«Kezdesu ornyn ózgertuge bolmaydy» degen kenestik serial esinizde me? Sol filimning bas keyipkeri kapitan Jeglov qylmyskerge: «Mening mindetim – sen sekildi qanypezerlerdi ústau, shynghyrtyp týrmege otyrghyzu!»  deydi.

Shynyn aitu kerek, kýni býginge deyin kópshilik qúqyq qorghau organdarynyng júmysyn dәl osylay dep qabyldap keldi. Kópshilik deymiz-au, sol polisiya qyzmetkerlerining ózderi negizgi mindetterimiz – qylmyspen kýresu ghana dep, týsindi. Osyghan baylanysty jalpy ishki ister salasynda kemshilikter kóbeyip, problemalar qordalanyp qaldy. Eng qiyny polisiya men halyqtyng arasy alashaqtap ketti.

Býgingi qazaq polisiyasynyng imidji qanday?

Jasyratyny joq polisiya dese, jol boyynda túrghan MAY qyzmetkeri, jazyqsyz jannyng qaltasyna әlde bir «úntaqty» salyp jiberip, arandatatyn jedel uәkil (oper), qala berdi kýdiktini «ayybyn»  moyyndatu ýshin qanjosa qylyp sabaytyn qanypezer tergeushi kózaldymyzgha keletin boldy. Barlyq polisiya qyzmetkerine topyraq shashudan aulaqpyz. Biraq, keybir organ qyzmetkerlerining osynday assosiasiya qalyptastyrghany ras. Oghan BAQ-taghy teris pikirlerding de әser etkeni bar. Al, qiyn sәtte erlik kórsetip, halyqtyng ortasynda naghyz polisiyanyng obrazyn qalyptastyryp jýrgen qúqyq qorghau organdarynyng qyzmetkerleri jayly ong imidj joqtyng qasy. Bolghan kýnning ózinde ol qazirgi qazaq polisiyasynyng bedelin kótere ala ma?!.

Ne isteu kerek?

Men janalyq ashyp otyrghan joqpyn. Búl Memleket basshylarynan bastap, býgingi Erlan Túrghymbaev basshylyq etetin Ishki ister ministrligi ókilderin de alandatqan saual! Tipti, belgili sportshy Denis Tenning qazasynan keyin, «IIM-ne reforma jasau kerek» degen bastamashyl top ta payda boldy. Sóitip, tómen jaq pen joghary jaq sol reformanyng kiltin izdeuge kiristi. Kilt tabylghan siyaqty. Ol – servistik polisiya!

«Poliysey bolsan, halyqpen birge bol!»

Servistik polisiya degen әngime aspannan týse qalghan joq. AQSh pen Europa elderinde әldeqashan qolgha alynyp, býginde óz jemisin bere bastaghan әdis. Bir sózben aitqanda, búl Jeglov aitqan «Polisiyanyng mindeti – týrmege toghytu emes, kerisinshe qylmystyng aldyn alyp, halyqpen etene júmys isteu» degen sóz. Álgi «Ákim bol, halqyna jaqyn bol» degendi endi, «Poliysey bolsan, halyqpen birge bol» dep aitsaq bolady.

Europadaghy «servistik polisiya» mysaly...

Mysaly, Germaniyada «servistik polisiya» belgili bir aimaqta, audanda, túrghyndargha qyzmet kórsetu men ainalysady. Olar kýshtik qúrylym emes, servistik qyzmet retinde júmys jasaydy. Halyq olardyng ofisterine týrli problemalar men jaghdaylaryn aityp keledi. Polisiya óz kezeginde ol mәselelerdi sheshuge tyrysady. Nemistegi servistik polisiyasynyng negizgi mindetteri: qylmysty eskertu jәne zertteu, qoghamdyq tәrtipti baqylau, sonday-aq, qylmysty ashudan búryn onyng aldyn alu, azamattardyng polisiyagha aitqan ótinishteri boyynsha olargha kómek kórsetu... Demek, ishki mәdeniyet pen etika eng joghary dәrejede. Fransiyada da solay. Tipti, olar servistik polisiyany «Police de proximit» dep te ataydy. Qazaqsha «Jangha jaqyn polisiya» degen maghynagha sayady. Búlardyng da atyna zaty say. Búl polisiya shynymen de halyqpen óte jaqyn júmys jasaydy. Negizgi mindeti – qoghamdy zang búzushylyqtan qorghau jәne әr azamattyng qauipsizdigin saqtau. Amerika qúrama shtattarynda da dәl solay.

Qazaqstanda she?

