ابايدىڭ «ۆاديم» پوەماسى تۋرالى ايتارىم بار.  اباي جازعان ءۇش پوەماعا («ەسكەندىر»، «ماسعۇت»، «ءازىمنىڭ اڭگىمەسى») قاراعاندا، وسى «ۆاديم» تاعدىرى بولەك، وڭكەي شەت قالىپ، وگەيلىك كورۋدە. اپىراي، نەگە دەسەڭىز، وعان «ۆاديم» پوەماسى – لەرمونتوۆتىڭ وسى اتتاس تۋىندىسىنان اۋدارما دەگەن سوۆەتتىك ترافارەت، مەيلى، ستەرەوتيپ سەبەپكەر. انىعىندا، «ۆاديم» – ابايدىڭ ءتول تۋىندىسى. بۇرىن ەستىپ كورمەگەن سوڭ قۇلاعىڭ توساڭسيتىن وسى پايىمدى دالەلدەۋ – الدارىڭىزداعى ماقالا ماقساتى.

باقسام باقا ەكەن دەگەندەي، «ۆاديم» – لەرمونتوۆتىڭ اياقتالماي قالعان رومانى، ياكي پروزالىق شىعارما. ونىڭ ۇستىنە، تۇپنۇسقانىڭ جالپى سارىنى عانا ساقتالىپ، ەركىن اۋدارىلعان. ءسويتىپ:

باتار كۇنگە شىمىلدىق – كوك بۇلت كەڭ،

                          تولقىندى قىزىل تورعىن ورتپەنەن تەڭ.

                          وتكەن داۋرەن سەكىلدى نۇرى جايناپ

                          ارتتاعى مۇناراعا بەرەدى رەڭ، –

دەگەن اقىندىق شابىتپەن باستالاتىن پوەما مەن ورىس رومانى بايلانىسى توننىڭ ىشكى باۋىنداي ەمەس. بوساڭ، ءالسىز بايلانعان. ولاي بولسا، پوەمانىڭ شەتتەپ قالاتىنى نەسى، جازىعى نە؟ ونى اۋدارما دەۋىمىز زاڭدى ما؟

سيۋجەتى ەۋروپا جازۋشىلارىنان الىنعان پۋشكين پوەمالارى، سول سياقتى جەلىسى مۇسىلماندىق شىعىس ادەبيەتىنەن الىنعان ابايدىڭ جاڭاعى ءۇش پوەماسى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. ولاردى تارجىمە جانرىنا جاتقىزۋ ەشكىمنىڭ ويىنا كىرىپ تە شىقپايدى. «ۆاديم» دە سولار سياقتى، ونى دا تازا اۋدارما دەۋدىڭ ءجونى كانە. تۇسىنىكتەمەلەيىك.

لەرمونتوۆ رومانىنا اباي كوپ ەركىندىك جاساعان دەدىك. ونىڭ سەبەبى، ءوز بىلۋىمىزشە، تۇپنۇسقا سيۋجەتى، ونداعى موتيۆ اۆتوردىڭ وريگينالنىي، وزىندىك تاقىرىبى ەمەس. «ۆاديم» رومانىندا لەرمونتوۆتىڭ كوزدەگەنى –پومەششيك پەن كرەپوستنوي شارۋانىڭ اراقاتىناسىن، تەڭسىزدىك، زورلىق كورىنىستەرىن سۋرەتتەۋ. بۇلار جاڭاشىلدىق پا، ءوزى؟ ارينە، جوق. ءحىح عاسىرداعى ورىس ادەبيەتىنىڭ ارنالى تاقىرىبى، بارشا ورىس قالامگەرى ەمدەۋگە ات سالىسقان، كۇللى قاۋىم مويىنداعان الەۋمەتتىك جارانىڭ ناق ءوزى.

