وسپان مەن دالەلحان ءوزارا جاۋ بولعان با؟
(«ازاتتىق مۇراتى» كىتابىنداعى دالەلحان سۇگىرباەۆ پەن وسپان باتىر بەينەسى حاقىندا)
شىعىس تۇركىستان اتالعان شىنجاڭ ولكەسىندە 1940 جىلدارى ءورىس العان ۇلت ازاتتىق قوزعالىستارى توڭىرەگىندە سان-ساناقسىز وقيعالار بار. اسىرەسە، تابيعي جەر بايلىعى جاعىنان ءىشتىڭ دە سىرتتىڭ دا ىندىنى مەن ىنتىزارىن قوزدىراتىن ءبىر كەسەك مايلى ەتتەي بايلىعى مەن شايلىعى وسى ورتادا تۋعان كۇرەستەردىڭ وشاق وتىن ۇنەمى لاۋلاتۋمەن بولدى.
سونىڭ ىشىندە 1944 جىلى قۇرىلعان شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى جانە ونىڭ قۇرۋشىسى دا، قۇلاتۋشىسى بولعان كەڭەستەر وداعى مەن جەرگىلىكتى كۇشتەر اراسىنداعى ءار ءتۇرلى ىمىرالار مەن تەكە-تىرەستەر توڭىرەگىندە ورىن العان كۇرمەۋى كۇردەلى ماسەلە وتە كوپ.
كەڭەستەر وداعىنىڭ نەمىستەرمەن بولعان سوعىسىندا ارتقى تايانىش بازا رەتىندە دايىنداعان جاس رەسپۋبليكانىڭ عۇمىرى ءبىر جىلعا جەتپەدى. سەبەبى، 1945 جىلى 11 اقپاندا كەڭەس وداعى، اقش، ۇلىبريتانيا ءۇش ەلدىڭ باسشىلارى قىرىم تۇبەگىندەگى يالتادا ءماجىلىس اشىپ، سوعىستان كەيىنگى اۋماقتاردى ءبولۋ، تىنىشتاندىرۋ شارتىنا وراي، موڭعوليا دەربەستىگىنە ەشكىم قول سۇقپايتىن بولىپ، ونىڭ ەسەسىنە جاڭادان قۇرىلعان شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى قىتاي تاۋەلدىلىگىنە ءبىر جولا وتكەن ەدى.
وسى رەسپۋبليكانى قۇرۋ جولىنداعى قان كەشتى كۇرەسكە ءستاليننىڭ جول-جورىعىمەن چويبالساننىڭ ءور التايداعى وسپانمەن وداقتاسۋى، كەڭەس وداعىنىڭ اسكەري كۇشتەر مەن قارۋ-جاراقتان كومەكتەسۋى سىندى وقيعالار ورىن العانى بەلگىلى.
ءالى دە تولىق زەرتتەۋ تاپپاعان تاقىرىپتىڭ ءبىرى – كەڭەس وداعىنان شىنجاڭداعى ۇلت ازاتتىق قوزعالىسىنا بارعان اسكەري شەندىلەر مەن جاۋىنگەرلەر كىمدەر، ولار نە اتقاردى، قانشاسى قۇربان بولدى، اتى-ءجونى كىم، قىزمەتى، كەيىنگى تاعدىرى قالاي بولدى؟ – دەگەن كوپتەگەن ساۋالدار جۇمباق كۇيىنشە قالىپ كەلەدى.
سىرت كوز سىنشى دەمەكشى سولاردىڭ كوزىمەن قاراعان تاريحتىڭ قاعاز بەتىنە تۇسكەن ۇزىكتەرىن تاپساق، تام-تۇمداپ بولسا دا، وتكەن كۇندەر ەلەسىن قۋىپ، اشىلماعان قىرى مەن سىرى كوپ اتالمىش وقيعالارعا ۇڭىلە تۇسكىمىز كەلەدى.
ءبىزدىڭ قولىمىزعا ىلىگىپ وتىرعان حاكىم بەكىشەۆتىڭ «ازاتتىق مۇراتى» اتتى كىتابى («ازاتتىق مۇراتى»، قۇراست: ح. حاكىمۇلى. دەرەكتى حيكايات. الماتى: «سەپ» باسپاسى، 2018 جىل) سول سۇراقتارعا ازداپ بولسا دا جاۋاپ بەرەدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى باستان كەشىپ، جەڭىستى شەرۋمەن قايتقان اۆتور (ح.بەكىشەۆ) ىزىنشە شىعىس تۇركىستانداعى ۇلت ازاتتىق قوزعالىسىنا اتتانادى. گومينداڭدىق قىتاي كۇشتەرىمەن بولعان سوعىستىڭ بەل ورتاسىندا بولىپ، قورعاس ىلە باعىتى ارقىلى التايعا جەتەدى. ءوزى كورگەن وقيعالاردى جاي عانا تىزبەكتەۋمەن شەكتەلمەي، ءومىر شىندىعىمەن شەندەستىرە وتىرىپ ناقتىلى باياندايدى.
سول تۇستاعى ساياسي تاپسىرما جانە كۇرەس جاعدايىنا وراي ول نەگىزىنەن دالەلحان سۇگىرباەۆپەن كوبىرەك بىرگە بولادى. ونىڭ كۇرەس باعىتىنا جەتەكشىلىك ەتىپ قالماستان، ساياسي باعىت-باعدار كورسەتىپ، سەنىمدى سەرىگى رەتىندە قاسىندا جۇرەدى. كەيىننەن وسپان باتىرمەن تانىسىپ، از ۋاقىت ول كىسىمەن دە بىرگە بولادى.
ءبىز بۇل كىتاپتاعى بارلىق وقيعانى بايانداپ شىقپاقشى ەمەسپىز. دالەلحان سۇگىرباەۆ جانە وسپان باتىر ءسىلامۇلى جونىندەگى اۆتوردىڭ ەستەلىكتەرىمەن ءبولىسىپ، تاريحي تۇلعالاردى تاعى ءبىر قىرىنان تانىتاتىن پاراقتارعا نازار سالامىز.
«ۇكىمەتىمىزدىڭ تىلەگىنە وراي سينتسزيان جەرىندەگى قازاق، ۇيعىر تاعى سونداي از ۇلتتاردى گوميندان ارمياسىنان قورعاۋعا ءبىر توپ اسكەري باسشىلارى بارعانبىز. سينتسزيانداعى قۇلجا قالاسىندا قۇرىلعان شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتى مۇشەلەرى سۇگىرباەۆ دالەلحانمەن، ز.كەپسايمەن، پولك كومانديرى لەسكين فاتەي يۆانوۆيچپەن ءبىرىنشى رەت كەزدەستىك. كەزدەسكەندە دالەلحاننىڭ ماعان ايتقانى:
– ...1944 جىلى 12 نويابردە شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتىن ورناتىپ، ءوز الدىنا ۇكىمەت بولىپ، جەڭىس تۋىن كوتەرگەن ەدىك.
دالەلحان، سونداي-اق، سينتسزيانداعى ازاتتىق كۇرەستى باسقارۋشىلار: احمەتجان قاسامي، عاني باتىر، مۋنەنوۆ يسكاكبەك، اباسسوۆ ابدۋكەريم، فاتيك مۋسليموۆ تاعى دا باسقالاردىڭ جەكە-جەكە كىم ەكەنىن سىرتتان تانىستىردى دا:
– شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتىن ورناتۋ بىزگە وڭايعا تۇسكەن جوق. كوپتەگەن ازاماتتارىمىز گوميندان وعىنان قازا بولدى، – دەپ، بۇل كۇرەستە ءوز باسىنان وتكەن قيىنشىلىقتارىنا ءبىراز توقتالدى:
– 1921 جىل مەن 21 جاستامىن. شىعىس تۇركىستان حالقى اق اسكەردىڭ قالدىعىن قۇرتۋدا قىزىل ارمياعا كوپتەگەن كومەكتەر كورسەتتىك. ولارعا جەتەكشى بولىپ، جولداردى كورسەتتىك، تاماق، سايماندار، اتتارمەن دە كومەكتەستىك. سول باسشىلاردىڭ ءبىرى مەن ءوزىم بولدىم. اق اسكەرلەرگە ەشبىر كومەك كورسەتپەگەن سوڭ اعالارىم ءدۇربىتحاندى جانە مۇقاندى اتىپ ءولتىردى. مەن رەتىن تاۋىپ قاشىپ قۇتىلدىم. سسسر حالقىنىڭ وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنىڭ ارقاسىندا سوتسياليستىك ەلگە اينالۋى – شىعىس تۇركىستان حالقىنا ءوز الدىنا ەرىكتى ۇكىمەت ورناتۋعا ۇلگى بولدى.
1944 جىلدىڭ ورتا كەزىندە ءبىزدىڭ التاي جەرىندە بىرنەشە پارتيزاندار وتريادتارى قۇرىلدى. بۇل پارتيزان وتريادتارىندا بىرنەشە مىڭداعان ادامدار بولدى. پارتيزان وتريادتارى گوميندان اسكەرلەرىمەن تالاي سوعىستى، التايدىڭ كوپتەگەن جەرىن بوساتتى. ەندىگى الدا تۇرعان ماقسات: II-اتتى اسكەر بريگاداسىن جاساقتاپ، التاي ەلىن گوميندان اسكەرىنەن بوساتۋ، – دەپ دالەلحان ءسوزىن اياقتادى» (7-9 بەتتەر).
العاشقى كەزدەسۋ حاقىنداعى بۇل ۇزىندىدەن ءبىز جالپى كۇرەستىڭ مۇرات-ماقساتى مەن الداعى بولاتىن كۇرەس جانە ونداعى د.سۇگىرباەۆتىڭ قىزمەتتەرى جايىنان دا ماعلۇمات الامىز.
ءسويتىپ، ءبىزدىڭ كەيىپكەر قۇلجادا رەسمي تۇردە جاساقتالعان قوسىنمەن التايدى بەتكە الىپ جولعا شىعادى. جولدا قاراماي، تارباعاتايدىڭ ءدوربىلجىنى، قوبىقسارى اۋدانى ارقىلى ساۋىردىڭ شىعىس تۇمسىعىمەن بۋىرشىن ارقىلى التايعا بەتتەيدى. وسى جولدا كەزىككەن گومينداڭشىلارمەن سوعىسىپ، جەڭىستى شەرۋلەر جۇرگىزەدى. «جولداستى جول-ساپاردا تانيسىڭ» دەگەندەي، وسى ۇزاق بارىس ونىڭ دالەلحاندى جاقىننان تانۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى.
