-ósken. Gominidan armiyasyna qarsy, sol aradaghy qazaq, úighyr, orys jәne basqa kóptegen últtardy ýiymdastyru isining jetekshisi, belgili qolbasshy, el arasyndaghy bedeli kýshti, aqyldy, tereng oilaytyn, bostandyqty kóksep shyghyp, Shyghys Týrkistan memleketin ornatugha belsene qatysyp jәne tikeley bastaushylardyng biri bolghandyqtan II-atty brigadagha kenesshi retinde jiberilgen» (10-11 bet).
Bir qyzyghy sapar barysynda avtor sol kezdegi dalalyq soghysqa beyimdelgen jauyngerlerding túrmys-tirshiligi men ómir sýru ortasy, kýresi, iydeyasy haqynda da qystyrma bayandaular jasap otyrady.
«Jauyngerlerding kýnine ýsh mezgil jeytini – qoydyng jana soyylghan jas eti. Adam ýirenip te jәne qúnyghyp ta ketedi eken... Bir vzvodta qyryq jauynger bar. Qyrqyna norma boyynsha bir jegende bir qoy. Ýsh mezgil tamaqqa ýsh qoy. Brigadadaghy 27 vzvod, basqa da qosymsha bólimder bar, barlyghyna bir kýnde 90-100 qoy soyylady. Janaghy kóldi jaghalay týsken әskery bólimder tanertengi tamaqqa qoy soyyp jatyr.
Múnshama qoydyng etin qayda, qalay pisiredi degendi oiladyq. Óitkeni, bәrin salugha ydys jetpeytini anyq. Al, osy kezde bireuler jerdi shúnqyrlap qazyp jatyr, bireuler qoydyng etin, ishek-qarnyn juuda, qoydyng etin mýshelep búzuda. Al, endi bireuler qoydyng tazalanghan qarnyna mýshelep búzghan etti toltyra salyp, auzyn attyng qúiryq qylymen myqtap baylady da, janaghy shúnqyrgha salyp jatyr. Sosyn ýstin qúmmen 10-15 santiymetrdey etip kómip, onyng ýstine mazdadyp ot jaqty» (30 bet).
«Bizdin әskerimizding ýsterine kiygen kiyimderi de әrtýrli: qazaqtar – qazaqy shapan, ton, shekpen, basyna bórik, malaqay ya túmaq kiygen, úighyrlar – shekpenshe-shapan, basyna ala taqiya kiyip, beline aq, kók, qara, matadan belbeu oraghan. Orystardyng ýstinde sholaq ton, syrghan qysqa fufayka, bastarynda kepka, papah, malaqay» (33 bet). Búl joldardan basqa da sol tústaghy soghys jәne әskeriyler ómiri turaly mәlimetter kezdesedi.
Eng bastysy, búl kitapta sol tústyng sayasy qayratkerlerining shynayy suretteri bar.
«Altay elining ortalyghy – Sary-Sýme qalasy, Mongholiya jәne Sovetter odaghy ýkimetterimen shekarada. Búl arada toqtalatyn ýlken kýrdeli mәsele ol – aldymyzda Altay okruginde Altay elining Ospan degen batyry bastaghan partizan otryadymen baylanys ornatu, olargha kómek beru. Ospan batyr bastaghan jauyngerler Gominidan armiyasymen talay shayqasqan. Qysqasyn aitqanda, Ospan batyr bastaghan partizan otryadynan gomindanshylar qatty
qorqyp, qaymyghady eken. Búl turaly Dәlelhan talay әngime etken. Ospan batyr bastaghan partizan otryadynyng sany ýsh-tórt jýzdey adam. Ospannan basqa sol Altay okrugining Áripbay batyry bastaghan partizan otryady bar eken. Onda shamasy eki-ýsh jýzdey adam» (21 bet).
Ospan batyr turaly búrynnan da estip, bilgen H.Bekishevting atalghan kitapta Dәlelhannyng aituy boyynsha bergen Ospan batyr turaly alghashqy týsinigi osylaysha berilgen. Búl arada Dәlelhannyng Ospangha qúrmetpen qarap, ony kórnekti batyr retinde tanystyrghany bayqalady.
Múnda atalghan Áripbay da Ospan qolyna mongholiya arqyly kómekke barghan kenes sarbazy. Ol turaly kitapta mynaday derek bar:
«Áripbay bastaghan partizan otryady eki jyldan beri Sary-Sýme manyndaghy Gominidan әskerimen talay shayqasqan. Búl partizandardyng istegen qimyldaryn Dәlelhan maghan aitqan bolatyn» (22-23 bet).
«Birinshi jolyqqanda Áripbaydyng kim, qanday adam ekenin bile qoygham joq. Áripbay maghan jaqyndap birdeme súraghysy, bilgisi kelgenin men aitpay-aq sezemin. Meni búryn kórgen kisidey, kishkene qoy kózi kýlimdep, bir kezde onasha shygha bergenimde:
– Joldas! Siz qay jerden keldiniz, – dedi Áripbay.
– Men osy Altaydyng qazaghymyn, eshqaydan kelgem joq, – dedim.
– IYә, Altayda sendey qazaqty kórsemshi. Mening elden osynda kelgenime, mine, eki jyldan asyp barady. Saghyndym. Elden habar joq. Az da bolsa el jaghynan aitsanshy, – dedi.
– Men eshtene bilmeymin, men Altay qazaghymyn, – dedim asyghystyghymdy sezdirip. Áriyne, ә degennen aqtaryla salugha bolmaydy. Áytpese, Áripbaymen súrasyp-bilisuge men de qúmartyp túrmyn. Ayandap jýrip otyryp, keshke qaray Sary-Sýmege jetpey, bir saygha kelip toqtadyq. Osy jerde qonyp shyghudy úighardyq. Jaghalay kýzet qoydyq. Ásker tәrtibi – saqtyq kerek, aldymyzda jau jaqyn.
Osy arada, ózim kýtkendey-aq, Áripbay mening janyma keldi. Ekeumiz emen-jarqyn súqbattastyq. Ol ishindegi barlyq syryn, eki jyldan beri jaumen kýreskenin, talay qiynshylyq kórgenin aitty. Sóz arasynda ol Almaty oblysy, Kegen audandyq partiya komiytetining hatshysy ekenin, osynda ýkimet tapsyrmasymen kelgenin, semiyasy sol Kegen audanynyng ortalyghynda túratynyn jasyrghan joq. Ózin Shyghys Týrkistan halqyna kómekke jibergenin, múnda kelgen song osyndaghy partizan bólimshesine bastyq etip bekitkenin aitty.