اۋدارماعا قويىلار تالاپتىڭ ەڭ باستىسى قايسى؟ ونىڭ بار قالپى، قاسيەتى تۇپنۇسقاعا سايكەس، ۇندەس كەلۋى. مىسالعا پۋشكيننىڭ «دۋبروۆسكي» اتتى پوۆەسىن شاكارىمنىڭ ولەڭمەنەن اۋدارعانى وسىنىڭ جارقىن مىسالى. شاكارىم جاڭاعى تالاپقا سايكەس – تۇپنۇسقا جەلىسىن ءدالدى، ەش اۋىتقىماي بەرىك ساقتاعان.  ال، مىنا اباي پوەماسى مەن لەرمونتوۆ رومانى اراسىندا، زەرتتەۋشىلەر پىكىرىنشە، دالدىلىك جوق، روماننىڭ بولمىس-بىتىمىندەگى ءيىرىم، نيۋانستار ساقتالماعان. «اباي» ەنتسيكلوپەدياسىنا جۇگىنەيىك: «روماننىڭ ...ءبىراز جەرىن ولەڭمەن ەركىن اۋدارعان. ...اباي ولەڭىندە تۇپنۇسقانىڭ تەك ۇزىن ىرعاسى عانا ساقتالعان» (179-بەت).

اۋدارماشى رەتىندە اباي ەركىندىكتى ۇناتقان، وزىندىك ماعىنا بەرۋ، كەي تۇستا جانىنان قوسۋ ءتان. ءوستىپ، وريگينال  اۆتورمەن باسەكەگە، شەبەرلىك جارىسىنا ءتۇسىپ وتىرعان. سول وزگەشەلىكتەر – «ۆاديم» پوەماسىنان ءتىپتى بەدەرلى كورىنەدى (ايتپاقشى، پوەمانى «ۆاديم» دەپ ءجۇرمىز. ابايدىڭ ءوزى قالاي اتاعانى بەيمالىم، قولجازبانىڭ ءبىرىنشى بەتى جىرتىلىپ كەتكەن).

امال نەشىك، اتالمىش پوەما ءشۇباسىز اۋدارما سانالىپ كەلدى. نەگە؟ وعان، ءبىرىنشى كەزەكتە، سوۆەتتىك تسەنزۋرا تالابى كىنالى: «نادان قازاق ساحاراسىنا اباي ورىستىڭ ۇلى مادەنيەتىنىڭ جارىعىن اكەپ توكتى» دەگەن يدەولوگيالىق ۇستانىم قاتاڭ قاداعالاندى. اۋدارما مۇراعا سالعىرتتىق، وعان قانداي دا ءبىر كولەڭكە ءتۇسىرۋ –  ساياسي شيكىلىككە پاراپارتۇعىن (مۇنىڭ ارتى نەگە اكەپ سوعاتىنى ءوز وزىنەن تۇسىنىكتى).

عۇلاما مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆتىڭ «اباي قۇنانبايۇلى» اتتى مونوگرافياسىنداعى «ابايدىڭ پوەمالارى» جانە «ابايدىڭ اۋدارمالارى» دەگەن قوس تاراۋعا كوز سالايىق. مىناعان قاراڭىز: ەكەۋىندە دە «ۆاديم» پوەماسى جايلى ءبىر اۋىز ءسوز جوق. ونىڭ جۇمباعى، مۇحاڭ تۋىندىنى اۋدارما دەۋگە قيماعاندىقتا، اشىق ايتۋعا شاراسىز، ىشتەن تىنعاندىقتا جاتقان سياقتى. ءوز سوزىنە جۇگىنسەك، مۇحاڭ ءبۇي دەيدى: «تەك الدىڭعىنىڭ ولەڭىن الماي جانە كوبىنشە الدىڭعى ايتقان وقيعالاردى نەگىزىندە پايدالانسا دا كوپ جەردە ءوز ەركىمەن وزگەرتىپ وتىرىپ، تىڭنان جىرلاپ شىعاراتىنى بولادى. بۇلايشا ءبىر تاقىرىپتىڭ ءار اقىندا قايتالانۋى ەشۋاقىتتا اۋدارما دەپ تانىلۋى كەرەك ەمەس. ...شىعىس پوەزياسى بۇل سالتتى زاندى دەپ ءبىلىپ، وسى داستۇرگە «ءنازيرا»، «نازيراگويلىك» دەپ اتاۋ دا بەرگەن» (اتالعان مونوگرافيا. – الماتى، 1995. – 186 بەت).  مىنە، الىپ-قوسارى جوق ادىلەتتى پىكىر. دەمەك، «ۆاديم» وقيعاسى دا نازيراگويلىك ۇلگىسى! پروزا ولەڭمەن ورىلسە، بۇل ءنازيرا دەگەندى ونان سايىن بەكىتە تۇسەتىن ءجايت! وسىنى ەستە ۇستار بولساق، پوەمانىڭ «اۋدارما دەپ تانىلۋى كەرەك ەمەستىگى» كۇمان-كۇدىك تۋعىزباسا كەرەك.