«سۇگىرباەۆ دالەلحان – بۇكىل سينتسزيان حالقىن، ونىڭ جەرىن، جولىن، تاۋ-تاس، وي-شۇقىرىن، سۋىن جاقسى بىلەدى، ءوزى التاي ەلىندە تۋىپ-وسكەن. گوميندان ارمياسىنا قارسى، سول اراداعى قازاق، ۇيعىر، ورىس جانە باسقا كوپتەگەن ۇلتتاردى ءۇيىمداستىرۋ ءىسىنىڭ جەتەكشىسى، بەلگىلى قولباسشى، ەل اراسىنداعى بەدەلى كۇشتى، اقىلدى، تەرەڭ ويلايتىن، بوستاندىقتى كوكسەپ شىعىپ، شىعىس تۇركىستان مەملەكەتىن ورناتۋعا بەلسەنە قاتىسىپ جانە تىكەلەي باستاۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعاندىقتان II-اتتى بريگاداعا كەڭەسشى رەتىندە جىبەرىلگەن» (10-11 بەت).
ءبىر قىزىعى ساپار بارىسىندا اۆتور سول كەزدەگى دالالىق سوعىسقا بەيىمدەلگەن جاۋىنگەرلەردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى مەن ءومىر ءسۇرۋ ورتاسى، كۇرەسى، يدەياسى حاقىندا دا قىستىرما بايانداۋلار جاساپ وتىرادى.
«جاۋىنگەرلەردىڭ كۇنىنە ءۇش مەزگىل جەيتىنى – قويدىڭ جاڭا سويىلعان جاس ەتى. ادام ۇيرەنىپ تە جانە قۇنىعىپ تا كەتەدى ەكەن... ءبىر ۆزۆودتا قىرىق جاۋىنگەر بار. قىرقىنا نورما بويىنشا ءبىر جەگەندە ءبىر قوي. ءۇش مەزگىل تاماققا ءۇش قوي. بريگاداداعى 27 ۆزۆود، باسقا دا قوسىمشا بولىمدەر بار، بارلىعىنا ءبىر كۇندە 90-100 قوي سويىلادى. جاڭاعى كولدى جاعالاي تۇسكەن اسكەري بولىمدەر تاڭەرتەڭگى تاماققا قوي سويىپ جاتىر.
مۇنشاما قويدىڭ ەتىن قايدا، قالاي پىسىرەدى دەگەندى ويلادىق. ويتكەنى، ءبارىن سالۋعا ىدىس جەتپەيتىنى انىق. ال، وسى كەزدە بىرەۋلەر جەردى شۇڭقىرلاپ قازىپ جاتىر، بىرەۋلەر قويدىڭ ەتىن، ىشەك-قارنىن جۋدا، قويدىڭ ەتىن مۇشەلەپ بۇزۋدا. ال، ەندى بىرەۋلەر قويدىڭ تازالانعان قارنىنا مۇشەلەپ بۇزعان ەتتى تولتىرا سالىپ، اۋزىن اتتىڭ قۇيرىق قىلىمەن مىقتاپ بايلادى دا، جاڭاعى شۇڭقىرعا سالىپ جاتىر. سوسىن ءۇستىن قۇممەن 10-15 سانتيمەتردەي ەتىپ كومىپ، ونىڭ ۇستىنە مازدادىپ وت جاقتى» (30 بەت).
«ءبىزدىڭ اسكەرىمىزدىڭ ۇستەرىنە كيگەن كيىمدەرى دە ءارتۇرلى: قازاقتار – قازاقى شاپان، تون، شەكپەن، باسىنا بورىك، مالاقاي يا تۇماق كيگەن، ۇيعىرلار – شەكپەنشە-شاپان، باسىنا الا تاقيا كيىپ، بەلىنە اق، كوك، قارا، ماتادان بەلبەۋ وراعان. ورىستاردىڭ ۇستىندە شولاق تون، سىرعان قىسقا فۋفايكا، باستارىندا كەپكا، پاپاح، مالاقاي» (33 بەت). بۇل جولداردان باسقا دا سول تۇستاعى سوعىس جانە اسكەريلەر ءومىرى تۋرالى مالىمەتتەر كەزدەسەدى.
ەڭ باستىسى، بۇل كىتاپتا سول تۇستىڭ ساياسي قايراتكەرلەرىنىڭ شىنايى سۋرەتتەرى بار.
«التاي ەلىنىڭ ورتالىعى – سارى-سۇمە قالاسى، موڭعوليا جانە سوۆەتتەر وداعى ۇكىمەتتەرىمەن شەكارادا. بۇل ارادا توقتالاتىن ۇلكەن كۇردەلى ماسەلە ول – الدىمىزدا التاي وكرۋگىندە التاي ەلىنىڭ وسپان دەگەن باتىرى باستاعان پارتيزان وتريادىمەن بايلانىس ورناتۋ، ولارعا كومەك بەرۋ. وسپان باتىر باستاعان جاۋىنگەرلەر گوميندان ارمياسىمەن تالاي شايقاسقان. قىسقاسىن ايتقاندا، وسپان باتىر باستاعان پارتيزان وتريادىنان گوميندانشىلار قاتتى
قورقىپ، قايمىعادى ەكەن. بۇل تۋرالى دالەلحان تالاي انگىمە ەتكەن. وسپان باتىر باستاعان پارتيزان وتريادىنىڭ سانى ءۇش-ءتورت جۇزدەي ادام. وسپاننان باسقا سول التاي وكرۋگىنىڭ ءارىپباي باتىرى باستاعان پارتيزان وتريادى بار ەكەن. وندا شاماسى ەكى-ءۇش جۇزدەي ادام» (21 بەت).
وسپان باتىر تۋرالى بۇرىننان دا ەستىپ، بىلگەن ح.بەكىشەۆتىڭ اتالعان كىتاپتا دالەلحاننىڭ ايتۋى بويىنشا بەرگەن وسپان باتىر تۋرالى العاشقى تۇسىنىگى وسىلايشا بەرىلگەن. بۇل ارادا دالەلحاننىڭ وسپانعا قۇرمەتپەن قاراپ، ونى كورنەكتى باتىر رەتىندە تانىستىرعانى بايقالادى.
مۇندا اتالعان ءارىپباي دا وسپان قولىنا موڭعوليا ارقىلى كومەككە بارعان كەڭەس ساربازى. ول تۋرالى كىتاپتا مىناداي دەرەك بار:
«ءارىپباي باستاعان پارتيزان وتريادى ەكى جىلدان بەرى سارى-سۇمە ماڭىنداعى گوميندان اسكەرىمەن تالاي شايقاسقان. بۇل پارتيزانداردىڭ ىستەگەن قيمىلدارىن دالەلحان ماعان ايتقان بولاتىن» (22-23 بەت).
«ءبىرىنشى جولىققاندا ءارىپبايدىڭ كىم، قانداي ادام ەكەنىن بىلە قويعام جوق. ءارىپباي ماعان جاقىنداپ بىردەمە سۇراعىسى، بىلگىسى كەلگەنىن مەن ايتپاي-اق سەزەمىن. مەنى بۇرىن كورگەن كىسىدەي، كىشكەنە قوي كوزى كۇلىمدەپ، ءبىر كەزدە وڭاشا شىعا بەرگەنىمدە:
– جولداس! ءسىز قاي جەردەن كەلدىڭىز، – دەدى ءارىپباي.
– مەن وسى التايدىڭ قازاعىمىن، ەشقايدان كەلگەم جوق، – دەدىم.
– ءيا، التايدا سەندەي قازاقتى كورسەمشى. مەنىڭ ەلدەن وسىندا كەلگەنىمە، مىنە، ەكى جىلدان اسىپ بارادى. ساعىندىم. ەلدەن حابار جوق. از دا بولسا ەل جاعىنان ايتساڭشى، – دەدى.
– مەن ەشتەڭە بىلمەيمىن، مەن التاي قازاعىمىن، – دەدىم اسىعىستىعىمدى سەزدىرىپ. ارينە، ءا دەگەننەن اقتارىلا سالۋعا بولمايدى. ايتپەسە، ارىپبايمەن سۇراسىپ-بىلىسۋگە مەن دە قۇمارتىپ تۇرمىن. اياڭداپ ءجۇرىپ وتىرىپ، كەشكە قاراي سارى-سۇمەگە جەتپەي، ءبىر سايعا كەلىپ توقتادىق. وسى جەردە قونىپ شىعۋدى ۇيعاردىق. جاعالاي كۇزەت قويدىق. اسكەر ءتارتىبى – ساقتىق كەرەك، الدىمىزدا جاۋ جاقىن.
وسى ارادا، ءوزىم كۇتكەندەي-اق، ءارىپباي مەنىڭ جانىما كەلدى. ەكەۋمىز ەمەن-جارقىن سۇقباتتاستىق. ول ىشىندەگى بارلىق سىرىن، ەكى جىلدان بەرى جاۋمەن كۇرەسكەنىن، تالاي قيىنشىلىق كورگەنىن ايتتى. ءسوز اراسىندا ول الماتى وبلىسى، كەگەن اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ەكەنىن، وسىندا ۇكىمەت تاپسىرماسىمەن كەلگەنىن، سەمياسى سول كەگەن اۋدانىنىڭ ورتالىعىندا تۇراتىنىن جاسىرعان جوق. ءوزىن شىعىس تۇركىستان حالقىنا كومەككە جىبەرگەنىن، مۇندا كەلگەن سوڭ وسىنداعى پارتيزان بولىمشەسىنە باستىق ەتىپ بەكىتكەنىن ايتتى.
ءيا، كوپتەن بەرى ەسىمىنە قانىق بولعان ماعان ءارىپباي سىندى ەرجۇرەك قانداسىممەن كەزدەسىپ، سۇقباتتاسۋ ءساتى تۋدى. ءارىپباي اسا سابىرلى، پاراساتتى ازامات ەكەن. مەن ءارىپبايدى ابدەن بىلگەن سوڭ، سەندىم دە، ەل حابارىن ايتتىم. سوڭىندا ەكەۋارا اڭگىمەمىز تۋرالى ەشكىمگە ءتىس جارمايتىن، ءبىر-ءبىرىمىزدى تانىمايتىن بولىپ ۋادەلەسىپ، قول الىستىق» (53-54 بەت).
