Abaydyng «Vadiym» poemasy turaly aitarym bar.  Abay jazghan ýsh poemagha («Eskendir», «Masghút», «Ázimning әngimesi») qaraghanda, osy «Vadiym» taghdyry bólek, ónkey shet qalyp, ógeylik kórude. Apyray, nege deseniz, oghan «Vadiym» poemasy – Lermontovtyng osy attas tuyndysynan audarma degen sovettik trafaret, meyli, stereotip sebepker. Anyghynda, «Vadiym» – Abaydyng tól tuyndysy. Búryn estip kórmegen song qúlaghyng tosansityn osy payymdy dәleldeu – aldarynyzdaghy maqala maqsaty.

Baqsam baqa eken degendey, «Vadiym» – Lermontovtyng ayaqtalmay qalghan romany, yaky prozalyq shygharma. Onyng ýstine, týpnúsqanyng jalpy saryny ghana saqtalyp, erkin audarylghan. Sóitip:

Batar kýnge shymyldyq – kók búlt ken,

                          Tolqyndy qyzyl torghyn órtpenen ten.

                          Ótken dәuren sekildi núry jaynap

                          Arttaghy múnaragha beredi ren, –

degen aqyndyq shabytpen bastalatyn poema men orys romany baylanysy tonnyng ishki bauynday emes. Bosan, әlsiz baylanghan. Olay bolsa, poemanyng shettep qalatyny nesi, jazyghy ne? Ony audarma deuimiz zandy ma?

Sujeti Europa jazushylarynan alynghan Pushkin poemalary, sol siyaqty jelisi músylmandyq Shyghys әdebiyetinen alynghan Abaydyng janaghy ýsh poemasy eriksiz eske týsedi. Olardy tәrjime janryna jatqyzu eshkimning oiyna kirip te shyqpaydy. «Vadiym» de solar siyaqty, ony da taza audarma deuding jóni kәne. Týsiniktemeleyik.

Lermontov romanyna Abay kóp erkindik jasaghan dedik. Onyng sebebi, óz biluimizshe, týpnúsqa sujeti, ondaghy motiv avtordyng originalinyi, ózindik taqyryby emes. «Vadiym» romanynda Lermontovtyng kózdegeni –pomeshik pen krepostnoy sharuanyng araqatynasyn, tensizdik, zorlyq kórinisterin suretteu. Búlar janashyldyq pa, ózi? Áriyne, joq. HIH ghasyrdaghy orys әdebiyetining arnaly taqyryby, barsha orys qalamgeri emdeuge at salysqan, kýlli qauym moyyndaghan әleumettik jaranyng naq ózi.

Audarmagha qoyylar talaptyng eng bastysy qaysy? Onyng bar qalpy, qasiyeti týpnúsqagha sәikes, ýndes kelui. Mysalgha Pushkinning «Dubrovskiy» atty povesin Shәkәrimning ólenmenen audarghany osynyng jarqyn mysaly. Shәkәrim janaghy talapqa sәikes – týpnúsqa jelisin dәldi, esh auytqymay berik saqtaghan.  Al, myna Abay poemasy men Lermontov romany arasynda, zertteushiler pikirinshe, dәldilik joq, romannyng bolmys-bitimindegi iyirim, nuanstar saqtalmaghan. «Abay» ensiklopediyasyna jýgineyik: «Romannyng ...biraz jerin ólenmen erkin audarghan. ...Abay óleninde týpnúsqanyng tek úzyn yrghasy ghana saqtalghan» (179-bet).

Audarmashy retinde Abay erkindikti únatqan, ózindik maghyna beru, key tústa janynan qosu tәn. Óstip, original  avtormen bәsekege, sheberlik jarysyna týsip otyrghan. Sol ózgeshelikter – «Vadiym» poemasynan tipti bederli kórinedi (aytpaqshy, poemany «Vadiym» dep jýrmiz. Abaydyng ózi qalay ataghany beymәlim, qoljazbanyng birinshi beti jyrtylyp ketken).

Amal neshik, atalmysh poema shýbәsiz audarma sanalyp keldi. Nege? Oghan, birinshi kezekte, sovettik senzura talaby kinәli: «Nadan qazaq saharasyna Abay orystyng úly mәdeniyetining jaryghyn әkep tókti» degen iydeologiyalyq ústanym qatang qadaghalandy. Audarma múragha salghyrttyq, oghan qanday da bir kólenke týsiru –  sayasy shiykilikke parapartúghyn (múnyng arty nege әkep soghatyny óz ózinen týsinikti).