ءسويتىپ، وسى ايتىلعان ۋاجدەرگە سۇيەنە وتىرىپ، «ۆاديم» – ابايدىڭ ءتول تۋىندىسى دەگەن تۇجىرىمعا كەلەمىز. پوەما – سيۋجەتى لەرمونتوۆتان الىنعان ابايدىڭ ءتول تۋىندىسى دەپ مويىندالسا نەسى ايىپ. ادىلەتتىلىكتىڭ دە، ەركىندىك زاماننىڭ تالابى دا وسى سياقتى.

«ۆاديم» – تازا ورىستىڭ ءومىرى باياندالعان، مۇسىلماندىق شىعىس ارناسىنا دا، قازاق  تۇرمىسىنا دا مۇلدە جات وقيعا. ولاي بولسا، ابايدىڭ ونى تاڭداۋىنا نە سەبەپ بولدى؟ اۋدارۋدى قولعا الۋىنا تۇرتكى جاعداي قايسى؟  وسىنى تەكسەرۋ ماڭىزدى سياقتى.

تاريحتان ايان، پاتشالىق رەسەي مەملەكەتىندە قالىڭ بۇقارا شارۋالار ەش قۇقىعى جوق، انىق قۇل ەسەبىندە ۇستالدى. لەرمونتوۆ شىعارماسى – وسى كرەپوستنوي جۇيەگە قارسىلىق. اۆتور شارۋالار قوزعالىسى تۋىنىڭ سەبەپتەرىن اشۋعا تىرىسقان. سەمەي شاھارىنا جەر اۋدارىلعان حالىقشىل دەموكراتتىڭ قاي قايسى دا  – سول شارۋالار كوتەرىلىسىن زارىعا كۇتكەن، سونى جاتسا-تۇرسا ارمانداعان پاقىرلار ەدى. بارشاسى دا ايگىلى رەۆوليۋتسيونەر-جازۋشى چەرنىشەۆسكيدى ءپىر تۇتتى. بۇل جەردە، ءبىرىنشى كەزەكتە، ابايدىڭ ءبىلىمپاز دوسى ميحاەليسكە مەڭزەپ وتىرمىز.

1880-1882 جىلدارى اباي قاتتى ارالاسىپ، كوپ سىيلاسقان ادام – وسى ەۆگەني پەتروۆيچ ميحاەليس. قاجىماس قايرات يەسى ول سەمەيدە ستاتيستيكالىق كوميتەت، كىتاپحانا، مۋزەي سياقتى عىلىمي، مادەني مەكەمەنى اشقان-دى. اتالمىش كوميتەتتىڭ بايىرعى مۇشەسى، ولكەتانۋشى ب. گەراسيموۆ 1914 جىلى بىلاي دەپ جازادى: «قۇنانباەۆپەن تانىسقان جانە ونىڭ كەرەمەت قابىلەتتىلىگىن بايقاعان ميحاەليس ونىڭ تاجىريبەسىنە (اۋدارما ىسىنە دەپ ۇعىڭىز – ا.و.) باسا نازار اۋداردى. بىرنەشە جىل قاتارىندا اباي ەۆگەني پەتروۆيچپەن تىعىز بايلانىس جاساپ تۇردى. جىل سايىن اباي سەمەي قالاسىندا قوناقتا بولىپ، كەشكى ۋاقىتىن ميحاەليسپەن اڭگىمەلەسىپ وتكىزەتىن» (زاپيسكي سەميپالات. پودوتدەلا زاپ.سيب. وتدەلا رۋسسكوگو گەوگر. وبششەستۆا، 1914, ۆىپ. ءۋىىى، س. 6).