Endi osy reformany Qazaqstan jaghdayynda qalay qoldanugha bolady? Ras, songhy eki jylda ishki ister salasynda servistik polisiya modelin engizu jóninde biraz qadamdar jasaluda. Atap aitar bolsaq, Qaraghandy, Almaty, Kókshetau, jәne tb qalalarda onyng alghy sharttary jasaldy. Uchaskelik poliyseylerding júmystaryna ózgerister engizildi. Olardyng suretteri men telefon nómerlerin kez kelgen ýiding kireberisterinen kóretin boldyq. Keybir qalalarda azamattardy qabyldaytyn polisiya ofisteri de payda boldy. Gruziyadaghyday, bir aidyng ishinde polisiyanyng 70-80%-yn qysqartyp, ornyna jemqorlyqqa bylghanbaghan jana kadrlar alynbasa da, bayau da bolsa, servistik polisiya modeline kóshu bastaldy deuge bolady.

Biraq, bizdinshe dәl qәzirgi qalpynda servistik polisiyanyng bolashaghy Europa elderindegidey bola qoyy neghaybyl. Tipti, Gruziyadaghyday bolady dep te aita almaymyz.

Eng birinshi - kadr mәselesi! Mysaly, AQSh-ta polisiya qataryna qabyldanu ýshin, sol elding azamaty eki jyldyq dayyndyq kurstarynan ótedi. Sol jerden sertifikat alady. Sertifikattyng ózi polisiya qataryna alynady degendi bildirmeydi. Ol tek psihologiyalyq jaghynan ózin ózi qalay ústau kerektigi jaghynan, túrghyndarmen qarym-qatynas tili qanday bolu kerektigi jóninen maghlúmat alady. Polisiya jónindegi ilimin tolyqtyrady eki jyl kurstan ótkennen keyin ol polisiya kolledjine nemese akademiyasyna týsedi. Týrli dayyndyqtardan ótken song ghana polisiya qataryna qabyldanady.

Bizde she? Áli kýnge deyin polisiya qataryna qabyldanushylardyng eng aldymen fizikalyq dayyndyghyna nazar audarylady. Onyng qúqyqtyq sauaty halyq pen til tabysuy jәne psihologiyalyq minezdemesi ekinshi kezekte. Nәtiyjesinde týrli konflikti situasiyalarda polisiya qyzmetkeri júrtshylyq aldynda kýlkige qalyp jatady. Tipti, jurnalister men blogerlerding hayp jinaytyn taqyrybyna ainalghanyn da moyyndau kerek. Mysaly, ótkende «Siz halyqqa qyzmet etesiz be?» degen arandatu súraqqa polisiya qyzmetkerining kýmiljip, «Men halyqqa qyzmet etpeymin» dep jauap bergenin de kórdik. Búl da dayyndyqtyng bolmauy men sayasy sauatsyzdyqtyng bir kórinisi. Servistik polisiya bir ghana polisiya qyzmetkerinen ghana túrmau kerek. Qazirgi ashylyp jatqan servistik ofisterde polisiya qyzmetkerlerimen qatar әleumettik sala mamandary men psihologtar otyrghany dúrys. Europa elderining bәrinde solay. Al, sol mamandar men qatar otyrghan polisiya qyzmetkerining sauaty men biliktiligi qanday? Búl ýlken mәsele.

Elimizdegi Ishki ister salasynyng akademiyalary men istituttary endi «úrda jyq, dóreki kadrlardy ghana dayyndaudy  toqtatyp, biliktiligi joghary, әr nәrseden habary bar psihologiyalyq jaghynan myghym qyzmetkerlerdi dayyndaugha kiriskeni jón. Búl bir eki aidyng kóleminde engize qoyatyn reforma emes, býgingi polisiyanyng qúramy, birneshe jyldar ishinde janaghy biz aitqan kriyteriylerge  say keletin kadrlar men tolyqtyrylyp bitkenshe reforma bitpek emes.

El-júrttyng senim krediytine ie bol almay kele jatqan Qazaqstan polisiyasynyng sayasy mәdeniyetin kóteru ýshin әueli - servistik polisiya qajet. Tipti halqymyzdyng mentaliytetine de óte jaqyn dep aitar edim. Qazaq dalasynda eshqashan týrme bolmaghan. Tentegin halyq ózi aqyldasyp otyryp, «tezge» salyp otyrghan. Yaghni, óz ishterinde jala jappaghan. Qanday da qylmys jasalsa, biyler alqasy aqyldasyp otyryp, onyng sheshimin jasaghan. Endeshe servistik polisiya bizge jat emes.

Janar Túranqazyqyzy,

jurnalist, zanger.

Abai.kz