IYә, kópten beri esimine qanyq bolghan maghan Áripbay syndy erjýrek qandasymmen kezdesip, súqbattasu sәti tudy. Áripbay asa sabyrly, parasatty azamat eken. Men Áripbaydy әbden bilgen son, sendim de, el habaryn aittym. Sonynda ekeuara әngimemiz turaly eshkimge tis jarmaytyn, bir-birimizdi tanymaytyn bolyp uәdelesip, qol alystyq» (53-54 bet).
Osy arada aita keterlik bir jaghday – Kenester odaghynan Shynjang jerine nemese Altaygha baratyn әrbir ofiyser, jauyngerding sol elge bararda arnayy dayyndyqtan ótip, baratyn jerining kiiyimin kiyip, ruyna deyin jattap alatyndyghy. «Mening kim, qaydan ekenimdi otyrghandardyng ishindegi tek Doskenov pen Sýgirbaydyng Dəlelhany biledi. Meni osy jerding ataqty bayynyng balasy, sovetter songzynda oqyghan dep úghatyn. Sondyqtan da jergilikti jerding adamdary jəne brigada jauyngerleri de osylay oilaytyn. «Árdayym, elge jaqyn bol. Aytaryndy ekilenbey kesip-kesip ait. Búl elding qazaghy da, basqasy da, ór adamnyng sózine senip, izine ergisi keledi...» deytin maghan Dәlelhan»(43 bet) degen joldar men jorydaghy Áripbaymen aradaghy dialogtar sony kórsetedi.
Birde jolda Qyryqoshaq degen jerde altyn qazghandar turaly hikaya shertiledi.
«Dәlelhan jaylanyp otyrghan son, altynyng qaydan shyghatyn ony qalay qorytatynyn bizge óz bilgeninshe týsindirdi.
– Qytay baylarynyng altyn shygharatyn menshikti jeri men kóli bar. Olar baylyqtyn paydasyn kóredi. Qazaqtan júmysker jaldaydy, ol sorlylardyng enbekterin sýliktep sorady, enbekterin qanaydy, – dedi yzaly keyipte. – tabylghan altyndardy aghylshyn, amerika kapitalisterine malgha, mýlikke aiyrbastaydy. Olarmen qytay baylarynyng sauda qarym-qatynastary osy altyn, taghy basqy zattar arqyly jýrgiziledi.
Jogharyndaghy әngimesin Dәkeng basqa jaghdayda da jalghastyrdy:
– Endigi jaghday qazaq, úighyr, taghy basqa últtar bostandyq dәuirin kókseydi. Biraq bostandyq onaylyqpen ornamaydy, bostandyq ýshin talay ret kóterilister de boldy... Talay qazaq, úighyr azamattary bostandyq kýresin basqaramyz dep, qytay-gominidan әskerining oghynan qaza boldy. Qaysy bireuleri qytay týrmesinde, qapasta, qorlyqta, armanyna jete almay ólgender az emes. Songhy kezde Sinszyandaghy býkil músylman halqy Gominidan armiyasyna, qytay ýkimetine qarsy kóterilude. Kópshilik jerlerde, Sinszyandaghy qytay ýkimetin qúlatyp, Gominidan әskerin qúrtyp, Shyghys Týrkistan atty ýkimetimizdi ornatyp, ortalyghy Qúlja qalasynda bostandyq tuyn joghary kóterudemiz... Halqymyz quanuda, kónildi. Endigi tilek: aldaghy túrghan jaumen shayqasyp, býkil Altay elderin jaudan bosatu. Altayda Shyghys Týrkistan ýkimetining okrugterin ornatsaq, ghasyrlar boyy oilanghan maqsattarymyzgha jeter edik, – dep, Dәlelhan basyn joghary kóterip, auyr dem aldy (26-27 better).
Atalghan joldardan Dәlelhannyng ghana emes, sol tústaghy Altay halqynyn, Shynjang halyqynyng arman-tilegin sezinu qiyn emes.
Qosyn Altaygha bettegende búlardan qoryqqan gomindanshyl qytaylar Sarsýmbe qalasyn tastap, Órmegeyti asuy arqyly mongholiyagha qashyp ótuge әrekettenedi. Osy barysta H.Bekishev pen D.Sýgirbaev aqyl qosa kýres jýgizip, jaudyng sonynan qughyn, aldynan tosqauyl qoyyp, aqyry olardy ailamen baghyndyrady. Osy barysta qolgha týsken jau basshysyn aldarqalatyp, olarmen kelisim jasasqan synay tanytady. Onda mynaday joldar bar:
«Dereu shartty jazdym, shartty qytay tiline audarmashy audardy. Shartqa Shyghys Týrkistan ýkimetining atynan men jәne Dәlelhan qol qoydyq. Gominidan jaghynan – gubernator, polisiya bastyghy qol qoydy» (67 bet).
Múnda qazaq jaghynyng «Shyghys Týrkistan ýkimetining atynan» qol qoyyp otyrghany anyq angharylady.
Osy arada jau jaghynan olardyng óz úlyqtaryna bergen mәlimet telegrammasy tabylady.
«Audarmashy gubernatordyng qaltasynan qytay tilinde jazylghan, ortalyq Qytay armiya shtabyna bergen telegrammany tauyp aldy. Telegrammada bylay dep jazghan eken: «Sovetter Odaghy shekarany búzyp kóptegen tankimen, mashinalarmen Sary-Sýme qalasyna jaqyndap keledi. Monghol ýkimetining shekarasynan ótip, poyyzgha otyryp, ortalyq Qytaygha baramyz. Bizge somoletpen azyq-týlik jetkizip beriniz». Gubernator qol qoyghan» (71 bet).
Búl joldardan da Kenes odaghy әskery kýshterining kirgenin gomindanshylardyng da әshkere sezip otyrghany kóriledi.
Pәtihan Sýgirbaev «Altay arpalystary» kitabynda:
«5-kyrkýiekge Kensay polkining Buyrshyngha joryq jasaghan negizgi qosyny Dәlelhan túrghan jerge keledi. Búl eki jaqtyng alghash bas qosuy edi. Osydan song eki jaq tize qosa Sarysýmbe qalasyna qadaldy. 6-qyrkýiekte tangha jaqyn jalpy ýsh mynday adam, atap aitar bolsaq, Gomindannyng Sarysýmbe qalasynda túratyn eki mynnan astam әskeri, Manat pen Búrypjaptyng «qauipsizdikti saqtau» delinetin eki bólimshesindegi bes jýz adamy, tórt jýzdey jәy búqara – Altay tauyn betke alyp, Órmegeyti asuy arqyly Mongholiyagha ótip ketpek bolyp qashady.
