«كەزدەسۋ ورنىن وزگەرتۋگە بولمايدى» دەگەن كەڭەستىك سەريال ەسىڭىزدە مە؟ سول ءفيلمنىڭ باس كەيىپكەرى كاپيتان جەگلوۆ قىلمىسكەرگە: «مەنىڭ مىندەتىم – سەن سەكىلدى قانىپەزەرلەردى ۇستاۋ، شىڭعىرتىپ تۇرمەگە وتىرعىزۋ!»  دەيدى.

شىنىن ايتۋ كەرەك، كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوپشىلىك قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ جۇمىسىن ءدال وسىلاي دەپ قابىلداپ كەلدى. كوپشىلىك دەيمىز-اۋ، سول پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ وزدەرى نەگىزگى مىندەتتەرىمىز – قىلمىسپەن كۇرەسۋ عانا دەپ، ءتۇسىندى. وسىعان بايلانىستى جالپى ىشكى ىستەر سالاسىندا كەمشىلىكتەر كوبەيىپ، پروبلەمالار قوردالانىپ قالدى. ەڭ قيىنى پوليتسيا مەن حالىقتىڭ اراسى الاشاقتاپ كەتتى.

بۇگىنگى قازاق پوليتسياسىنىڭ ءيميدجى قانداي؟

جاسىراتىنى جوق پوليتسيا دەسە، جول بويىندا تۇرعان ماي قىزمەتكەرى، جازىقسىز جاننىڭ قالتاسىنا الدە ءبىر «ۇنتاقتى» سالىپ جىبەرىپ، ارانداتاتىن جەدەل ۋاكىل (وپەر), قالا بەردى كۇدىكتىنى «ايىبىن»  مويىنداتۋ ءۇشىن قانجوسا قىلىپ سابايتىن قانىپەزەر تەرگەۋشى كوزالدىمىزعا كەلەتىن بولدى. بارلىق پوليتسيا قىزمەتكەرىنە توپىراق شاشۋدان اۋلاقپىز. بىراق، كەيبىر ورگان قىزمەتكەرلەرىنىڭ وسىنداي اسسوتسياتسيا قالىپتاستىرعانى راس. وعان باق-تاعى تەرىس پىكىرلەردىڭ دە اسەر ەتكەنى بار. ال، قيىن ساتتە ەرلىك كورسەتىپ، حالىقتىڭ ورتاسىندا ناعىز پوليتسيانىڭ وبرازىن قالىپتاستىرىپ جۇرگەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى جايلى وڭ يميدج جوقتىڭ قاسى. بولعان كۇننىڭ وزىندە ول قازىرگى قازاق پوليتسياسىنىڭ بەدەلىن كوتەرە الا ما؟!.

نە ىستەۋ كەرەك؟

مەن جاڭالىق اشىپ وتىرعان جوقپىن. بۇل مەملەكەت باسشىلارىنان باستاپ، بۇگىنگى ەرلان تۇرعىمباەۆ باسشىلىق ەتەتىن ىشكى ىستەر مينيسترلىگى وكىلدەرىن دە الاڭداتقان ساۋال! ءتىپتى، بەلگىلى سپورتشى دەنيس تەننىڭ قازاسىنان كەيىن، «ءىىم-نە رەفورما جاساۋ كەرەك» دەگەن باستاماشىل توپ تا پايدا بولدى. ءسويتىپ، تومەن جاق پەن جوعارى جاق سول رەفورمانىڭ كىلتىن ىزدەۋگە كىرىستى. كىلت تابىلعان سياقتى. ول – سەرۆيستىك پوليتسيا!

«پوليتسەي بولساڭ، حالىقپەن بىرگە بول!»

سەرۆيستىك پوليتسيا دەگەن اڭگىمە اسپاننان تۇسە قالعان جوق. اقش پەن ەۋروپا ەلدەرىندە الدەقاشان قولعا الىنىپ، بۇگىندە ءوز جەمىسىن بەرە باستاعان ءادىس. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇل جەگلوۆ ايتقان «پوليتسيانىڭ مىندەتى – تۇرمەگە توعىتۋ ەمەس، كەرىسىنشە قىلمىستىڭ الدىن الىپ، حالىقپەن ەتەنە جۇمىس ىستەۋ» دەگەن ءسوز. الگى «اكىم بول، حالقىڭا جاقىن بول» دەگەندى ەندى، «پوليتسەي بولساڭ، حالىقپەن بىرگە بول» دەپ ايتساق بولادى.