Ghúlama Múhtar Omarhanúly Áuezovting «Abay Qúnanbayúly» atty monografiyasyndaghy «Abaydyng poemalary» jәne «Abaydyng audarmalary» degen qos taraugha kóz salayyq. Mynaghan qaranyz: ekeuinde de «Vadiym» poemasy jayly bir auyz sóz joq. Onyng júmbaghy, Múhang tuyndyny audarma deuge qimaghandyqta, ashyq aitugha sharasyz, ishten tynghandyqta jatqan siyaqty. Óz sózine jýginsek, Múhang býy deydi: «Tek aldynghynyng ólenin almay jәne kóbinshe aldynghy aitqan oqighalardy negizinde paydalansa da kóp jerde óz erkimen ózgertip otyryp, tynnan jyrlap shygharatyny bolady. Búlaysha bir taqyryptyng әr aqynda qaytalanuy eshuaqytta audarma dep tanyluy kerek emes. ...Shyghys poeziyasy búl saltty zandy dep bilip, osy dәstýrge «nәzira», «nәziragóilik» dep atau da bergen» (Atalghan monografiya. – Almaty, 1995. – 186 bet).  Mine, alyp-qosary joq әdiletti pikir. Demek, «Vadiym» oqighasy da nәziragóilik ýlgisi! Proza ólenmen órilse, búl nәzira degendi onan sayyn bekite týsetin jәit! Osyny este ústar bolsaq, poemanyng «audarma dep tanyluy kerek emestigi» kýmәn-kýdik tughyzbasa kerek.

Sóitip, osy aitylghan uәjderge sýiene otyryp, «Vadiym» – Abaydyng tól tuyndysy degen tújyrymgha kelemiz. Poema – sujeti Lermontovtan alynghan Abaydyng tól tuyndysy dep moyyndalsa nesi aiyp. Ádilettilikting de, erkindik zamannyng talaby da osy siyaqty.

«Vadiym» – taza orystyng ómiri bayandalghan, músylmandyq Shyghys arnasyna da, qazaq  túrmysyna da mýlde jat oqigha. Olay bolsa, Abaydyng ony tandauyna ne sebep boldy? Audarudy qolgha aluyna týrtki jaghday qaysy?  Osyny tekseru manyzdy siyaqty.

Tarihtan ayan, patshalyq Resey memleketinde qalyng búqara sharualar esh qúqyghy joq, anyq qúl esebinde ústaldy. Lermontov shygharmasy – osy krepostnoy jýiege qarsylyq. Avtor sharualar qozghalysy tuuynyng sebepterin ashugha tyrysqan. Semey shaharyna jer audarylghan halyqshyl demokrattyng qay qaysy da  – sol sharualar kóterilisin zarygha kýtken, sony jatsa-túrsa armandaghan paqyrlar edi. Barshasy da әigili revolusioner-jazushy Chernyshevskiydi pir tútty. Búl jerde, birinshi kezekte, Abaydyng bilimpaz dosy Mihaeliske menzep otyrmyz.

1880-1882 jyldary Abay qatty aralasyp, kóp syilasqan adam – osy Evgeniy Petrovich Mihaeliys. Qajymas qayrat iyesi ol Semeyde Statistikalyq komiytet, kitaphana, muzey siyaqty ghylymi, mәdeny mekemeni ashqan-dy. Atalmysh komiytetting bayyrghy mýshesi, ólketanushy B. Gerasimov 1914 jyly bylay dep jazady: «Qúnanbaevpen tanysqan jәne onyng keremet qabilettiligin bayqaghan Mihaelis onyng tәjiriybesine (audarma isine dep úghynyz – A.O.) basa nazar audardy. Birneshe jyl qatarynda Abay Evgeniy Petrovichpen tyghyz baylanys jasap túrdy. Jyl sayyn Abay Semey qalasynda qonaqta bolyp, keshki uaqytyn Mihaelispen әngimelesip ótkizetin» (Zapisky Semipalat. podotdela Zap.Siyb. otdela Russkogo Geogr. obshestva, 1914, vyp. UIII, s. 6).

Búl dostyqty 1881-1882 jyldyng qysynda Semeyde Abaymen birge bolghan Kәkitay Ysqaqúly da rastaydy: «Sol qystay Semeyde bolghanda, Abay aghama ýzbey Mihaelis degen orys dosy kelip túrdy. Keyde onyng qasyna erip Dolgopolov jәne Gross degen adamdar keledi, týn ortasyna deyin әngimelesip otyryp qaytysady» (Abay turaly estelikter. – Almaty, 2018. – 142-bet).

Qimas úzaq keshterde Mihaelisting «Vadiym» romanyn qozghap, Abaydan ony qazaqshalaudy ótinui zandylyq. Óitkeni, ol kýnde krepostnoy (basybayly) sharualar taghdyry – kýiip túrghan, naghyz kulitti taqyryp edi. Sol sebepti Abaydyng «Vadiymi» – Mihaelisting tapsyrysy, qalauy dep oilaymyn.

Sonymen, «Abaydyng poemasy nesheu?» degen súraqqa endigi jas úrpaq: «Tórteu!» dep jauap berip jatqany – әdilettilik bolmaq.

Endi shygharmanyng jazylu merzimin anyqtaugha auysayyq.

«Vadiym» poemasy qay jyly jazylghan? Búl әzirge belgisiz. 1995 jyly jaryq kórgen «Abay» ensiklopediyasy: «1900-1901 jyldar aralyghy» (179-bet) dep topshylapty. Biraq nege sýiengeni beymәlim.