Sol kýni Altay partizandary men Kensay atty polki qalagha esh qarsylyqsyz kiredi. Qala ishi tez tynyshtalady. Áuelde qorqyp, jau әskerimen taugha qashyp ketken jәy búqara qaytyp keledi. Eki kýnnen keyin Ábdirasilding bólimshesindegi eki jýz partizan men últtyq armiyanyng Bekishev bastaghan jýz jauyngeri Dәlelhan Sýgirbaevting qolbasshylyghynda qashqan jaudy quugha attanyp, shekaragha jaqyndap qalghan jerinen qorshaugha alady. Gau bo ýi, Uan ling iyún tize býgedi» (P.Sýgirbaev «Altay arpalystary» Shynjang halyq baspasy. Ýrimji, 1995) – dep atalghan oqighany rastaydy. Tipti bizding keyipkerimiz Bekishevti de auyzgha alady.
Osy soghysta Ile tarapynan bolghandardyng biri – Qojay Doqasúly. Ol ózining «Ofiyserding qoyyn dәpteri» atalatyn kitabynda osy oqighalar haqynda: «Sarysýmbe qalasynda tyghylyp jatqan gomindang әskerlerine elshi jiberildi. Biraq olar bir týnde ýrkip Mongholiyagha qaray jinishke Qyrandy órlep qashty. Ertesi Dәlelhan bir top batyrlarymen birge Bekeshev Kәkim degen ofiyserlerdi, Shaqanbek bastaghan jýz әskerdi ertip, qashqan jaudy Órmegeyti degen asudan tosqauyldap, jaudy týgelimen kolgha týsirip, ertesi jaudyng myngha tarta adamyn Sarysýmbege aidap keldi» (Q.Doqasúly «Ofiyserding qoyyn dәpterinen», Últtar baspasy, Beyjin. 1996 jyl. 148 bet) dep jazady. Múnda da atalghan úrysta Bekeshev (Bekishev - red) Kәkim turaly aitady.
Sol tústaghy soghys kuәgerlerining biri Ashat Mәnkeyúly da óz esteliginde Hakim turaly: «1945 jyly 9 aidyng 5 kýni jibergen habarshylarymyz Buyrshyn jaqtan kele jatqan Hakim Bekishev pen Múhametjan bastaghan 200 ge tayau Ile últtyq armiya bólimimen jolyghyp, olardy bastap keldi...
7 qyrkýiek kýni Dәlelhan Sýgirbaev, Hakim Bekishev jәne men bastaghan 40 day adam attanyp, aldynghy ketken barlaushy әskerlerding izimen jolgha shyqtyq... Dәlelhan, Hakim Bekishev bastaghan 130 day adam Qarasaz degen jerde týnep jatqan jaugha sezdirmey, olardyng batys jaghyndaghy Aqbúlaq degen jer arqyly aldyn oraugha attandyq» dep atalghan oqighalar tónireginde bayandaydy.(Ashat Mәnkeyúly «Altay tónkeristik ýkimetining qúryluy jәne gomindang qaldyq kýshterining tize býgui» «Ile tarihy materialdary» 7-san. 2010 jyl. 174-175 bet).
Jalpy Altaydyng azat boluy haqynda búl arada eskere keterlik bir jay – Ospan batyr bastaghan Ór Altay últ azattyq kýresi osyghan deyin Altay qalasynan basqa barlyq audandardy derlik jaudan bosatyp, Sarsýmbe qalasyn azat etuding alghy shartyn dayyndap qoyghan bolatyn.
Altaydyng azat boluy haqynda Núrghojay batyr óz esteliginde: «1944 jyly 17 qyrkýiekte Ile armiyasy Altay qalasyna kelip kirdi. Ýsh aimaqty Qúljanyng sarty azat etken qylyp qoydy. Biraq basshylary tipti on adamdyq gruppa bastyqtaryna deyin Qazaqstan әskerleri edi. Olardan Altay qalasyna Bektorov polkovnik kelip jatyp aldy. Artynan general Mәjik keldi. Halyqaradan 370 adam bar bolatyn» («Azattyqtyng óshpes ruhy» - Núrghojay batyrdyng estelikteri jәne Ospan batyr. «Sardar» baspa ýii, Astana – 2008 jyl) dep atalghan jaylardy rastaydy.
Sóitip, jaudy derlik qolgha týsirip, Sarsýmbe arqyly Qúlja tarapqa aidaatdy. Dәlelhan men Hamit arasyndaghy baylanys qoylay týsedi.
«Altay elining kósemi bir syrly, segiz qyrly Sýgirbaydyng Dəlelhany edi. Ol el ýshin tughan er azamat, jaugha meyirimsiz. Kózdegeni – el qamy.
Gominidannan Sary-Sýme qalasy bosatylyp, qolgha týsken Gominidan armiyasyn bizding vzvod Qúljagha jayau aidap əketkennen bes-alty kýn ótkennen keyin Dəlelhan meni ýiine qonaqqa shaqyrdy» (81 bet). Ekeui arqa-jarqa әngimemen bolyp, tipti de jaqyndasa týsedi.
«Dəlelhannyng ózi sol kezde qyryqtyng ishindegi jigit. Denesi zor, kónildi, ashyq minezdi, at jaqty, qoshqar múryn, jýris-túrysy ekpindi, pysy sóilegende sózge sheber, sózdi tauyp naqyshyna keltirip ekpindete sóileydi. Kýshi de bar, ony keshegi soghystarda bayqap qalgham. Eki-ýsh soldat kóteretin 80 mm-lik minometti nemese 70 kilogram auyr pulemetti Dəlelhan jalghyz ózi kóteretin.
Sheshinip jaylap otyrghan son, Dəkeng sózge kiristi:
– Mening ata-babam, sheshemning tórkinderi-naghashy júrtym da osy Altay jerinde tuyp-óskenbiz. Bizdi «Bes bolys Qara Kerey» deydi. Soghan jatamyz.
Altay halqy ghasyrlar boyy baylardyng qúldyghynda, qanauynda keledi. Basymyzda erik joq. Qytay ýkimetine qarsy talay iri-iri kóterilister de boldy. Tamasha adamdarymyz bostandyq ýshin qytay basqynshylarynyng qolynan qaza tapty, talaylary qytaydyng týrmesinde. Kórgenderimiz qorlyq,
zombylyq. Jer-su baylyghy olardyng qolynda, qazaq júmyskerleri qytay kapitalisterining qanauynda...