بۇل دوستىقتى 1881-1882 جىلدىڭ قىسىندا سەمەيدە ابايمەن بىرگە بولعان كاكىتاي ىسقاقۇلى دا راستايدى: «سول قىستاي سەمەيدە بولعاندا، اباي اعاما ۇزبەي ميحاەليس دەگەن ورىس دوسى كەلىپ تۇردى. كەيدە ونىڭ قاسىنا ەرىپ دولگوپولوۆ جانە گروسس دەگەن ادامدار كەلەدى، ءتۇن ورتاسىنا دەيىن اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ قايتىسادى» (اباي تۋرالى ەستەلىكتەر. – الماتى، 2018. – 142-بەت).

قيماس ۇزاق كەشتەردە ميحاەليستىڭ «ۆاديم» رومانىن قوزعاپ، ابايدان ونى قازاقشالاۋدى ءوتىنۋى زاڭدىلىق. ويتكەنى، ول كۇندە كرەپوستنوي (باسىبايلى) شارۋالار تاعدىرى – كۇيىپ تۇرعان، ناعىز كۋلتتى تاقىرىپ ەدى. سول سەبەپتى ابايدىڭ «ءۆاديمى» – ميحاەليستىڭ تاپسىرىسى، قالاۋى دەپ ويلايمىن.

سونىمەن، «ابايدىڭ پوەماسى نەشەۋ؟» دەگەن سۇراققا ەندىگى جاس ۇرپاق: «تورتەۋ!» دەپ جاۋاپ بەرىپ جاتقانى – ادىلەتتىلىك بولماق.

ەندى شىعارمانىڭ جازىلۋ مەرزىمىن انىقتاۋعا اۋىسايىق.

«ۆاديم» پوەماسى قاي جىلى جازىلعان؟ بۇل ازىرگە بەلگىسىز. 1995 جىلى جارىق كورگەن «اباي» ەنتسيكلوپەدياسى: «1900-1901 جىلدار ارالىعى» (179-بەت) دەپ توپشىلاپتى. بىراق نەگە سۇيەنگەنى بەيمالىم.

قازىرگى تاڭدا انىقتالىپ وتىرعانداي، وسى كورسەتىلگەن ارالىقتا حاكىم اباي «تاسديق» اتتى تەولوگيالىق تراكتاتىن تامامداعان. كوپ ۇزاماي  ايگىلى «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەگەن ولەڭىن جازاتىنى بەلگىلى. سول كەزدەردە «ۆاديم» پوەماسىنىڭ قاباتتاسا جازىلۋى مۇمكىن بە؟ جوق، بۇل مۇلدە اقىلعا قونىمسىز ءجايت. ولاي دەسەك، قاتتى جاڭىلىسقا ۇرىنامىز.

بىرىنشىدەن، ابايدا «ەرمەك ءۇشىن يا جوق-باردى تەرمەك ءۇشىن» جازارلىق ۋاقىت بايلىعى مۇلدەم بولماعان. بۇل كەمەل ابايدىڭ الەمدىك تەولوگيا شىڭىنا شىققان شاعى! وسىنى ءبىر ساتكە دە ۇمىتپاي ەسكەرۋ كەرەك. ەكىنشىدەن، ءحىح جانە حح عاسىرلار توعىسىندا اباي اينالاسىندا كاكىتاي، كوكباي، تۇراعۇل، ءارحام سياقتى تالاپتى جاستار بولدى. بىراق تۇراش تا، وزگەلەر دە  «ۆاديم» تۋرالى ەش دەرەك بەرمەيدى. نەگە؟

وعان سەبەپ – پوەما ەرتەرەكتە، ابايدىڭ ۇيرەنۋشىلىك، ەلىكتەۋشىلىك شاعىندا (1879-1883 ج.ج.) جازىلعان. ءتاۋبا دەيىك، وسى پايىمدى راستايتىن تومەندەگى قۇندى مالىمەت ءارحام كاكىتايۇلى ىسقاقوۆتىڭ ەستەلىك جازباسىنان الىنىپ وتىر.