وسى ارادا ايتا كەتەرلىك ءبىر جاعداي – كەڭەستەر وداعىنان شىنجاڭ جەرىنە نەمەسە التايعا باراتىن ءاربىر وفيتسەر، جاۋىنگەردىڭ سول ەلگە باراردا ارنايى دايىندىقتان ءوتىپ، باراتىن جەرىنىڭ كىيىمىن كيىپ، رۋىنا دەيىن جاتتاپ الاتىندىعى. «مەنىڭ كىم، قايدان ەكەنىمدى وتىرعانداردىڭ ىشىندەگى تەك دوسكەنوۆ پەن سۇگىربايدىڭ دəلەلحانى بىلەدى. مەنى وسى جەردىڭ اتاقتى بايىنىڭ بالاسى، سوۆەتتەر سويۋزىندا وقىعان دەپ ۇعاتىن. سوندىقتان دا جەرگىلىكتى جەردىڭ ادامدارى جəنە بريگادا جاۋىنگەرلەرى دە وسىلاي ويلايتىن. «ءاردايىم، ەلگە جاقىن بول. ايتارىڭدى ەكىلەنبەي كەسىپ-كەسىپ ايت. بۇل ەلدىڭ قازاعى دا، باسقاسى دا، ءور ادامنىڭ سوزىنە سەنىپ، ىزىنە ەرگىسى كەلەدى...» دەيتىن ماعان دالەلحان»(43 بەت) دەگەن جولدار مەن جورىداعى ارىپبايمەن اراداعى ديالوگتار سونى كورسەتەدى.
بىردە جولدا قىرىقوشاق دەگەن جەردە التىن قازعاندار تۋرالى حيكايا شەرتىلەدى.
«دالەلحان جايلانىپ وتىرعان سوڭ، التىنىڭ قايدان شىعاتىن ونى قالاي قورىتاتىنىن بىزگە ءوز بىلگەنىنشە ءتۇسىندىردى.
– قىتاي بايلارىنىڭ التىن شىعاراتىن مەنشىكتى جەرى مەن كولى بار. ولار بايلىقتىن پايداسىن كورەدى. قازاقتان جۇمىسكەر جالدايدى، ول سورلىلاردىڭ ەڭبەكتەرىن سۇلىكتەپ سورادى، ەڭبەكتەرىن قانايدى، – دەدى ىزالى كەيىپتە. – تابىلعان التىنداردى اعىلشىن، امەريكا كاپيتاليستەرىنە مالعا، مۇلىككە ايىرباستايدى. ولارمەن قىتاي بايلارىنىڭ ساۋدا قارىم-قاتىناستارى وسى التىن، تاعى باسقى زاتتار ارقىلى جۇرگىزىلەدى.
جوعارىنداعى اڭگىمەسىن داكەڭ باسقا جاعدايدا دا جالعاستىردى:
– ەندىگى جاعداي قازاق، ۇيعىر، تاعى باسقا ۇلتتار بوستاندىق ءداۋىرىن كوكسەيدى. بىراق بوستاندىق وڭايلىقپەن ورنامايدى، بوستاندىق ءۇشىن تالاي رەت كوتەرىلىستەر دە بولدى... تالاي قازاق، ۇيعىر ازاماتتارى بوستاندىق كۇرەسىن باسقارامىز دەپ، قىتاي-گوميندان اسكەرىنىڭ وعىنان قازا بولدى. قايسى بىرەۋلەرى قىتاي تۇرمەسىندە، قاپاستا، قورلىقتا، ارمانىنا جەتە الماي ولگەندەر از ەمەس. سوڭعى كەزدە سينتسزيانداعى بۇكىل مۇسىلمان حالقى گوميندان ارمياسىنا، قىتاي ۇكىمەتىنە قارسى كوتەرىلۋدە. كوپشىلىك جەرلەردە، سينتسزيانداعى قىتاي ۇكىمەتىن قۇلاتىپ، گوميندان اسكەرىن قۇرتىپ، شىعىس تۇركىستان اتتى ۇكىمەتىمىزدى ورناتىپ، ورتالىعى قۇلجا قالاسىندا بوستاندىق تۋىن جوعارى كوتەرۋدەمىز... حالقىمىز قۋانۋدا، كوڭىلدى. ەندىگى تىلەك: الداعى تۇرعان جاۋمەن شايقاسىپ، بۇكىل التاي ەلدەرىن جاۋدان بوساتۋ. التايدا شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتىنىڭ وكرۋگتەرىن ورناتساق، عاسىرلار بويى ويلانعان ماقساتتارىمىزعا جەتەر ەدىك، – دەپ، دالەلحان باسىن جوعارى كوتەرىپ، اۋىر دەم الدى (26-27 بەتتەر).
اتالعان جولداردان دالەلحاننىڭ عانا ەمەس، سول تۇستاعى التاي حالقىنىڭ، شىنجاڭ حالىقىنىڭ ارمان-تىلەگىن سەزىنۋ قيىن ەمەس.
قوسىن التايعا بەتتەگەندە بۇلاردان قورىققان گومينداڭشىل قىتايلار سارسۇمبە قالاسىن تاستاپ، ورمەگەيتى اسۋى ارقىلى موڭعولياعا قاشىپ وتۋگە ارەكەتتەنەدى. وسى بارىستا ح.بەكىشەۆ پەن د.سۇگىرباەۆ اقىل قوسا كۇرەس جۇگىزىپ، جاۋدىڭ سوڭىنان قۋعىن، الدىنان توسقاۋىل قويىپ، اقىرى ولاردى ايلامەن باعىندىرادى. وسى بارىستا قولعا تۇسكەن جاۋ باسشىسىن الدارقالاتىپ، ولارمەن كەلىسىم جاساسقان سىڭاي تانىتادى. وندا مىناداي جولدار بار:
«دەرەۋ شارتتى جازدىم، شارتتى قىتاي تىلىنە اۋدارماشى اۋداردى. شارتقا شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتىنىڭ اتىنان مەن جانە دالەلحان قول قويدىق. گوميندان جاعىنان – گۋبەرناتور، پوليتسيا باستىعى قول قويدى» (67 بەت).
مۇندا قازاق جاعىنىڭ «شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتىنىڭ اتىنان» قول قويىپ وتىرعانى انىق اڭعارىلادى.
وسى ارادا جاۋ جاعىنان ولاردىڭ ءوز ۇلىقتارىنا بەرگەن مالىمەت تەلەگرامماسى تابىلادى.
«اۋدارماشى گۋبەرناتوردىڭ قالتاسىنان قىتاي تىلىندە جازىلعان، ورتالىق قىتاي ارميا شتابىنا بەرگەن تەلەگراممانى تاۋىپ الدى. تەلەگراممادا بىلاي دەپ جازعان ەكەن: «سوۆەتتەر وداعى شەكارانى بۇزىپ كوپتەگەن تانكىمەن، ماشينالارمەن سارى-سۇمە قالاسىنا جاقىنداپ كەلەدى. موڭعول ۇكىمەتىنىڭ شەكاراسىنان ءوتىپ، پويىزعا وتىرىپ، ورتالىق قىتايعا بارامىز. بىزگە سومولەتپەن ازىق-تۇلىك جەتكىزىپ بەرىڭىز». گۋبەرناتور قول قويعان» (71 بەت).
بۇل جولداردان دا كەڭەس وداعى اسكەري كۇشتەرىنىڭ كىرگەنىن گومينداڭشىلاردىڭ دا اشكەرە سەزىپ وتىرعانى كورىلەدى.
ءپاتىحان سۇگىرباەۆ «التاي ارپالىستارى» كىتابىندا:
«5-كىركۇيەكگە كەڭساي پولكىنىڭ بۋىرشىنعا جورىق جاساعان نەگىزگى قوسىنى دالەلحان تۇرعان جەرگە كەلەدى. بۇل ەكى جاقتىڭ العاش باس قوسۋى ەدى. وسىدان سوڭ ەكى جاق تىزە قوسا سارىسۇمبە قالاسىنا قادالدى. 6-قىركۇيەكتە تاڭعا جاقىن جالپى ءۇش مىڭداي ادام، اتاپ ايتار بولساق، گومينداڭنىڭ سارىسۇمبە قالاسىندا تۇراتىن ەكى مىڭنان استام اسكەرى، مانات پەن بۇرىپجاپتىڭ «قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ» دەلىنەتىن ەكى بولىمشەسىندەگى بەس ءجۇز ادامى، ءتورت جۇزدەي ءجاي بۇقارا – التاي تاۋىن بەتكە الىپ، ورمەگەيتى اسۋى ارقىلى موڭعولياعا ءوتىپ كەتپەك بولىپ قاشادى.
سول كۇنى التاي پارتيزاندارى مەن كەڭساي اتتى پولكى قالاعا ەش قارسىلىقسىز كىرەدى. قالا ءىشى تەز تىنىشتالادى. اۋەلدە قورقىپ، جاۋ اسكەرىمەن تاۋعا قاشىپ كەتكەن ءجاي بۇقارا قايتىپ كەلەدى. ەكى كۇننەن كەيىن ءابدىراسىلدىڭ بولىمشەسىندەگى ەكى ءجۇز پارتيزان مەن ۇلتتىق ارميانىڭ بەكىشەۆ باستاعان ءجۇز جاۋىنگەرى دالەلحان سۇگىرباەۆتىڭ قولباسشىلىعىندا قاشقان جاۋدى قۋعا اتتانىپ، شەكاراعا جاقىنداپ قالعان جەرىنەن قورشاۋعا الادى. گاۋ بو ءۇي، ۋان ليڭ يۇن تىزە بۇگەدى» (پ.سۇگىرباەۆ «التاي ارپالىستارى» شىنجاڭ حالىق باسپاسى. ءۇرىمجى، 1995) – دەپ اتالعان وقيعانى راستايدى. ءتىپتى ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز بەكىشەۆتى دە اۋىزعا الادى.