Dəkeng auyr kýrsindi. Sózin ary qaray jalghastyryp:
– Endigi maqsatym – ózim siyaqty Altay azamattarynyng basyn qosyp, óz aldymyzgha el bolyp, Altay okrugin úiymdastyryp, Shyghys Týrkistan ýkimetine bir okrug bolyp qosylu. Kórshimiz Monghol ýkimetindey bolsaq armanymyz oryndalar edi. Altay jerinde tolyp jatqan jer baylyghy bar. Jerding astynda kómir, múnay, altyn, kýmis, qorghasyn, temir qorytatyn ruda. Sonday-aq, mal jayylymy, egindik jerler de kóp. Qys múnda qysqa. Mine, osy baylyqty iygersek. Ol ýshin kórshimiz Sovet ýkimeti kómek etse – zavod, fabrika salyp, jer baylyghyn paydalanar edik. Sovet ýkimeti bizding mədeniyet, bilim jaghynan kómekteserine kózim jetedi. Óitkeni, osy bostandyq kóterilisi bastalar aldynda men, menimen birge Fatey Ivanovich Leskiyn, birneshe joldastar Qazaqstannyng astanasy Almaty qalasynda alty ailyq oquda boldyq. Sol az uaqyttyng ishinde, qanshama bilim, ýlgi-ónege aldyq, – dedi. (81-83 better).
Avtor ózining Dәlelhan turaly ne týigenin de ashyq bayandaydy.
«Biraz joryqtarda birge jýrip bayqaghanym: Dəlelhan – el ýshin tughan, bostandyq tuyn Altay jerine ornatugha jan-tənin sala kirisken, tughan elin sheksiz sýietin azamat eken. Halyq tendigin ornatu ýshin ayanbaytyn naghyz revolusioner. Sovet ýkimetining kórnekti ókilderi Səken Seyfulliyn, Amangeldi Imanov, mongholdardyng Chaybalsan siyaqty kósem, kemenger ekenine əbden kózim jetti» (85 bet).
Búl bagha shyn mәninde sol kezdegi kózqaras týiini bolsa da, keyingi týigen oy qorytyndysy bolsa da Dәlelhan turaly dúrys bagha edi. Atap aitqanda onyng halyqty qútqarudaghy joly qyzyl ýkimetke senimmen sýiene otyryp, ýkimetke de, eline de qyzmet etudi maqsat etken Səken Seyfulliyn, Amangeldi Imanov, Choybalsandargha kóp úqsaytyn edi. Kenes odaghy halqyma bәrin jasap beredi dep armandady, ýmit artty.
Avtor kitabynda endigi kezekte Ospan batyrgha toqtalady.
«Ospan batyr» degen taqyryptaghy jeke bayanynda bylay deydi:
«Ospan batyr degen esimdi Qúlja qalasyna barghan kýnning ertenine-aq estidim. Qúljadan ekinshi atty əsker brigadasy Altay eline qaray bet alyp, qashan Altaygha barghansha, jol boyy elderde partizan otryadtarymen kezdeskenimizde, jinalystarda «Ospan batyr qytaylargha shabuyl jasap, qytay soldattaryn qyryp-joyypty» degen habarlar dýnk-dýnk jetip jatty. Shyghys Týrkistan, Altay elderine keng tarap Ospannyng aty jayylghan. Sonysyna qaraghanda, búl qanday adam, kórsem, kezdessem eken degen oy boldy. Sary-Sýme qalasy jəne býkil Altay jeri jaudan bosaghannan keyin «Altay elining bostandyq toyyn ótkizeyik, toygha Ospan batyrdy partizandarmen shaqyrayyq» degen kelisimge keldi toy bastaushylar.
Ospan batyrdy shaqyrugha kimderdi jiberemiz degen məseleni qaraghanda brigadanyng aqylshysy Baydilda Doskenovty jiberudi úighardyq. Oghan Baydilda razylyghyn bergen. Baydilda janyna 30- day əskerdi alyp, Ospan batyrdyng aulyna jýrip ketti...
Bir jeti jýrip, Baydilda aman-esen qaytyp keldi. «Ospan batyr janyndaghy nókerimen jəne mongholdyng general-mayorymen birge keletin boldy» degen habardy əkeldi. Leskiyn, Dəlelhan men Baydilda ýsheui maghan:
– Siz Ospan batyr kelgende Sary-Sýme qalasyna jetpey aldynan shyghyp, qúrmetpen, əskery tərtippen qarsy alasyz, – degendi aitty. Men rizalyghymdy berdim...
Jorghagha minip Ospan batyr kele jatqan jaqqa qaray jýrdim. Janymda otyz shaqty əsker bar...
Sary-Sýme qalasynyng ontýstik kýnshyghys jaghyna shygha kelsek, aldymyzda otyz shaqty salt atpen kele jatqan adamdar kórinedi. Jýz metrdey jer qalghanda taqymymdy qysqanymda qúla jorgha jayqalyp, ayaqtaryn əsem siltey jorghalay jóneldi. Qylyshty qynynan suyryp aldym da, joghary kóterip bir top kele jatqandardyng aldyndaghy Ospan batyrgha jetip keldim. Ospannyng ong jaq qabyrghasyna jaqyndap, jorghanyng tizginin tejep tarttym. At túra qaldy.
Ospan da mening ong jaghymda atyn tejep túrdy. Basqalary toqtady. Men əskery adam emespin be, ədettegi daghdymen «joldas» dep baryp tilimdi júta qoydym. Ózimning qanday jaghdayda, qanday mindet atqaryp jýrgenimdi oigha aldym. Sanauly sekunttar sanamdy búlqyntyp ótti. Ile «joldasty» «Jolynyz bolsyn, batyr!» degen qazaqy jergilikti səlemge úlastyryp jiberdim.
Əsker tərtibimen:
– Halyq batyry, sizding keluinizdi Sary-Sýme halqy jəne ekinshi atty brigada jauyngerleri qúrmetpen qarsy alamyz. Bayandap túrghan podpolkovnik Bekiyshev. Bayandaghannan keyin qylyshty tómen týsirdim. Búnday bayandaudy birinshi kórgen Ospan adyrayghan eki kózin maghan qadady da túrdy. Ne aitu, ne isteu kerek, an-tang qalyp túrghanyn sezdim de, qylyshymdy qynyna salyp «Assalaumaghaleykum, qúrmetti batyreke!» dep qol berip edim.