ەۋروپاداعى «سەرۆيستىك پوليتسيا» مىسالى...

مىسالى، گەرمانيادا «سەرۆيستىك پوليتسيا» بەلگىلى ءبىر ايماقتا، اۋداندا، تۇرعىندارعا قىزمەت كورسەتۋ مەن اينالىسادى. ولار كۇشتىك قۇرىلىم ەمەس، سەرۆيستىك قىزمەت رەتىندە جۇمىس جاسايدى. حالىق ولاردىڭ وفيستەرىنە ءتۇرلى پروبلەمالار مەن جاعدايلارىن ايتىپ كەلەدى. پوليتسيا ءوز كەزەگىندە ول ماسەلەلەردى شەشۋگە تىرىسادى. نەمىستەگى سەرۆيستىك پوليتسياسىنىڭ نەگىزگى مىندەتتەرى: قىلمىستى ەسكەرتۋ جانە زەرتتەۋ، قوعامدىق ءتارتىپتى باقىلاۋ، سونداي-اق، قىلمىستى اشۋدان بۇرىن ونىڭ الدىن الۋ، ازاماتتاردىڭ پوليتسياعا ايتقان وتىنىشتەرى بويىنشا ولارعا كومەك كورسەتۋ... دەمەك، ىشكى مادەنيەت پەن ەتيكا ەڭ جوعارى دارەجەدە. فرانتسيادا دا سولاي. ءتىپتى، ولار سەرۆيستىك پوليتسيانى «Police de proximit» دەپ تە اتايدى. قازاقشا «جانعا جاقىن پوليتسيا» دەگەن ماعىناعا سايادى. بۇلاردىڭ دا اتىنا زاتى ساي. بۇل پوليتسيا شىنىمەن دە حالىقپەن وتە جاقىن جۇمىس جاسايدى. نەگىزگى مىندەتى – قوعامدى زاڭ بۇزۋشىلىقتان قورعاۋ جانە ءار ازاماتتىڭ قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ. امەريكا قۇراما شتاتتارىندا دا ءدال سولاي.

قازاقستاندا شە؟

ەندى وسى رەفورمانى قازاقستان جاعدايىندا قالاي قولدانۋعا بولادى؟ راس، سوڭعى ەكى جىلدا ىشكى ىستەر سالاسىندا سەرۆيستىك پوليتسيا مودەلىن ەنگىزۋ جونىندە ءبىراز قادامدار جاسالۋدا. اتاپ ايتار بولساق، قاراعاندى، الماتى، كوكشەتاۋ، جانە تب قالالاردا ونىڭ العى شارتتارى جاسالدى. ۋچاسكەلىك پوليتسەيلەردىڭ جۇمىستارىنا وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. ولاردىڭ سۋرەتتەرى مەن تەلەفون نومەرلەرىن كەز كەلگەن ءۇيدىڭ كىرەبەرىستەرىنەن كورەتىن بولدىق. كەيبىر قالالاردا ازاماتتاردى قابىلدايتىن پوليتسيا وفيستەرى دە پايدا بولدى. گرۋزياداعىداي، ءبىر ايدىڭ ىشىندە پوليتسيانىڭ 70-80%-ىن قىسقارتىپ، ورنىنا جەمقورلىققا بىلعانباعان جاڭا كادرلار الىنباسا دا، باياۋ دا بولسا، سەرۆيستىك پوليتسيا مودەلىنە كوشۋ باستالدى دەۋگە بولادى.

بىراق، بىزدىڭشە ءدال قازىرگى قالپىندا سەرۆيستىك پوليتسيانىڭ بولاشاعى ەۋروپا ەلدەرىندەگىدەي بولا قويۋى نەعايبىل. ءتىپتى، گرۋزياداعىداي بولادى دەپ تە ايتا المايمىز.

ەڭ ءبىرىنشى - كادر ماسەلەسى! مىسالى، اقش-تا پوليتسيا قاتارىنا قابىلدانۋ ءۇشىن، سول ەلدىڭ ازاماتى ەكى جىلدىق دايىندىق كۋرستارىنان وتەدى. سول جەردەن سەرتيفيكات الادى. سەرتيفيكاتتىڭ ءوزى پوليتسيا قاتارىنا الىنادى دەگەندى بىلدىرمەيدى. ول تەك پسيحولوگيالىق جاعىنان ءوزىن ءوزى قالاي ۇستاۋ كەرەكتىگى جاعىنان، تۇرعىندارمەن قارىم-قاتىناس ءتىلى قانداي بولۋ كەرەكتىگى جونىنەن ماعلۇمات الادى. پوليتسيا جونىندەگى ءىلىمىن تولىقتىرادى ەكى جىل كۋرستان وتكەننەن كەيىن ول پوليتسيا كوللەدجىنە نەمەسە اكادەمياسىنا تۇسەدى. ءتۇرلى دايىندىقتاردان وتكەن سوڭ عانا پوليتسيا قاتارىنا قابىلدانادى.