وسى سوعىستا ىلە تاراپىنان بولعانداردىڭ ءبىرى – قوجاي دوقاسۇلى. ول ءوزىنىڭ «وفيتسەردىڭ قويىن داپتەرى» اتالاتىن كىتابىندا وسى وقيعالار حاقىندا: «سارىسۇمبە قالاسىندا تىعىلىپ جاتقان گومينداڭ اسكەرلەرىنە ەلشى جىبەرىلدى. بىراق ولار ءبىر تۇندە ۇركىپ موڭعولياعا قاراي جىڭىشكە قىراندى ورلەپ قاشتى. ەرتەسى دالەلحان ءبىر توپ باتىرلارىمەن بىرگە بەكەشەۆ كاكىم دەگەن وفيتسەرلەردى، شاقانبەك باستاعان ءجۇز اسكەردى ەرتىپ، قاشقان جاۋدى ورمەگەيتى دەگەن اسۋدان توسقاۋىلداپ، جاۋدى تۇگەلىمەن كولعا ءتۇسىرىپ، ەرتەسى جاۋدىڭ مىڭعا تارتا ادامىن سارىسۇمبەگە ايداپ كەلدى» (ق.دوقاسۇلى «وفيتسەردىڭ قويىن داپتەرىنەن»، ۇلتتار باسپاسى، بەيجىڭ. 1996 جىل. 148 بەت) دەپ جازادى. مۇندا دا اتالعان ۇرىستا بەكەشەۆ (بەكىشەۆ - رەد) كاكىم تۋرالى ايتادى.
سول تۇستاعى سوعىس كۋاگەرلەرىنىڭ ءبىرى اسحات مانكەيۇلى دا ءوز ەستەلىگىندە حاكىم تۋرالى: «1945 جىلى 9 ايدىڭ 5 كۇنى جىبەرگەن حابارشىلارىمىز بۋىرشىن جاقتان كەلە جاتقان حاكىم بەكىشەۆ پەن مۇحامەتجان باستاعان 200 گە تاياۋ ىلە ۇلتتىق ارميا بولىمىمەن جولىعىپ، ولاردى باستاپ كەلدى...
7 قىركۇيەك كۇنى دالەلحان سۇگىرباەۆ، حاكىم بەكىشەۆ جانە مەن باستاعان 40 داي ادام اتتانىپ، الدىڭعى كەتكەن بارلاۋشى اسكەرلەردىڭ ىزىمەن جولعا شىقتىق... دالەلحان، حاكىم بەكىشەۆ باستاعان 130 داي ادام قاراساز دەگەن جەردە تۇنەپ جاتقان جاۋعا سەزدىرمەي، ولاردىڭ باتىس جاعىنداعى اقبۇلاق دەگەن جەر ارقىلى الدىن وراۋعا اتتاندىق» دەپ اتالعان وقيعالار توڭىرەگىندە باياندايدى.(اسحات مانكەيۇلى «التاي توڭكەرىستىك ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋى جانە گومينداڭ قالدىق كۇشتەرىنىڭ تىزە بۇگۋى» «ىلە تاريحي ماتەريالدارى» 7-سان. 2010 جىل. 174-175 بەت).
جالپى التايدىڭ ازات بولۋى حاقىندا بۇل ارادا ەسكەرە كەتەرلىك ءبىر جاي – وسپان باتىر باستاعان ءور التاي ۇلت ازاتتىق كۇرەسى وسىعان دەيىن التاي قالاسىنان باسقا بارلىق اۋدانداردى دەرلىك جاۋدان بوساتىپ، سارسۇمبە قالاسىن ازات ەتۋدىڭ العى شارتىن دايىنداپ قويعان بولاتىن.
التايدىڭ ازات بولۋى حاقىندا نۇرعوجاي باتىر ءوز ەستەلىگىندە: «1944 جىلى 17 قىركۇيەكتە ىلە ارمياسى التاي قالاسىنا كەلىپ كىردى. ءۇش ايماقتى قۇلجانىڭ سارتى ازات ەتكەن قىلىپ قويدى. بىراق باسشىلارى ءتىپتى ون ادامدىق گرۋپپا باستىقتارىنا دەيىن قازاقستان اسكەرلەرى ەدى. ولاردان التاي قالاسىنا بەكتوروۆ پولكوۆنيك كەلىپ جاتىپ الدى. ارتىنان گەنەرال ماجىك كەلدى. حالىقارادان 370 ادام بار بولاتىن» («ازاتتىقتىڭ وشپەس رۋحى» - نۇرعوجاي باتىردىڭ ەستەلىكتەرى جانە وسپان باتىر. «ساردار» باسپا ءۇيى، استانا – 2008 جىل) دەپ اتالعان جايلاردى راستايدى.
ءسويتىپ، جاۋدى دەرلىك قولعا ءتۇسىرىپ، سارسۇمبە ارقىلى قۇلجا تاراپقا ايدااتدى. دالەلحان مەن حاميت اراسىنداعى بايلانىس قويۋلاي تۇسەدى.
«التاي ەلىنىڭ كوسەمى ءبىر سىرلى، سەگىز قىرلى سۇگىربايدىڭ دəلەلحانى ەدى. ول ەل ءۇشىن تۋعان ەر ازامات، جاۋعا مەيىرىمسىز. كوزدەگەنى – ەل قامى.
گومينداننان سارى-سۇمە قالاسى بوساتىلىپ، قولعا تۇسكەن گوميندان ارمياسىن ءبىزدىڭ ۆزۆود قۇلجاعا جاياۋ ايداپ əكەتكەننەن بەس-التى كۇن وتكەننەن كەيىن دəلەلحان مەنى ۇيىنە قوناققا شاقىردى» (81 بەت). ەكەۋى ارقا-جارقا اڭگىمەمەن بولىپ، ءتىپتى دە جاقىنداسا تۇسەدى.
«دəلەلحاننىڭ ءوزى سول كەزدە قىرىقتىڭ ىشىندەگى جىگىت. دەنەسى زور، كوڭىلدى، اشىق مىنەزدى، ات جاقتى، قوشقار مۇرىن، ءجۇرىس-تۇرىسى ەكپىندى، پىسى سويلەگەندە سوزگە شەبەر، ءسوزدى تاۋىپ ناقىشىنا كەلتىرىپ ەكپىندەتە سويلەيدى. كۇشى دە بار، ونى كەشەگى سوعىستاردا بايقاپ قالعام. ەكى-ءۇش سولدات كوتەرەتىن 80 مم-لىك مينومەتتى نەمەسە 70 كيلوگرام اۋىر پۋلەمەتتى دəلەلحان جالعىز ءوزى كوتەرەتىن.
شەشىنىپ جايلاپ وتىرعان سوڭ، دəكەڭ سوزگە كىرىستى:
– مەنىڭ اتا-بابام، شەشەمنىڭ توركىندەرى-ناعاشى جۇرتىم دا وسى التاي جەرىندە تۋىپ-وسكەنبىز. ءبىزدى «بەس بولىس قارا كەرەي» دەيدى. سوعان جاتامىز.
التاي حالقى عاسىرلار بويى بايلاردىڭ قۇلدىعىندا، قاناۋىندا كەلەدى. باسىمىزدا ەرىك جوق. قىتاي ۇكىمەتىنە قارسى تالاي ءىرى-ءىرى كوتەرىلىستەر دە بولدى. تاماشا ادامدارىمىز بوستاندىق ءۇشىن قىتاي باسقىنشىلارىنىڭ قولىنان قازا تاپتى، تالايلارى قىتايدىڭ تۇرمەسىندە. كورگەندەرىمىز قورلىق،
زومبىلىق. جەر-سۋ بايلىعى ولاردىڭ قولىندا، قازاق جۇمىسكەرلەرى قىتاي كاپيتاليستەرىنىڭ قاناۋىندا...
دəكەڭ اۋىر كۇرسىندى. ءسوزىن ارى قاراي جالعاستىرىپ:
– ەندىگى ماقساتىم – ءوزىم سياقتى التاي ازاماتتارىنىڭ باسىن قوسىپ، ءوز الدىمىزعا ەل بولىپ، التاي وكرۋگىن ۇيىمداستىرىپ، شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتىنە ءبىر وكرۋگ بولىپ قوسىلۋ. كورشىمىز موڭعول ۇكىمەتىندەي بولساق ارمانىمىز ورىندالار ەدى. التاي جەرىندە تولىپ جاتقان جەر بايلىعى بار. جەردىڭ استىندا كومىر، مۇناي، التىن، كۇمىس، قورعاسىن، تەمىر قورىتاتىن رۋدا. سونداي-اق، مال جايىلىمى، ەگىندىك جەرلەر دە كوپ. قىس مۇندا قىسقا. مىنە، وسى بايلىقتى يگەرسەك. ول ءۇشىن كورشىمىز سوۆەت ۇكىمەتى كومەك ەتسە – زاۆود، فابريكا سالىپ، جەر بايلىعىن پايدالانار ەدىك. سوۆەت ۇكىمەتى ءبىزدىڭ مəدەنيەت، ءبىلىم جاعىنان كومەكتەسەرىنە كوزىم جەتەدى. ويتكەنى، وسى بوستاندىق كوتەرىلىسى باستالار الدىندا مەن، مەنىمەن بىرگە فاتەي يۆانوۆيچ لەسكين، بىرنەشە جولداستار قازاقستاننىڭ استاناسى الماتى قالاسىندا التى ايلىق وقۋدا بولدىق. سول از ۋاقىتتىڭ ىشىندە، قانشاما ءبىلىم، ۇلگى-ونەگە الدىق، – دەدى. (81-83 بەتتەر).
اۆتور ءوزىنىڭ دالەلحان تۋرالى نە تۇيگەنىن دە اشىق باياندايدى.
«ءبىراز جورىقتاردا بىرگە ءجۇرىپ بايقاعانىم: دəلەلحان – ەل ءۇشىن تۋعان، بوستاندىق تۋىن التاي جەرىنە ورناتۋعا جان-ءتəنىن سالا كىرىسكەن، تۋعان ەلىن شەكسىز سۇيەتىن ازامات ەكەن. حالىق تەڭدىگىن ورناتۋ ءۇشىن ايانبايتىن ناعىز رەۆوليۋتسيونەر. سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى سəكەن سەيفۋللين، امانگەلدى يمانوۆ، مونعولداردىڭ چايبالسان سياقتى كوسەم، كەمەڭگەر ەكەنىنە əبدەن كوزىم جەتتى» (85 بەت).
بۇل باعا شىن مانىندە سول كەزدەگى كوزقاراس ءتۇيىنى بولسا دا، كەيىنگى تۇيگەن وي قورىتىندىسى بولسا دا دالەلحان تۋرالى دۇرىس باعا ەدى. اتاپ ايتقاندا ونىڭ حالىقتى قۇتقارۋداعى جولى قىزىل ۇكىمەتكە سەنىممەن سۇيەنە وتىرىپ، ۇكىمەتكە دە، ەلىنە دە قىزمەت ەتۋدى ماقسات ەتكەن سəكەن سەيفۋللين، امانگەلدى يمانوۆ، چويبالساندارعا كوپ ۇقسايتىن ەدى. كەڭەس وداعى حالقىما ءبارىن جاساپ بەرەدى دەپ ارماندادى، ءۇمىت ارتتى.