– Uaghaleykumsalam! – dep qolymdy zor qolymen ústay amandasty. Kelgenderding bəri de menimen qol alysty. Biraq olardyng kim ekenin eshkim tanystyrghan joq. Tek monghol generalymen amandasqanda «Búl kisi general Qojbadan» dedi. Bərimiz Sary-Sýme qalasyna bet aldyq. Ospannyng ong jaghynda men, sol jaghynda Kóksegen degen bi, ortamyzda monghol generaly men kómekshileri. Barlyghy da jol jýrip sharshaghan keyipte.
Ospan batyrdyng jasy sol kezde eluding ishinde, zor deneli, qara múrtty, ədemi kelgen qara shoqsha saqaldy, kózderi tostaghanday aibyndy. Qabaqtary úzyn qalyn, at jaqty, bet ajary qonyrlau súlu kórkem, eki iyghy qaqpaqtay, keudeli. Basyna kiygeni týlki tymaq, ýstinde qara sətenmen tystalghan kýpi, belinde kýmispen qaptaghan kise belbeu. Ayaghynda saptama etik. Iyghyna ersili-qarsyly salghan eki mauzer, astynda zor deneli qarabayyr at, at saymandary qazaqsha, qolynda dyrau qamshy, atqa qazaqsha jalpiya kelip otyrghan. Ayanmen jýrip kelemiz. Ospan batyr ýndemeydi.
– Batyr! Salt, úzaq jýrip sharshaghan shygharsyz, – dep sózge tarttym.
– IYə, shyraghym, – dedi ol. Basqa sóz qospady. Dayyndap qoyghan ýige kep, bərimiz de attan týsip, ýige kirdik...
Leskiyn, Dəlelhan, Baydilda, taghy onshaqty kisiler kep, Ospangha amandasty. Men ketkende olar Ospannyng janynda qaldy.(88-90 better).
Osydan keyin Sarsýmbe qalasynda Altay halqynyng azattyq toyy ótedi. Bәigege Ospan ózining jýirigin, baluangha óz baluanyn qosyp jenistik alady.
«Dәlelhan bastap dónesteu jerge әkep, bizden búryn kep otyrghan Viktorov pen Ospan batyrdyng ortasynda bos túrghan oryngha meni otyrghyzdy da, ózi toy bastau jabdyghyna ketti.
Aldymen Ospan batyrgha «Assalaumaghaleykum!» dep qol berdim. Odan keyin Viktorovpen oryssha amandasyp qol alystyq. Leskin de, Doskenov te bizding manymyzgha ornalasty.
Menen búryn Viktorov pen Ospan batyr sóilese almay otyr eken. Ospan oryssha, Viktorov qazaqsha bilmeydi. Meni keshe Viktorov shaqyrghanda osy arada Ospanmen tanysyp, sóilesu maqsatymen shaqyrghan eken... Viktorov pen Ospan batyrdyng arasynda nendey әngimeler boldy, audaryp otyrdym.(93-94 bet).
Taghy bir qyzyghy osy joly attyng bas bәigesine týiemen birge jetim qyz berilgeni aitylady. Toy quanyshty týrde ayaqtaydy.
Jazylghan jaylardyng shyndyq ekenin Nәby Ospanúlynyng estelikterinen de kóremiz. Onda bylay deydi: «Biz Ospan bastap qyrkýiek aiynyng jiyrma jetisi-jiyrma segizi kýni Qaratýngeden shyqtyq. Salt otyzgha juyq adam edi, men ilese bargham, Qalqabay, Marhaba, Beyilhandar da barghan. (Dәlelhan kelgennen keyin «aq ýi», «kók ýidin» adamdary degen bolghan edi. Kenesten kelgender «kók ýiding adamdary», Mongholiyadan kelgender «aq ýiding adamdary» dep ataldy). Altaydyng azat bolghandyghyn toylap, at shaptyrdyq» («Ospan». Qúrast: J.Shәkenúly. «Túran» baspasy. Almaty, 2010 jyl. 141 bet).
Osydan keyin berilgen «Týngi kezdesu» taqyrybyndaghy әngime bylay órbiydi. Biz atalghan jaylardyng tarihy oqighalargha qatysy bar bolghany sebepti negizinen tolyghynan beruge tyrystyq.
«Altay halqy azattyq toyyn zor quanyshpen ótkizip, elderine taraghan kýnning ertenine, 1945 jyldyng 13 sentyabri kýni Viktorov ózining kómekshisin jiberipti, meni Gubernatordyng ýiine kelsin dep shaqyrghan.
Barsam, onasha bólme, ortada stol, tórt oryndyq, bireuinde Ospan batyr, ekinshisinde Viktorov otyr.
Ýshinshi oryndyqty núsqap maghan otyr dedi Viktorov. Kórsetken oryngha men ornalastym. Viktorov:
– Sizdi shaqyrghan sebebim – myna Ospan batyrmen sóileskeli otyrmyz. Ekeumizding әngimemizdi, biz ne aitsaq, sony mýltiksiz audaryp beriniz.
– Jaraydy! – dedim men.
– Batyr, myna Viktorov sizding sóilegen sózinizdi jәne onyng sózin sizge audaryp berudi úighardy. Siz oghan qarsy emessiz be?
– Joq, qarsylyghym joq, – dedi Ospan batyr.
Viktorov:
– Altay elining jeri Gominidan әskerinen bosady.
Ospan:
– Rahmet bәrine, әsirese, sizderge.
Viktorov:
– Endi óz aldarynyzgha Altay guberniyasy bolmaqsyndar, meninshe.
Ospan:
– Ol dúrys, bizding Altay elining bayaghydan beri oilaghan, kóksegen maqsaty ghoy. Óz aldymyzgha qazaq, úighyr, taghy basqa halyqtar Shyghys Týrkistan ýkimeti degen ýkimet bolu.
Viktorov:
– Altay guberniyasynyng ortalyghy osy Sary-Sýme qalasy bolsa, qalay qaraysyz?
Ospan:
– Ábden jaraydy. Qazaq Altay elining ortalyq qalasy Sary-Sýme bolghanyna kelisemin.
Viktorov:
– Altay guberniyasynyng guberniya bastyghy etip sizdi belgileuge qalay qaraysyz?
Ospan:
– Qarsy emespin, әitsede maghan myqty, elge bedeldi, sauatty, ishki, syrtqy jaghdaydy biletin orynbasar kerek.
Viktorov:
– Ózinizding oiynyzdy aitynyz.