بىزدە شە؟ ءالى كۇنگە دەيىن پوليتسيا قاتارىنا قابىلدانۋشىلاردىڭ ەڭ الدىمەن فيزيكالىق دايىندىعىنا نازار اۋدارىلادى. ونىڭ قۇقىقتىق ساۋاتى حالىق پەن ءتىل تابىسۋى جانە پسيحولوگيالىق مىنەزدەمەسى ەكىنشى كەزەكتە. ناتيجەسىندە ءتۇرلى كونفليكتى سيتۋاتسيالاردا پوليتسيا قىزمەتكەرى جۇرتشىلىق الدىندا كۇلكىگە قالىپ جاتادى. ءتىپتى، جۋرناليستەر مەن بلوگەرلەردىڭ حايپ جينايتىن تاقىرىبىنا اينالعانىن دا مويىنداۋ كەرەك. مىسالى، وتكەندە «ءسىز حالىققا قىزمەت ەتەسىز بە؟» دەگەن ارانداتۋ سۇراققا پوليتسيا قىزمەتكەرىنىڭ كۇمىلجىپ، «مەن حالىققا قىزمەت ەتپەيمىن» دەپ جاۋاپ بەرگەنىن دە كوردىك. بۇل دا دايىندىقتىڭ بولماۋى مەن ساياسي ساۋاتسىزدىقتىڭ ءبىر كورىنىسى. سەرۆيستىك پوليتسيا ءبىر عانا پوليتسيا قىزمەتكەرىنەن عانا تۇرماۋ كەرەك. قازىرگى اشىلىپ جاتقان سەرۆيستىك وفيستەردە پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىمەن قاتار الەۋمەتتىك سالا ماماندارى مەن پسيحولوگتار وتىرعانى دۇرىس. ەۋروپا ەلدەرىنىڭ بارىندە سولاي. ال، سول ماماندار مەن قاتار وتىرعان پوليتسيا قىزمەتكەرىنىڭ ساۋاتى مەن بىلىكتىلىگى قانداي؟ بۇل ۇلكەن ماسەلە.

ەلىمىزدەگى ىشكى ىستەر سالاسىنىڭ اكادەميالارى مەن يستيتۋتتارى ەندى «ۇردا جىق، دورەكى كادرلاردى عانا دايىنداۋدى  توقتاتىپ، بىلىكتىلىگى جوعارى، ءار نارسەدەن حابارى بار پسيحولوگيالىق جاعىنان مىعىم قىزمەتكەرلەردى دايىنداۋعا كىرىسكەنى ءجون. بۇل ءبىر ەكى ايدىڭ كولەمىندە ەنگىزە قوياتىن رەفورما ەمەس، بۇگىنگى پوليتسيانىڭ قۇرامى، بىرنەشە جىلدار ىشىندە جاڭاعى ءبىز ايتقان كريتەريلەرگە  ساي كەلەتىن كادرلار مەن تولىقتىرىلىپ بىتكەنشە رەفورما بىتپەك ەمەس.

ەل-جۇرتتىڭ سەنىم كرەديتىنە يە بول الماي كەلە جاتقان قازاقستان پوليتسياسىنىڭ ساياسي مادەنيەتىن كوتەرۋ ءۇشىن اۋەلى - سەرۆيستىك پوليتسيا قاجەت. ءتىپتى حالقىمىزدىڭ مەنتاليتەتىنە دە وتە جاقىن دەپ ايتار ەدىم. قازاق دالاسىندا ەشقاشان تۇرمە بولماعان. تەنتەگىن حالىق ءوزى اقىلداسىپ وتىرىپ، «تەزگە» سالىپ وتىرعان. ياعني، ءوز ىشتەرىندە جالا جاپپاعان. قانداي دا قىلمىس جاسالسا، بيلەر القاسى اقىلداسىپ وتىرىپ، ونىڭ شەشىمىن جاساعان. ەندەشە سەرۆيستىك پوليتسيا بىزگە جات ەمەس.

جانار تۇرانقازىقىزى،

جۋرناليست، زاڭگەر.

Abai.kz