Qazirgi tanda anyqtalyp otyrghanday, osy kórsetilgen aralyqta hakim Abay «Tasdiyq» atty teologiyalyq traktatyn tәmamdaghan. Kóp úzamay  әigili «Allanyng ózi de ras, sózi de ras» degen ólenin jazatyny belgili. Sol kezderde «Vadiym» poemasynyng qabattasa jazyluy mýmkin be? Joq, búl mýlde aqylgha qonymsyz jәit. Olay desek, qatty janylysqa úrynamyz.

Birinshiden, Abayda «ermek ýshin ya joq-bardy termek ýshin» jazarlyq uaqyt baylyghy mýldem bolmaghan. Búl kemel Abaydyng әlemdik teologiya shynyna shyqqan shaghy! Osyny bir sәtke de úmytpay eskeru kerek. Ekinshiden, HIH jәne HH ghasyrlar toghysynda Abay ainalasynda Kәkitay, Kókbay, Túraghúl, Árham siyaqty talapty jastar boldy. Biraq Túrash ta, ózgeler de  «Vadiym» turaly esh derek bermeydi. Nege?

Oghan sebep – poema erterekte, Abaydyng ýirenushilik, elikteushilik shaghynda (1879-1883 j.j.) jazylghan. Tәubә deyik, osy payymdy rastaytyn tómendegi qúndy mәlimet Árham Kәkitayúly Ysqaqovtyng estelik jazbasynan alynyp otyr.

Árham әkesi Kәkitaygha erip, Jiydebaygha tayau ornalasqan Mahmúttyng (el ishi ony «Kishkene molda» dep ataghan) ýiine barghanyn jәne onyng Kәkitaydyng aldynan shyghyp, atyn ústap, qúrmettep ýige kirgizgenin aita kele, sonan son, bylay deydi: «Kishkene molda: «Soygha mal әkelip, shәy qaynat», – dep әieline búiyryp jatty. Sonda Kәkitay: «Áy, Mahmút, «Vadiym» qayda, әueli sony alyp kel», – dedi. Mahmút sasqalaqtap әbdiresin, sandyghyn aqtaryp jýrip, ortasy jyrtylghan bes-alty bettey tozghan qaghaz alyp kelip: «Kәke, bar bolghany osy», – dedi. Kәkitay: «Búl kóp óleng bolatyn, ne boldy, kiyding be, minding be?» – dedi. Mahmút: «Ýlken úyat boldy, myna Qútysh degen balam oinap jýrip jyrtyp, joghaltyp tastapty. Ózim aparyp berem, – dep sizge uәde etken edim, betim kýiip apara almadym» degende, Kәkitay ashulanyp, qarayyp ketti...» (Abay turaly estelikter. – Almaty, 2018. – 170 bet). 1905 jyldyng jazynda bolghan oqigha osy.

Bizdi erekshe qyzyqtyrghan esteliktegi «tozghan qaghaz» tirkesi. Óziniz de oilanyz, eger «Vadiym» tórt jyl búryn ghana qaghaz betine týsken bolsa, onda qaghaz «ortasy jyrtylyp» әbden «tozyp ketpes» edi ghoy?  Qoyyn-qonyshta jýrip tozdy deuge de kelmes. Birer bet óleng emes, jiyny jiyrma bettey dastandy (jarymyn әlgi Mahmúttyng oiyn balasy jyrtyp, joghaltyp jiberedi) kim qoynyna tyghyp, ózimen birge alyp jýrsin. Búdan bólek, eger poema bertingi bolsa, Kәkitaydyng Mahmút moldagha «janadan kóshirip ber» demesi aidan anyq qoy. Sóitip, qaghaz tozuyna birden-bir sebep – kóp jyldar ótkendigi bolyp tabylady.

Maqalany bas abaytanushy Múhtar Áuezov aitqan mynaday pikirmen sabaqtayyq: «1882 jylgha deyin Abay auyzsha aitqandaryn da, jazyp shygharghandaryn da úqyptap saqtamaghan bolu kerek. ...Bizge sany belgisiz bir top ólenderi bolmaugha mýmkin emes». Kórdiniz be, Abaydyng «Vadiym» óleni «bolmaugha mýmkin emes» degen topshylaudy tolyqtay rasqa shygharyp otyr. Kórkemdik, sheberlik túrghydan qaraghanda, onyng alghashqy dastan – «Ázimning әngimesi»-nen keyin jazylghany anyq belgi beretinin de eskerte otyrayyq.  Ayta óteri, abaytanu salasynda aqtandaqtar әli kýnge barshylyq. Olardan aryludyng adastyrmaytyn senimdi tәsili – aqynnyng shygharmashylyghy men ómirin tyghyz baylanysta qarastyru bolsa kerek.

Qorytyndy: Abayda poema tórteu dep jasqanbay, tura aitatyn uaqyt jetti. «Vadiym» – sujeti Lermontovtan alynghan Abaydyng tól tuyndysy. Poemanyng jazylu merzimi – 1880 jyldardyng basy, dәlirek aitsaq, 1882-1883 jyldardyng qysy. Búlay dep tújyrugha ghylymy negizder jetkilikti.

Asan Omarov,

zertteushi.

Abai.kz