Ospan:
– Meninshe, orynbasarlyqqa Sýgirbaydyng Dәlelhany dúrys bolar.
Viktorov:
– Sýgirbaev Dәlelhan bolsyn degeniniz dúrys. Al guberniyada, meninshe, mynaday bólimder bolu kerek:
- Coghys әskeri
- Ishki ister
- Halyq júmysy
- Halyq soty
- Baqylau
- Mәdeni-aghartu
Ospan:
– Qarsylyghym joq, dúrys.
Viktorov:
– Shyghys Týrkistan ýkimetining tuy jasyl mata, ortasynda bes búryshty qyzyl júldyz, júldyzdyng ay qorshaghan týsi sary. Búghan qalay qaraysyz?
Ospan:
– Dúrys eken. Sonda da guberniya mәjilisinde keneseyik, әzirshe osylay bolsyn!
Viktorov:
– Altay, Tarbaghatay jәne Ile okrugtary Shyghys Týrkistan respublikasyna qosylyp, ortalyghy Qúlja bolsa qalay deysiz?
Ospan:
– Meninshe, osy ýsh okrugtyng Shyghys Týrkistan respublikasyna qosyluy dúrys.
Viktorov:
– Ýsh okrugtyng basshylaryn qay uaqytta shaqyrsaq?
Ospan:
– Úzamay, osy oktyabri aiynda ótkizse.
Mәselelerdi sheship bolghan kezde Viktorov:
– Sheshilgen mәselelerdi Dәlelhandy shaqyryp aitsaq qalay kóresiz?
Ospan:
– Ábden dúrys, shaqyrynyz.
Keshikpey Dәlelhan biz otyrghan bólmege kirdi de, tórtinshi oryndyqqa otyrdy.
Viktorov Ospan batyrmen birge sheshilgen mәselelerdi Dәlelhangha týsindirdi. Keybir oryssha týsinbegen jerin men arqyly Dәlelhan týsindi.
Dәlelhan:
– Ábden jaraydy, orynbasar bolugha mening qarsylyghym joq. Bәri dúrys sheshilgen siyaqty.
Ospan:
– Dәlelhan, sening menen góri sauatyng bar, elmen kóp aralasyp, el azamattaryn jaqsy bilesin.
– Ózing guberniya júmysyn basqara ber, meniki – tek sizdermen qoyan-qoltyq birlesip guberniyany basqaru.
– Al, Shyghys Týrkistan respublikasyna qosylu arty qalay sheshildi?
Viktorov:
– Ne deydi, Ospan batyr?
Ospannyng aitqanyn, oiyn týgelimen Viktorovqa aittym.
Viktorov:
– Dúrys. («Dúrys sheshimin tapty!» maghynasynda aitylghan jauap – red).
Osymen týngi kezdesu bitti, ýiimizge taradyq». (105-107 better)
Búl bayandaularda – biz Dәlelhandy orynbasarlyqqa taghayyndaudy Ospannyng ózi úsynys etkeni kórinedi. Al basqa әdebiyetterde «kenestikter taghayyndady» degen derek kóp aitylady. Estelikti shyndyq túrghysynan jazyldy dep eseptesek, jogharydaghy barystarda Ospannyng Dәlelhangha erekshe senim artqany bayqalady.
Uaqit Halelúly atalghan taghayyndaular jayynda óz esteliginde: «1945 jyly 20 qyrkýiekte Altay azat bolady. Qazan aiynyng basynda Qúljadan Álihan tóre, Ahmetjan, Sәipiydender kelip, Dәlelhan tәiji negiz etken Altaydyng basty adamdarymen jiyn ashyp, Altay әkimshilik mekemesin qúrady. Altay әkimshilik mekemesi Qúljadaghy Shyghys Týrkistan ýkimetine qarasty aimaghy bolady degen qarar alady. Altay әkimshilik mekemesining bastyghy Ospan, orynbasary – Dәlelhan Sýgirbaev, Áripbay (Kenestik), Shәmsy (aldynda Gomindannyng orynbasar uәlii bolyp tize býkken uәly mekemesining bas hatshysy), Qúrmash ( Kenestik) bolady. Árbir audannyng jәne aimaqtyng audan dәrejeli basty adamdaryn belgileydi» dep eske alady («Ospan». Qúrast: J.Shәkenúly. «Túran» baspasy. Almaty, 2010 jyl. 114 bet).
Ospan obrazyn aishyqtaytyn taghy bir oqigha kelesidey órbiydi:
Múnda brigadanyng eskadrony komandiyri Tolkashovtyng mas kýiinde pelimen satyp túrghan úighyrdy, pelimendi tez bermeding dep, tapanshamen atyp óltirgeni aitylady.
«Dereu Viktorovtyng atyna raport jazyp, Tolkashovtyng jazyqsyz adamdy mastyqpen atyp óltirgenin bayandadym. Viktorov mening raportymnyng shetine qighashtap qol qoydy.
«Tolkashovty mas bop, jazyqsyz adamdy óltirgeni ýshin halyqtyng kózinshe atugha búiyramyn! Oryndauyn sizge jýkteymin! Viktorov, 15 sentyabri, 1945 jyl». Tolkashovty tútqyngha aldyq. Aksenovtyng jauyngerlerin kýzetke qoydyq. Sary-Sýme qalasynyng kýn shyghys betinen qaladan 200 metrdey tau eteginen Tolkashovtyng kórin qazdyrdyq.
Keshki besin kezi, Sary-Sýme halqy, ótken kýnge taghayyndaghan Gubernator Ospan batyr, onyng orynbasary Dәlelhan, Kóksegen bi, taghy basqa da kórnekti el adamdary jinaldy. Halyq an-tan. Tolkashovty qazylghan kórining qasyna aparyp qoydy. Eki qoly baylauly, ómirmen qoshtasugha az ghana uaqyt qaldy.
Aksenov basqarghan eskadronnyng jiyrma jauyngeri myltyqtaryn oqtap atugha dayyn túr.
– Jazyqsyz adamdy atqany ýshin, Tolkashovty atugha dayyndalyndar! –dep jauyngerlerge Aksenov komanda bergende, jauyngerler myltyqtaryn kóterip, zatvoryn ashyp oqty ilgeri stvolyna kirgizip, zatvordy jauyp, endi kózdey bergende, maghan eskadron komandiyri Sadyqov jýgirip keldi.
– Sizdi Ospan batyr shaqyrady, – dedi.