اۆتور كىتابىندا ەندىگى كەزەكتە وسپان باتىرعا توقتالادى.
«وسپان باتىر» دەگەن تاقىرىپتاعى جەكە بايانىندا بىلاي دەيدى:
«وسپان باتىر دەگەن ەسىمدى قۇلجا قالاسىنا بارعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە-اق ەستىدىم. قۇلجادان ەكىنشى اتتى əسكەر بريگاداسى التاي ەلىنە قاراي بەت الىپ، قاشان التايعا بارعانشا، جول بويى ەلدەردە پارتيزان وتريادتارىمەن كەزدەسكەنىمىزدە، جينالىستاردا «وسپان باتىر قىتايلارعا شابۋىل جاساپ، قىتاي سولداتتارىن قىرىپ-جويىپتى» دەگەن حابارلار دۇڭك-دۇڭك جەتىپ جاتتى. شىعىس تۇركىستان، التاي ەلدەرىنە كەڭ تاراپ وسپاننىڭ اتى جايىلعان. سونىسىنا قاراعاندا، بۇل قانداي ادام، كورسەم، كەزدەسسەم ەكەن دەگەن وي بولدى. سارى-سۇمە قالاسى جəنە بۇكىل التاي جەرى جاۋدان بوساعاننان كەيىن «التاي ەلىنىڭ بوستاندىق تويىن وتكىزەيىك، تويعا وسپان باتىردى پارتيزاندارمەن شاقىرايىق» دەگەن كەلىسىمگە كەلدى توي باستاۋشىلار.
وسپان باتىردى شاقىرۋعا كىمدەردى جىبەرەمىز دەگەن مəسەلەنى قاراعاندا بريگادانىڭ اقىلشىسى ءبايدىلدا دوسكەنوۆتى جىبەرۋدى ۇيعاردىق. وعان ءبايدىلدا رازىلىعىن بەرگەن. ءبايدىلدا جانىنا 30- داي əسكەردى الىپ، وسپان باتىردىڭ اۋلىنا ءجۇرىپ كەتتى...
ءبىر جەتى ءجۇرىپ، ءبايدىلدا امان-ەسەن قايتىپ كەلدى. «وسپان باتىر جانىنداعى نوكەرىمەن جəنە مونعولدىڭ گەنەرال-مايورىمەن بىرگە كەلەتىن بولدى» دەگەن حاباردى əكەلدى. لەسكين، دəلەلحان مەن ءبايدىلدا ۇشەۋى ماعان:
– ءسىز وسپان باتىر كەلگەندە سارى-سۇمە قالاسىنا جەتپەي الدىنان شىعىپ، قۇرمەتپەن، əسكەري تəرتىپپەن قارسى الاسىز، – دەگەندى ايتتى. مەن ريزالىعىمدى بەردىم...
جورعاعا ءمىنىپ وسپان باتىر كەلە جاتقان جاققا قاراي ءجۇردىم. جانىمدا وتىز شاقتى əسكەر بار...
سارى-سۇمە قالاسىنىڭ وڭتۇستىك كۇنشىعىس جاعىنا شىعا كەلسەك، الدىمىزدا وتىز شاقتى سالت اتپەن كەلە جاتقان ادامدار كورىنەدى. ءجۇز مەتردەي جەر قالعاندا تاقىمىمدى قىسقانىمدا قۇلا جورعا جايقالىپ، اياقتارىن əسەم سىلتەي جورعالاي جونەلدى. قىلىشتى قىنىنان سۋىرىپ الدىم دا، جوعارى كوتەرىپ ءبىر توپ كەلە جاتقانداردىڭ الدىنداعى وسپان باتىرعا جەتىپ كەلدىم. وسپاننىڭ وڭ جاق قابىرعاسىنا جاقىنداپ، جورعانىڭ تىزگىنىن تەجەپ تارتتىم. ات تۇرا قالدى.
وسپان دا مەنىڭ وڭ جاعىمدا اتىن تەجەپ تۇردى. باسقالارى توقتادى. مەن əسكەري ادام ەمەسپىن بە، əدەتتەگى داعدىمەن «جولداس» دەپ بارىپ ءتىلىمدى جۇتا قويدىم. ءوزىمنىڭ قانداي جاعدايدا، قانداي مىندەت اتقارىپ جۇرگەنىمدى ويعا الدىم. ساناۋلى سەكۋنتتار سانامدى بۇلقىنتىپ ءوتتى. ىلە «جولداستى» «جولىڭىز بولسىن، باتىر!» دەگەن قازاقى جەرگىلىكتى سəلەمگە ۇلاستىرىپ جىبەردىم.
Əسكەر تəرتىبىمەن:
– حالىق باتىرى، ءسىزدىڭ كەلۋىڭىزدى سارى-سۇمە حالقى جəنە ەكىنشى اتتى بريگادا جاۋىنگەرلەرى قۇرمەتپەن قارسى الامىز. بايانداپ تۇرعان پودپولكوۆنيك بەكيشەۆ. بايانداعاننان كەيىن قىلىشتى تومەن ءتۇسىردىم. بۇنداي بايانداۋدى ءبىرىنشى كورگەن وسپان ادىرايعان ەكى كوزىن ماعان قادادى دا تۇردى. نە ايتۋ، نە ىستەۋ كەرەك، اڭ-تاڭ قالىپ تۇرعانىن سەزدىم دە، قىلىشىمدى قىنىنا سالىپ «اسسالاۋماعالەيكۋم، قۇرمەتتى باتىرەكە!» دەپ قول بەرىپ ەدىم.
– ۋاعالەيكۋمسالام! – دەپ قولىمدى زور قولىمەن ۇستاي امانداستى. كەلگەندەردىڭ ءبəرى دە مەنىمەن قول الىستى. بىراق ولاردىڭ كىم ەكەنىن ەشكىم تانىستىرعان جوق. تەك مونعول گەنەرالىمەن امانداسقاندا «بۇل كىسى گەنەرال قوجبادان» دەدى. ءبəرىمىز سارى-سۇمە قالاسىنا بەت الدىق. وسپاننىڭ وڭ جاعىندا مەن، سول جاعىندا كوكسەگەن دەگەن بي، ورتامىزدا مونعول گەنەرالى مەن كومەكشىلەرى. بارلىعى دا جول ءجۇرىپ شارشاعان كەيىپتە.
وسپان باتىردىڭ جاسى سول كەزدە ەلۋدىڭ ىشىندە، زور دەنەلى، قارا مۇرتتى، əدەمى كەلگەن قارا شوقشا ساقالدى، كوزدەرى توستاعانداي ايبىندى. قاباقتارى ۇزىن قالىڭ، ات جاقتى، بەت اجارى قوڭىرلاۋ سۇلۋ كوركەم، ەكى يىعى قاقپاقتاي، كەۋدەلى. باسىنا كيگەنى تۇلكى تىماق، ۇستىندە قارا سəتەنمەن تىستالعان كۇپى، بەلىندە كۇمىسپەن قاپتاعان كىسە بەلبەۋ. اياعىندا ساپتاما ەتىك. يىعىنا ەرسىلى-قارسىلى سالعان ەكى ماۋزەر، استىندا زور دەنەلى قارابايىر ات، ات سايماندارى قازاقشا، قولىندا دىراۋ قامشى، اتقا قازاقشا جالپيا كەلىپ وتىرعان. اياڭمەن ءجۇرىپ كەلەمىز. وسپان باتىر ۇندەمەيدى.
– باتىر! سالت، ۇزاق ءجۇرىپ شارشاعان شىعارسىز، – دەپ سوزگە تارتتىم.
– يə، شىراعىم، – دەدى ول. باسقا ءسوز قوسپادى. دايىنداپ قويعان ۇيگە كەپ، ءبəرىمىز دە اتتان ءتۇسىپ، ۇيگە كىردىك...
لەسكين، دəلەلحان، ءبايدىلدا، تاعى ونشاقتى كىسىلەر كەپ، وسپانعا امانداستى. مەن كەتكەندە ولار وسپاننىڭ جانىندا قالدى.(88-90 بەتتەر).
وسىدان كەيىن سارسۇمبە قالاسىندا التاي حالقىنىڭ ازاتتىق تويى وتەدى. بايگەگە وسپان ءوزىنىڭ جۇيرىگىن، بالۋانعا ءوز بالۋانىن قوسىپ جەڭىستىك الادى.
«دالەلحان باستاپ دوڭەستەۋ جەرگە اكەپ، بىزدەن بۇرىن كەپ وتىرعان ۆيكتوروۆ پەن وسپان باتىردىڭ ورتاسىندا بوس تۇرعان ورىنعا مەنى وتىرعىزدى دا، ءوزى توي باستاۋ جابدىعىنا كەتتى.
الدىمەن وسپان باتىرعا «اسسالاۋماعالەيكۋم!» دەپ قول بەردىم. ودان كەيىن ۆيكتوروۆپەن ورىسشا امانداسىپ قول الىستىق. لەسكين دە، دوسكەنوۆ تە ءبىزدىڭ ماڭىمىزعا ورنالاستى.
مەنەن بۇرىن ۆيكتوروۆ پەن وسپان باتىر سويلەسە الماي وتىر ەكەن. وسپان ورىسشا، ۆيكتوروۆ قازاقشا بىلمەيدى. مەنى كەشە ۆيكتوروۆ شاقىرعاندا وسى ارادا وسپانمەن تانىسىپ، سويلەسۋ ماقساتىمەن شاقىرعان ەكەن... ۆيكتوروۆ پەن وسپان باتىردىڭ اراسىندا نەندەي اڭگىمەلەر بولدى، اۋدارىپ وتىردىم.(93-94 بەت).
تاعى ءبىر قىزىعى وسى جولى اتتىڭ باس بايگەسىنە تۇيەمەن بىرگە جەتىم قىز بەرىلگەنى ايتىلادى. توي قۋانىشتى تۇردە اياقتايدى.