– Atudy toqtat! – dedim Aksenovqa. Jauyngerler Aksenovtyng «Toqtandar!» degen komandasyn oryndap, kózdep túrghan myltyqtaryn tómen týsirdi. Men Ospan batyrgha keldim de:
– Batyr, sizding shaqyruynyz boyynsha keldim, – dedim.
Ospan batyr maghan:
– Shyraghym, biz músylman halqymyz. Qandy qanmen juugha bolmaydy, sharighat qospaydy. Ólgen músylman sheyit bolady. Eger ana orysty atqyzsaq – barlyq kýnә bizding moynymyzda bolady. Ony atqanmen ólgen adam endi tirilmeydi. Tolkashov bolsa osy azattyq kýresinde kópten beri enbegi singen әsker bastyghy eken. Sondyqtan biz músylman halqy súranamyz, Tolkashovty atpaugha, – dedi.
Dereu komandir eskadrony Sadyqovty Viktorovqa jiberdim.
– Janaghy qighashtan qoyylghan raportty apar, Ospannyng jәne halyqtyng Tolkoshovty atpandar degen tilegin ait, – dedim.
On minut ótpey Sadyqov kelip qaghazdy maghan berdi. «Atudy toqtat! Viktorov» dep qol qoyghan. Tolkashovty atu toqtatyldy. Kór basynda «endi búl dýniyeden kettim ghoy» dep jylap túrghan Tolkashovty par at jekken bryshkege otyrghyzyp, joldastary Sary-Sýmeden ontýstiktegi kól jiyegindegi brigadagha әketti.
Qazaqtyng eski әdet, din jolymen, Ospan batyr jәne halyqtyng aituymen Tolkashov bir ajaldan qaldy.
Mening oiymsha, osy arada Ospan batyr azdap aqyldy aila jasady. Birinshiden, ol әli tabandy bolyp, negizgi halyq saylaytyn Altay, Tarbaghatay jәne Ile okrugterining bas qosqan jinalysynda saylanghan joq. Ekinshiden, múnday sheshim yaghny adamdy ólimnen qútqaru – onyng bedeline bedel qosary anyq edi. Búl sheshimning dúrystyghyna men de ishinara qosylam. Óitkeni, Tolkashovtyng azattyq jolynda istegen enbegi zor edi. Tolkashov – sol Altay jerindegi túraqty Shunkar degen qalanyng orysy bolatyn. Aksenov ta, onyng eskadrony da sol mannyng orystary. Olar Altay jerin Gominidannan bosatuda Ospan men Dәlelhangha kóp enbek etti. Búlar keleshekte kerek. Ospan batyr osy aqylmen Tolkashovty aman alyp qaldy». (109-111 better).
Hasan Oraltay ózining «Elim-aylap ótken ómir» kitabynda Q.Doqasúlynyng «Ofiyserding qoyyn dәpteri» enbegine (Q.Doqasúly «Ofiyserding qoyyn dәpterinen», Últtar baspasy, Beyjin. 1993 jyl) silteme berip: «Sol oqighany óz kózimen kórgen Átihan Ysqaqúlynyng auzynan myna estelikti keltirgen: 1946 jyly 9-aydyng 6-kýni Sarysýmbe azat boldy. Altay aimaghynyng ýkimet organdary qúrylyp, Ospan uәly bolyp belgilendi. Áskery isterge Dәlelhan Sýgirbay kolbasy boldy. Qolgha týsken gomindang әskerlerin Manasqa aparyp, gomindang jaghyna ótkizip beru ýshin dayyndyq jasap, at taghalap jatqan bir orys eskadron komandiyri at taghalaushy adammen sózge kelisip qalyp, ony sol maydanda atyp tastaghan eken. Erteninde atushygha ólim jazasyn bergeli, Ábitan jaqtaghy bir jazyqqa әsker men halyq jiyldy. Ospan batyr kelgenshe kýtip túrdyq. Birazdan keyin Ospan keldi. Áskery orynnyng ólim jazasyn beru búiryghy jariyalaghanda Ospan ortagha shyghyp: «Myna qylmysker halyqty gomindannan azat etu ýshin sonau Ileden Altaygha kelipti... Maqsatty bolmaghan, oqystan bolghandyghynan búnyng shybyn janyn maghan berinder. Adam óltirgen qateligin aldaghy ómirinde aqtasyn», – dedi. Halyq qol shapalaq soqty. Adam atqan orys eskadron komandiyri sol zaman azat bolyp, Ospannyng ayaghyn qúshaqtap jylaghan edi...» (H.Oraltay. «Elim-aylap ótken ómir», Almaty, «Bilim». 2005 jyl. 45 bet) degen derekti aitady. H.Bekishev bayanynan ishinara ózgeshiligin aitpaghanda ekeuining bir oqigha ekeni belgili.
Osydan keyin Ospan batyr Altay gubernatory etip taghayyndalady.
ShTR ýkimet basshylary avtordy (H.Bekishevti) Gominidan basqynshylarynan azat etudegi zor enbegi ýshin, Shyghys Týrkistan ýkimetining eng jogharghy ordeni frajaly altyn ordenimen marapattaydy.
Sóitip, H.Bekishov ózining әskery mindetin ótep bolyp Altaydan attanbaqshy bolady. Dәlelhanmen qoshtasady:
«Dәlelhanmen ekeumiz attan týsip, menimen aiqara qúshaqtasyp kóp túrdyq. Betimizden sýiisip, aiyrylystyq. Dәkeng balasy Pathangha: «Aghana arnap әkelgen syilyghyndy әkel!» dep, týlkining terisinen tigilgen tomaq ishikti ýstime әkep japty da:
– Atam Mekkege barghanda әkelgen barqyt jaynamazdy anam sizge syilap berdi. Kózimizdey kórip esinizge bizdi ala jýrersiz, – dedi Dәken.
– Dәke! «Syigha syi, syragha bal» degen. Pathan qaraghym, saghan minip jýrgen qúla jorghamdy berem. Onymen birge mauzerimdi kózimdey kórip ústa.
Mauzerdi iyghymnan alyp, Pathannyng iyghyna ildim de betinen sýidim. Al, sizge, Dәke, myna jýirikti, minip jýrgen ala ayaq tory biyemdi syilaymyn. Óziniz mininiz, – dedim. Ákeli-balaly ekeui rahmetin aitty...
Biz, Leskiyn, Baydilda ýsheumiz brigadadan onasha shyghyp, qolymyzdy kóterip, alystan qoshtasqan belgisin kórsettik. Aldymyzdaghy bókterding arghy betine ainalyp, biz úzap kettik. Sodan keyin Dәlelhandy kórgem joq (117-118 bet).