جازىلعان جايلاردىڭ شىندىق ەكەنىن ءنابي وسپانۇلىنىڭ ەستەلىكتەرىنەن دە كورەمىز. وندا بىلاي دەيدى: «ءبىز وسپان باستاپ قىركۇيەك ايىنىڭ جيىرما جەتىسى-جيىرما سەگىزى كۇنى قاراتۇڭگەدەن شىقتىق. سالت وتىزعا جۋىق ادام ەدى، مەن ىلەسە بارعام، قالقاباي، مارحابا، بەيىلحاندار دا بارعان. (دالەلحان كەلگەننەن كەيىن «اق ءۇي»، «كوك ءۇيدىڭ» ادامدارى دەگەن بولعان ەدى. كەڭەستەن كەلگەندەر «كوك ءۇيدىڭ ادامدارى»، موڭعوليادان كەلگەندەر «اق ءۇيدىڭ ادامدارى» دەپ اتالدى). التايدىڭ ازات بولعاندىعىن تويلاپ، ات شاپتىردىق» («وسپان». قۇراست: ج.شاكەنۇلى. «تۇران» باسپاسى. الماتى، 2010 جىل. 141 بەت).
وسىدان كەيىن بەرىلگەن «تۇنگى كەزدەسۋ» تاقىرىبىنداعى اڭگىمە بىلاي ءوربيدى. ءبىز اتالعان جايلاردىڭ تاريحي وقيعالارعا قاتىسى بار بولعانى سەبەپتى نەگىزىنەن تولىعىنان بەرۋگە تىرىستىق.
«التاي حالقى ازاتتىق تويىن زور قۋانىشپەن وتكىزىپ، ەلدەرىنە تاراعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە، 1945 جىلدىڭ 13 سەنتيابر كۇنى ۆيكتوروۆ ءوزىنىڭ كومەكشىسىن جىبەرىپتى، مەنى گۋبەرناتوردىڭ ۇيىنە كەلسىن دەپ شاقىرعان.
بارسام، وڭاشا بولمە، ورتادا ستول، ءتورت ورىندىق، بىرەۋىندە وسپان باتىر، ەكىنشىسىندە ۆيكتوروۆ وتىر.
ءۇشىنشى ورىندىقتى نۇسقاپ ماعان وتىر دەدى ۆيكتوروۆ. كورسەتكەن ورىنعا مەن ورنالاستىم. ۆيكتوروۆ:
– ءسىزدى شاقىرعان سەبەبىم – مىنا وسپان باتىرمەن سويلەسكەلى وتىرمىز. ەكەۋمىزدىڭ اڭگىمەمىزدى، ءبىز نە ايتساق، سونى مۇلتىكسىز اۋدارىپ بەرىڭىز.
– جارايدى! – دەدىم مەن.
– باتىر، مىنا ۆيكتوروۆ ءسىزدىڭ سويلەگەن ءسوزىڭىزدى جانە ونىڭ ءسوزىن سىزگە اۋدارىپ بەرۋدى ۇيعاردى. ءسىز وعان قارسى ەمەسسىز بە؟
– جوق، قارسىلىعىم جوق، – دەدى وسپان باتىر.
ۆيكتوروۆ:
– التاي ەلىنىڭ جەرى گوميندان اسكەرىنەن بوسادى.
وسپان:
– راحمەت بارىڭە، اسىرەسە، سىزدەرگە.
ۆيكتوروۆ:
– ەندى ءوز الدارىڭىزعا التاي گۋبەرنياسى بولماقسىڭدار، مەنىڭشە.
وسپان:
– ول دۇرىس، ءبىزدىڭ التاي ەلىنىڭ باياعىدان بەرى ويلاعان، كوكسەگەن ماقساتى عوي. ءوز الدىمىزعا قازاق، ۇيعىر، تاعى باسقا حالىقتار شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتى دەگەن ۇكىمەت بولۋ.
ۆيكتوروۆ:
– التاي گۋبەرنياسىنىڭ ورتالىعى وسى سارى-سۇمە قالاسى بولسا، قالاي قارايسىز؟
وسپان:
– ابدەن جارايدى. قازاق التاي ەلىنىڭ ورتالىق قالاسى سارى-سۇمە بولعانىنا كەلىسەمىن.
ۆيكتوروۆ:
– التاي گۋبەرنياسىنىڭ گۋبەرنيا باستىعى ەتىپ ءسىزدى بەلگىلەۋگە قالاي قارايسىز؟
وسپان:
– قارسى ەمەسپىن، ايتسەدە ماعان مىقتى، ەلگە بەدەلدى، ساۋاتتى، ىشكى، سىرتقى جاعدايدى بىلەتىن ورىنباسار كەرەك.
ۆيكتوروۆ:
– ءوزىڭىزدىڭ ويىڭىزدى ايتىڭىز.
وسپان:
– مەنىڭشە، ورىنباسارلىققا سۇگىربايدىڭ دالەلحانى دۇرىس بولار.
ۆيكتوروۆ:
– سۇگىرباەۆ دالەلحان بولسىن دەگەنىڭىز دۇرىس. ال گۋبەرنيادا، مەنىڭشە، مىناداي بولىمدەر بولۋ كەرەك:
- Cوعىس اسكەرى
- ىشكى ىستەر
- حالىق جۇمىسى
- حالىق سوتى
- باقىلاۋ
- مادەني-اعارتۋ
وسپان:
– قارسىلىعىم جوق، دۇرىس.
ۆيكتوروۆ:
– شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتىنىڭ تۋى جاسىل ماتا، ورتاسىندا بەس بۇرىشتى قىزىل جۇلدىز، جۇلدىزدىڭ اي قورشاعان ءتۇسى سارى. بۇعان قالاي قارايسىز؟
وسپان:
– دۇرىس ەكەن. سوندا دا گۋبەرنيا ماجىلىسىندە كەڭەسەيىك، ازىرشە وسىلاي بولسىن!
ۆيكتوروۆ:
– التاي، تارباعاتاي جانە ىلە وكرۋگتارى شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا قوسىلىپ، ورتالىعى قۇلجا بولسا قالاي دەيسىز؟
وسپان:
– مەنىڭشە، وسى ءۇش وكرۋگتىڭ شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا قوسىلۋى دۇرىس.
ۆيكتوروۆ:
– ءۇش وكرۋگتىڭ باسشىلارىن قاي ۋاقىتتا شاقىرساق؟
وسپان:
– ۇزاماي، وسى وكتيابر ايىندا وتكىزسە.
ماسەلەلەردى شەشىپ بولعان كەزدە ۆيكتوروۆ:
– شەشىلگەن ماسەلەلەردى دالەلحاندى شاقىرىپ ايتساق قالاي كورەسىز؟
وسپان:
– ابدەن دۇرىس، شاقىرىڭىز.
كەشىكپەي دالەلحان ءبىز وتىرعان بولمەگە كىردى دە، ءتورتىنشى ورىندىققا وتىردى.
ۆيكتوروۆ وسپان باتىرمەن بىرگە شەشىلگەن ماسەلەلەردى دالەلحانعا ءتۇسىندىردى. كەيبىر ورىسشا تۇسىنبەگەن جەرىن مەن ارقىلى دالەلحان ءتۇسىندى.
دالەلحان:
– ابدەن جارايدى، ورىنباسار بولۋعا مەنىڭ قارسىلىعىم جوق. ءبارى دۇرىس شەشىلگەن سياقتى.
وسپان:
– دالەلحان، سەنىڭ مەنەن گورى ساۋاتىڭ بار، ەلمەن كوپ ارالاسىپ، ەل ازاماتتارىن جاقسى بىلەسىڭ.
– ءوزىڭ گۋبەرنيا جۇمىسىن باسقارا بەر، مەنىكى – تەك سىزدەرمەن قويان-قولتىق بىرلەسىپ گۋبەرنيانى باسقارۋ.
– ال، شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا قوسىلۋ ارتى قالاي شەشىلدى؟
ۆيكتوروۆ:
– نە دەيدى، وسپان باتىر؟
وسپاننىڭ ايتقانىن، ويىن تۇگەلىمەن ۆيكتوروۆقا ايتتىم.
ۆيكتوروۆ:
– دۇرىس. («دۇرىس شەشىمىن تاپتى!» ماعىناسىندا ايتىلعان جاۋاپ – رەد).
وسىمەن تۇنگى كەزدەسۋ ءبىتتى، ۇيىمىزگە تارادىق». (105-107 بەتتەر)
بۇل بايانداۋلاردا – ءبىز دالەلحاندى ورىنباسارلىققا تاعايىنداۋدى وسپاننىڭ ءوزى ۇسىنىس ەتكەنى كورىنەدى. ال باسقا ادەبيەتتەردە «كەڭەستىكتەر تاعايىندادى» دەگەن دەرەك كوپ ايتىلادى. ەستەلىكتى شىندىق تۇرعىسىنان جازىلدى دەپ ەسەپتەسەك، جوعارىداعى بارىستاردا وسپاننىڭ دالەلحانعا ەرەكشە سەنىم ارتقانى بايقالادى.
ۋاقيت حالەلۇلى اتالعان تاعايىنداۋلار جايىندا ءوز ەستەلىگىندە: «1945 جىلى 20 قىركۇيەكتە التاي ازات بولادى. قازان ايىنىڭ باسىندا قۇلجادان ءاليحان تورە، احمەتجان، سايپيدەندەر كەلىپ، دالەلحان ءتايجى نەگىز ەتكەن التايدىڭ باستى ادامدارىمەن جيىن اشىپ، التاي اكىمشىلىك مەكەمەسىن قۇرادى. التاي اكىمشىلىك مەكەمەسى قۇلجاداعى شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتىنە قاراستى ايماعى بولادى دەگەن قارار الادى. التاي اكىمشىلىك مەكەمەسىنىڭ باستىعى وسپان، ورىنباسارى – دالەلحان سۇگىرباەۆ، ءارىپباي (كەڭەستىك), ءشامسي (الدىندا گومينداڭنىڭ ورىنباسار ءۋاليى بولىپ تىزە بۇككەن ءۋالي مەكەمەسىنىڭ باس حاتشىسى), قۇرماش ( كەڭەستىك) بولادى. ءاربىر اۋداننىڭ جانە ايماقتىڭ اۋدان دارەجەلى باستى ادامدارىن بەلگىلەيدى» دەپ ەسكە الادى («وسپان». قۇراست: ج.شاكەنۇلى. «تۇران» باسپاسى. الماتى، 2010 جىل. 114 بەت).
وسپان وبرازىن ايشىقتايتىن تاعى ءبىر وقيعا كەلەسىدەي ءوربيدى:
مۇندا بريگادانىڭ ەسكادرونى كومانديرى تولكاشوۆتىڭ ماس كۇيىندە پەلمەن ساتىپ تۇرعان ۇيعىردى، پەلمەندى تەز بەرمەدىڭ دەپ، تاپانشامەن اتىپ ولتىرگەنى ايتىلادى.
«دەرەۋ ۆيكتوروۆتىڭ اتىنا راپورت جازىپ، تولكاشوۆتىڭ جازىقسىز ادامدى ماستىقپەن اتىپ ولتىرگەنىن باياندادىم. ۆيكتوروۆ مەنىڭ راپورتىمنىڭ شەتىنە قيعاشتاپ قول قويدى.
«تولكاشوۆتى ماس بوپ، جازىقسىز ادامدى ولتىرگەنى ءۇشىن حالىقتىڭ كوزىنشە اتۋعا بۇيىرامىن! ورىنداۋىن سىزگە جۇكتەيمىن! ۆيكتوروۆ، 15 سەنتيابر، 1945 جىل». تولكاشوۆتى تۇتقىنعا الدىق. اكسەنوۆتىڭ جاۋىنگەرلەرىن كۇزەتكە قويدىق. سارى-سۇمە قالاسىنىڭ كۇن شىعىس بەتىنەن قالادان 200 مەتردەي تاۋ ەتەگىنەن تولكاشوۆتىڭ كورىن قازدىردىق.
كەشكى بەسىن كەزى، سارى-سۇمە حالقى، وتكەن كۇنگە تاعايىنداعان گۋبەرناتور وسپان باتىر، ونىڭ ورىنباسارى دالەلحان، كوكسەگەن بي، تاعى باسقا دا كورنەكتى ەل ادامدارى جينالدى. حالىق اڭ-تاڭ. تولكاشوۆتى قازىلعان كورىنىڭ قاسىنا اپارىپ قويدى. ەكى قولى بايلاۋلى، ومىرمەن قوشتاسۋعا از عانا ۋاقىت قالدى.
اكسەنوۆ باسقارعان ەسكادروننىڭ جيىرما جاۋىنگەرى مىلتىقتارىن وقتاپ اتۋعا دايىن تۇر.
– جازىقسىز ادامدى اتقانى ءۇشىن، تولكاشوۆتى اتۋعا دايىندالىڭدار! –دەپ جاۋىنگەرلەرگە اكسەنوۆ كوماندا بەرگەندە، جاۋىنگەرلەر مىلتىقتارىن كوتەرىپ، زاتۆورىن اشىپ وقتى ىلگەرى ستۆولىنا كىرگىزىپ، زاتۆوردى جاۋىپ، ەندى كوزدەي بەرگەندە، ماعان ەسكادرون كومانديرى سادىقوۆ جۇگىرىپ كەلدى.
– ءسىزدى وسپان باتىر شاقىرادى، – دەدى.
– اتۋدى توقتات! – دەدىم اكسەنوۆقا. جاۋىنگەرلەر اكسەنوۆتىڭ «توقتاڭدار!» دەگەن كومانداسىن ورىنداپ، كوزدەپ تۇرعان مىلتىقتارىن تومەن ءتۇسىردى. مەن وسپان باتىرعا كەلدىم دە:
– باتىر، ءسىزدىڭ شاقىرۋىڭىز بويىنشا كەلدىم، – دەدىم.
وسپان باتىر ماعان:
– شىراعىم، ءبىز مۇسىلمان حالقىمىز. قاندى قانمەن جۋعا بولمايدى، شاريعات قوسپايدى. ولگەن مۇسىلمان شەيىت بولادى. ەگەر انا ورىستى اتقىزساق – بارلىق كۇنا ءبىزدىڭ موينىمىزدا بولادى. ونى اتقانمەن ولگەن ادام ەندى تىرىلمەيدى. تولكاشوۆ بولسا وسى ازاتتىق كۇرەسىندە كوپتەن بەرى ەڭبەگى سىڭگەن اسكەر باستىعى ەكەن. سوندىقتان ءبىز مۇسىلمان حالقى سۇرانامىز، تولكاشوۆتى اتپاۋعا، – دەدى.
دەرەۋ كوماندير ەسكادرونى سادىقوۆتى ۆيكتوروۆقا جىبەردىم.
– جاڭاعى قيعاشتان قويىلعان راپورتتى اپار، وسپاننىڭ جانە حالىقتىڭ تولكوشوۆتى اتپاڭدار دەگەن تىلەگىن ايت، – دەدىم.
ون مينۋت وتپەي سادىقوۆ كەلىپ قاعازدى ماعان بەردى. «اتۋدى توقتات! ۆيكتوروۆ» دەپ قول قويعان. تولكاشوۆتى اتۋ توقتاتىلدى. كور باسىندا «ەندى بۇل دۇنيەدەن كەتتىم عوي» دەپ جىلاپ تۇرعان تولكاشوۆتى پار ات جەككەن برىشكەگە وتىرعىزىپ، جولداستارى سارى-سۇمەدەن وڭتۇستىكتەگى كول جيەگىندەگى بريگاداعا اكەتتى.
قازاقتىڭ ەسكى ادەت، ءدىن جولىمەن، وسپان باتىر جانە حالىقتىڭ ايتۋىمەن تولكاشوۆ ءبىر اجالدان قالدى.
مەنىڭ ويىمشا، وسى ارادا وسپان باتىر ازداپ اقىلدى ايلا جاسادى. بىرىنشىدەن، ول ءالى تاباندى بولىپ، نەگىزگى حالىق سايلايتىن التاي، تارباعاتاي جانە ىلە وكرۋگتەرىنىڭ باس قوسقان جينالىسىندا سايلانعان جوق. ەكىنشىدەن، مۇنداي شەشىم ياعني ادامدى ولىمنەن قۇتقارۋ – ونىڭ بەدەلىنە بەدەل قوسارى انىق ەدى. بۇل شەشىمنىڭ دۇرىستىعىنا مەن دە ءىشىنارا قوسىلام. ويتكەنى، تولكاشوۆتىڭ ازاتتىق جولىندا ىستەگەن ەڭبەگى زور ەدى. تولكاشوۆ – سول التاي جەرىندەگى تۇراقتى شۋنكار دەگەن قالانىڭ ورىسى بولاتىن. اكسەنوۆ تا، ونىڭ ەسكادرونى دا سول ماڭنىڭ ورىستارى. ولار التاي جەرىن گومينداننان بوساتۋدا وسپان مەن دالەلحانعا كوپ ەڭبەك ەتتى. بۇلار كەلەشەكتە كەرەك. وسپان باتىر وسى اقىلمەن تولكاشوۆتى امان الىپ قالدى». (109-111 بەتتەر).
حاسان ورالتاي ءوزىنىڭ «ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر» كىتابىندا ق.دوقاسۇلىنىڭ «وفيتسەردىڭ قويىن داپتەرى» ەڭبەگىنە (ق.دوقاسۇلى «وفيتسەردىڭ قويىن داپتەرىنەن»، ۇلتتار باسپاسى، بەيجىڭ. 1993 جىل) سىلتەمە بەرىپ: «سول وقيعانى ءوز كوزىمەن كورگەن ءاتيحان ىسقاقۇلىنىڭ اۋزىنان مىنا ەستەلىكتى كەلتىرگەن: 1946 جىلى 9-ايدىڭ 6-كۇنى سارىسۇمبە ازات بولدى. التاي ايماعىنىڭ ۇكىمەت ورگاندارى قۇرىلىپ، وسپان ءۋالي بولىپ بەلگىلەندى. اسكەري ىستەرگە دالەلحان سۇگىرباي كولباسى بولدى. قولعا تۇسكەن گومينداڭ اسكەرلەرىن ماناسقا اپارىپ، گومينداڭ جاعىنا وتكىزىپ بەرۋ ءۇشىن دايىندىق جاساپ، ات تاعالاپ جاتقان ءبىر ورىس ەسكادرون كومانديرى ات تاعالاۋشى اداممەن سوزگە كەلىسىپ قالىپ، ونى سول مايداندا اتىپ تاستاعان ەكەن. ەرتەڭىندە اتۋشىعا ءولىم جازاسىن بەرگەلى، ءابيتان جاقتاعى ءبىر جازىققا اسكەر مەن حالىق جيىلدى. وسپان باتىر كەلگەنشە كۇتىپ تۇردىق. ءبىرازدان كەيىن وسپان كەلدى. اسكەري ورىننىڭ ءولىم جازاسىن بەرۋ بۇيرىعى جاريالاعاندا وسپان ورتاعا شىعىپ: «مىنا قىلمىسكەر حالىقتى گومينداڭنان ازات ەتۋ ءۇشىن سوناۋ ىلەدەن التايعا كەلىپتى... ماقساتتى بولماعان، وقىستان بولعاندىعىنان بۇنىڭ شىبىن جانىن ماعان بەرىڭدەر. ادام ولتىرگەن قاتەلىگىن الداعى ومىرىندە اقتاسىن»، – دەدى. حالىق قول شاپالاق سوقتى. ادام اتقان ورىس ەسكادرون كومانديرى سول زامان ازات بولىپ، وسپاننىڭ اياعىن قۇشاقتاپ جىلاعان ەدى...» (ح.ورالتاي. «ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر»، الماتى، «ءبىلىم». 2005 جىل. 45 بەت) دەگەن دەرەكتى ايتادى. ح.بەكىشەۆ بايانىنان ءىشىنارا وزگەشىلىگىن ايتپاعاندا ەكەۋىنىڭ ءبىر وقيعا ەكەنى بەلگىلى.
وسىدان كەيىن وسپان باتىر التاي گۋبەرناتورى ەتىپ تاعايىندالادى.
شتر ۇكىمەت باسشىلارى اۆتوردى (ح.بەكىشەۆتى) گوميندان باسقىنشىلارىنان ازات ەتۋدەگى زور ەڭبەگى ءۇشىن، شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتىنىڭ ەڭ جوعارعى وردەنى فراجالى التىن وردەنىمەن ماراپاتتايدى.
ءسويتىپ، ح.بەكىشوۆ ءوزىنىڭ اسكەري مىندەتىن وتەپ بولىپ التايدان اتتانباقشى بولادى. دالەلحانمەن قوشتاسادى:
«دالەلحانمەن ەكەۋمىز اتتان ءتۇسىپ، مەنىمەن ايقارا قۇشاقتاسىپ كوپ تۇردىق. بەتىمىزدەن ءسۇيىسىپ، ايىرىلىستىق. داكەڭ بالاسى پاتحانعا: «اعاڭا ارناپ اكەلگەن سىيلىعىڭدى اكەل!» دەپ، تۇلكىنىڭ تەرىسىنەن تىگىلگەن توماق ىشىكتى ۇستىمە اكەپ جاپتى دا:
– اتام مەككەگە بارعاندا اكەلگەن بارقىت جاينامازدى انام سىزگە سىيلاپ بەردى. كوزىمىزدەي كورىپ ەسىڭىزگە ءبىزدى الا جۇرەرسىز، – دەدى داكەڭ.