Avtor kitabynyng sonyn Shyghys Týrkistan respublikasynyng kýirep, qytaygha tәueldi bolghan ókinishimen ayaqtaydy.
H.Bekishev óz mindetin abyroymen atqaryp eline – Qazaqstangha qaytady. Kóptegen lauazymdy qyzmetterge belsene aralasyp, kóp ret marapattalyp, 1985 jyly 79 jasynda qaytys bolady.
Tarih derek retinde qaraghanda, kóz aldymyzgha ózining eline, jerine adal bolghan qos alyptyng – Ospan men Dәlelhannyng elesi keledi. Keyingi ómir jolynda kezdesken olardyng mýddelik qaqtyghystary men qayshylyqtary osy oqighalardan keyin bolghan jaghday.
Shyn mәninde jogharydaghy bayandardan bayqalghanynday, búl isting býkil ssenariyine aralasqan Kenestik kýshter ekenin bilsek, ekeu ara tuyndaghan keyingi talas-tartys pen qan tógister de solardyng qolymen úiymdastyrylghan qaskýnemdikter ekeni aiqyn kórinedi. Atap aitqanda Kenes odaghy óz qolymen qúrghan Shyghys Týrkistan respublikasyn qaytadan qúrtugha kiriskende, Ospan oghan qarsy shyghady. Qyzyldar jaghy A.Qasymi, D.Sýgirbaev bastaghan kýshterdi oghan qarsy qoyady. Jogharydaghy H.Bekishevtyng týigenindey», Dәlelhandar «Sovet ýkimetining kórnekti ókilderi Səken Seyfulliyn, Amangeldi Imanov, mongholdardyng Choybalsany siyaqty» boldy. Ospandy «zamana aghymyn bilmey, adasyp jýr» dep tómen baghalady.
Eng ghajaby, ekeui de Shyghys Týrkistan ónirining jaudan – qytaydan mýldem azat – jeke el boluyn armandaghanynda. Shyn mәninde olardyng týbine jetkeni de jýrekke úyalaghan sol erkindik, azattyq jalauyn ashyq kótergendikteri edi. Olay bolsa osy eki tarihy túlgha bir-birimen jau emes, ortaq múrat jolyndaghy kýresushi el perzentteri. A.Qasymi, D.Sýgirbaevtardyng tragediyagha úshyraghan songhy ómirin eske alghanda, olar óler shaghyna deyin «qyzyldar bizge erekshe últtyq avtonomiya berui mýmkin» degen dәmeli ýmitte boldy. Sóitip, tandaghan joldary úqsamady.
Jogharydaghy Ospan men Viktorov әngimesindegi, Ospannyn: Azattyqty «Altay elining bayaghydan beri oilaghan, kóksegen maqsaty ghoy. Óz aldymyzgha qazaq, úighyr, taghy basqa halyqtar Shyghys Týrkistan ýkimeti degen ýkimet bolu» degeninen, olardyng kózdegeni Altaydyng jeke bastyq azattyghy emes, músylman týrkilerining memleketin qúru ekeni aiqyn kórinip túr. Alayda jaular aralaryna ala mysyq jýgirtip, órisin otqa orady. Gofedey Lias: «Ospan batyr eger búdan bes-alty ghasyr búryn dýniyege kelgende atalary Mónke, Shynghys jәne Temirlan dengeyles úly qolbasshy bolar edi» dep jaydan-jay aita salmaghan bolar.
Biz H.Bekishev syndy jýzdegen, myndaghan sardarlar men sarbazdardyng jat júrttaghy qazaqtardyng últ azattyq arpalysynda olarmen birge qan keshe kýreskenin kóremiz. Ári keyinnen Ospan men Dәlelhan arasyna irtki týsip, bir-birine myltyq kezegende olardyng arasyndaghy jaulyqty barynsha qozdyryp, arandatugha mәjbýrlengen kenestik qazaqtar tipti keyde Ospan batyr jasaqtary ýlgisinde qarapayym kiyimmen jasyrynyp kirip, eldi búlap-talaghan «rólderdi de» kórsetken eken.
Halyqtardyng azattyq iydeyasyn óz mýddesine paydalanbaq bolyp, olardyng qolyn qyzyl qangha malghan qatigez sayasat osylaysha bilgenderin istep, ózgening taghdyryn oiynshyq qyldy. Qazaqty qazaq jau sanaytyn, qaralaytyn kózqarastardyng tuuynyng alghy shartyn jasady. Tipti keyingi keybir jónsiz әdebiyetterde aitylghanynday: «Ospan qazaqtardy qasaqana atqyzghan» deytin de jalaly ósekter tudy. Óz qazaghy týgili, úighyrdy andausyzda atyp alghan orystyng ózin músylman qaghidatymen ólimnen qútqaryp qalghan Ospannyng jýregindegi adamdyq pen adaldyqty sezinu ýshin de, sony aitqan penderlerge eli ýshin shahittikti tandaghan perishte ólimdi sezinetin tazalyq kerek shyghar.
Uaqyt ótken sayyn taular biyikteydi, túlghalar óz túghyryn tabady.
H.Bekishev kitabyndaghy derekter arqyly Ospan Silәmúly men Dәlelhan Sýgirbaev túlghasyn taghy bir qyrynan tanyghanday bolamyz.
Paydalanylghan әdebiyetter:
«Azattyq múraty», qúrast: H. Hakimúly. Derekti hikayat. Almaty: «Sep» baspasy, 2018 jyl.
P.Sýgirbaev «Altay arpalystary» Shynjang halyq baspasy. Ýrimji, 1995 jyl.
Q.Doqasúly «Ofiyserding qoyyn dәpterinen», Últtar baspasy, Beyjin. 1993-1996 jyl.
Ashat Mәnkeyúly «Altay tónkeristik ýkimetining qúryluy jәne gomindang qaldyq kýshterining tize býgui», «Ile tarihy materialdary» (toptama jinaq) 7-san. 2010 jyl. 174-175 bet.
«Azattyqtyng óshpes ruhy» – Núrghojay batyrdyng estelikteri jәne Ospan batyr. «Sardar» baspa ýii, Astana – 2008 jyl.
«Ospan». Qúrast: J.Shәkenúly. «Túran» baspasy. Almaty, 2010 jyl.
H.Oraltay. «Elim-aylap ótken ómir», Almaty, «Bilim». 2005 jyl.
Jәdy Shәkenúly,
jazushy, akademiyk.
Abai.kz