– داكە! «سىيعا سىي، سىراعا بال» دەگەن. پاتحان قاراعىم، ساعان ءمىنىپ جۇرگەن قۇلا جورعامدى بەرەم. ونىمەن بىرگە ماۋزەرىمدى كوزىمدەي كورىپ ۇستا.
ماۋزەردى يىعىمنان الىپ، پاتحاننىڭ يىعىنا ءىلدىم دە بەتىنەن ءسۇيدىم. ال، سىزگە، داكە، مىنا جۇيرىكتى، ءمىنىپ جۇرگەن الا اياق تورى بيەمدى سىيلايمىن. ءوزىڭىز ءمىنىڭىز، – دەدىم. اكەلى-بالالى ەكەۋى راحمەتىن ايتتى...
ءبىز، لەسكين، ءبايدىلدا ۇشەۋمىز بريگادادان وڭاشا شىعىپ، قولىمىزدى كوتەرىپ، الىستان قوشتاسقان بەلگىسىن كورسەتتىك. الدىمىزداعى بوكتەردىڭ ارعى بەتىنە اينالىپ، ءبىز ۇزاپ كەتتىك. سودان كەيىن دالەلحاندى كورگەم جوق (117-118 بەت).
اۆتور كىتابىنىڭ سوڭىن شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كۇيرەپ، قىتايعا تاۋەلدى بولعان وكىنىشىمەن اياقتايدى.
ح.بەكىشەۆ ءوز مىندەتىن ابىرويمەن اتقارىپ ەلىنە – قازاقستانعا قايتادى. كوپتەگەن لاۋازىمدى قىزمەتتەرگە بەلسەنە ارالاسىپ، كوپ رەت ماراپاتتالىپ، 1985 جىلى 79 جاسىندا قايتىس بولادى.
تاريح دەرەك رەتىندە قاراعاندا، كوز الدىمىزعا ءوزىنىڭ ەلىنە، جەرىنە ادال بولعان قوس الىپتىڭ – وسپان مەن دالەلحاننىڭ ەلەسى كەلەدى. كەيىنگى ءومىر جولىندا كەزدەسكەن ولاردىڭ مۇددەلىك قاقتىعىستارى مەن قايشىلىقتارى وسى وقيعالاردان كەيىن بولعان جاعداي.
شىن مانىندە جوعارىداعى بايانداردان بايقالعانىنداي، بۇل ءىستىڭ بۇكىل ستسەناريىنە ارالاسقان كەڭەستىك كۇشتەر ەكەنىن بىلسەك، ەكەۋ ارا تۋىنداعان كەيىنگى تالاس-تارتىس پەن قان توگىستەر دە سولاردىڭ قولىمەن ۇيىمداستىرىلعان قاسكۇنەمدىكتەر ەكەنى ايقىن كورىنەدى. اتاپ ايتقاندا كەڭەس وداعى ءوز قولىمەن قۇرعان شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن قايتادان قۇرتۋعا كىرىسكەندە، وسپان وعان قارسى شىعادى. قىزىلدار جاعى ا.قاسىمي، د.سۇگىرباەۆ باستاعان كۇشتەردى وعان قارسى قويادى. جوعارىداعى ح.بەكىشەۆتىڭ تۇيگەنىندەي»، دالەلحاندار «سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى سəكەن سەيفۋللين، امانگەلدى يمانوۆ، مونعولداردىڭ چويبالسانى سياقتى» بولدى. وسپاندى «زامانا اعىمىن بىلمەي، اداسىپ ءجۇر» دەپ تومەن باعالادى.
ەڭ عاجابى، ەكەۋى دە شىعىس تۇركىستان ءوڭىرىنىڭ جاۋدان – قىتايدان مۇلدەم ازات – جەكە ەل بولۋىن ارمانداعانىندا. شىن مانىندە ولاردىڭ تۇبىنە جەتكەنى دە جۇرەككە ۇيالاعان سول ەركىندىك، ازاتتىق جالاۋىن اشىق كوتەرگەندىكتەرى ەدى. ولاي بولسا وسى ەكى تاريحي تۇلعا ءبىر-بىرىمەن جاۋ ەمەس، ورتاق مۇرات جولىنداعى كۇرەسۋشى ەل پەرزەنتتەرى. ا.قاسىمي، د.سۇگىرباەۆتاردىڭ تراگەدياعا ۇشىراعان سوڭعى ءومىرىن ەسكە العاندا، ولار ولەر شاعىنا دەيىن «قىزىلدار بىزگە ەرەكشە ۇلتتىق اۆتونوميا بەرۋى مۇمكىن» دەگەن دامەلى ۇمىتتە بولدى. ءسويتىپ، تاڭداعان جولدارى ۇقسامادى.
جوعارىداعى وسپان مەن ۆيكتوروۆ اڭگىمەسىندەگى، وسپاننىڭ: ازاتتىقتى «التاي ەلىنىڭ باياعىدان بەرى ويلاعان، كوكسەگەن ماقساتى عوي. ءوز الدىمىزعا قازاق، ۇيعىر، تاعى باسقا حالىقتار شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتى دەگەن ۇكىمەت بولۋ» دەگەنىنەن، ولاردىڭ كوزدەگەنى التايدىڭ جەكە باستىق ازاتتىعى ەمەس، مۇسىلمان تۇركىلەرىنىڭ مەملەكەتىن قۇرۋ ەكەنى ايقىن كورىنىپ تۇر. الايدا جاۋلار ارالارىنا الا مىسىق جۇگىرتىپ، ءورىسىن وتقا ورادى. گوفەدەي لياس: «وسپان باتىر ەگەر بۇدان بەس-التى عاسىر بۇرىن دۇنيەگە كەلگەندە اتالارى موڭكە، شىڭعىس جانە تەمىرلان دەڭگەيلەس ۇلى قولباسشى بولار ەدى» دەپ جايدان-جاي ايتا سالماعان بولار.
ءبىز ح.بەكىشەۆ سىندى جۇزدەگەن، مىڭداعان ساردارلار مەن ساربازداردىڭ جات جۇرتتاعى قازاقتاردىڭ ۇلت ازاتتىق ارپالىسىندا ولارمەن بىرگە قان كەشە كۇرەسكەنىن كورەمىز. ءارى كەيىننەن وسپان مەن دالەلحان اراسىنا ىرتكى ءتۇسىپ، ءبىر-بىرىنە مىلتىق كەزەگەندە ولاردىڭ اراسىنداعى جاۋلىقتى بارىنشا قوزدىرىپ، ارانداتۋعا ماجبۇرلەنگەن كەڭەستىك قازاقتار ءتىپتى كەيدە وسپان باتىر جاساقتارى ۇلگىسىندە قاراپايىم كيىممەن جاسىرىنىپ كىرىپ، ەلدى بۇلاپ-تالاعان «رولدەردى دە» كورسەتكەن ەكەن.
حالىقتاردىڭ ازاتتىق يدەياسىن ءوز مۇددەسىنە پايدالانباق بولىپ، ولاردىڭ قولىن قىزىل قانعا مالعان قاتىگەز ساياسات وسىلايشا بىلگەندەرىن ىستەپ، وزگەنىڭ تاعدىرىن ويىنشىق قىلدى. قازاقتى قازاق جاۋ سانايتىن، قارالايتىن كوزقاراستاردىڭ تۋىنىڭ العى شارتىن جاسادى. ءتىپتى كەيىنگى كەيبىر ءجونسىز ادەبيەتتەردە ايتىلعانىنداي: «وسپان قازاقتاردى قاساقانا اتقىزعان» دەيتىن دە جالالى وسەكتەر تۋدى. ءوز قازاعى تۇگىلى، ۇيعىردى اڭداۋسىزدا اتىپ العان ورىستىڭ ءوزىن مۇسىلمان قاعيداتىمەن ولىمنەن قۇتقارىپ قالعان وسپاننىڭ جۇرەگىندەگى ادامدىق پەن ادالدىقتى سەزىنۋ ءۇشىن دە، سونى ايتقان پەندەرلەرگە ەلى ءۇشىن شاھيتتىكتى تاڭداعان پەرىشتە ءولىمدى سەزىنەتىن تازالىق كەرەك شىعار.
ۋاقىت وتكەن سايىن تاۋلار بيىكتەيدى، تۇلعالار ءوز تۇعىرىن تابادى.
ح.بەكىشەۆ كىتابىنداعى دەرەكتەر ارقىلى وسپان ءسىلامۇلى مەن دالەلحان سۇگىرباەۆ تۇلعاسىن تاعى ءبىر قىرىنان تانىعانداي بولامىز.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
«ازاتتىق مۇراتى»، قۇراست: ح. حاكىمۇلى. دەرەكتى حيكايات. الماتى: «سەپ» باسپاسى، 2018 جىل.
پ.سۇگىرباەۆ «التاي ارپالىستارى» شىنجاڭ حالىق باسپاسى. ءۇرىمجى، 1995 جىل.
ق.دوقاسۇلى «وفيتسەردىڭ قويىن داپتەرىنەن»، ۇلتتار باسپاسى، بەيجىڭ. 1993-1996 جىل.
اسحات مانكەيۇلى «التاي توڭكەرىستىك ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋى جانە گومينداڭ قالدىق كۇشتەرىنىڭ تىزە بۇگۋى»، «ىلە تاريحي ماتەريالدارى» (توپتاما جيناق) 7-سان. 2010 جىل. 174-175 بەت.
«ازاتتىقتىڭ وشپەس رۋحى» – نۇرعوجاي باتىردىڭ ەستەلىكتەرى جانە وسپان باتىر. «ساردار» باسپا ءۇيى، استانا – 2008 جىل.
«وسپان». قۇراست: ج.شاكەنۇلى. «تۇران» باسپاسى. الماتى، 2010 جىل.
ح.ورالتاي. «ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر»، الماتى، «ءبىلىم». 2005 جىل.
ءجادي شاكەنۇلى،
جازۋشى، اكادەميك.
Abai.kz