ءارحام اكەسى كاكىتايعا ەرىپ، جيدەبايعا تاياۋ ورنالاسقان ماحمۇتتىڭ (ەل ءىشى ونى «كىشكەنە مولدا» دەپ اتاعان) ۇيىنە بارعانىن جانە ونىڭ كاكىتايدىڭ الدىنان شىعىپ، اتىن ۇستاپ، قۇرمەتتەپ ۇيگە كىرگىزگەنىن ايتا كەلە، سونان سوڭ، بىلاي دەيدى: «كىشكەنە مولدا: «سويۋعا مال اكەلىپ، ءشاي قاينات»، – دەپ ايەلىنە بۇيىرىپ جاتتى. سوندا كاكىتاي: «ءاي، ماحمۇت، «ۆاديم» قايدا، اۋەلى سونى الىپ كەل»، – دەدى. ماحمۇت ساسقالاقتاپ ابدىرەسىن، ساندىعىن اقتارىپ ءجۇرىپ، ورتاسى جىرتىلعان بەس-التى بەتتەي توزعان قاعاز الىپ كەلىپ: «كاكە، بار بولعانى وسى»، – دەدى. كاكىتاي: «بۇل كوپ ولەڭ بولاتىن، نە بولدى، كيدىڭ بە، ءمىندىڭ بە؟» – دەدى. ماحمۇت: «ۇلكەن ۇيات بولدى، مىنا قۇتىش دەگەن بالام ويناپ ءجۇرىپ جىرتىپ، جوعالتىپ تاستاپتى. ءوزىم اپارىپ بەرەم، – دەپ سىزگە ۋادە ەتكەن ەدىم، بەتىم كۇيىپ اپارا المادىم» دەگەندە، كاكىتاي اشۋلانىپ، قارايىپ كەتتى...» (اباي تۋرالى ەستەلىكتەر. – الماتى، 2018. – 170 بەت). 1905 جىلدىڭ جازىندا بولعان وقيعا وسى.

ءبىزدى ەرەكشە قىزىقتىرعان ەستەلىكتەگى «توزعان قاعاز» تىركەسى. ءوزىڭىز دە ويلاڭىز، ەگەر «ۆاديم» ءتورت جىل بۇرىن عانا قاعاز بەتىنە تۇسكەن بولسا، وندا قاعاز «ورتاسى جىرتىلىپ» ابدەن «توزىپ كەتپەس» ەدى عوي؟  قويىن-قونىشتا ءجۇرىپ توزدى دەۋگە دە كەلمەس. بىرەر بەت ولەڭ ەمەس، جيىنى جيىرما بەتتەي داستاندى (جارىمىن الگى ماحمۇتتىڭ ويىن بالاسى جىرتىپ، جوعالتىپ جىبەرەدى) كىم قوينىنا تىعىپ، وزىمەن بىرگە الىپ ءجۇرسىن. بۇدان بولەك، ەگەر پوەما بەرتىنگى بولسا، كاكىتايدىڭ ماحمۇت مولداعا «جاڭادان كوشىرىپ بەر» دەمەسى ايدان انىق قوي. ءسويتىپ، قاعاز توزۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپ – كوپ جىلدار وتكەندىگى بولىپ تابىلادى.

ماقالانى باس ابايتانۋشى مۇحتار اۋەزوۆ ايتقان مىناداي پىكىرمەن ساباقتايىق: «1882 جىلعا دەيىن اباي اۋىزشا ايتقاندارىن دا، جازىپ شىعارعاندارىن دا ۇقىپتاپ ساقتاماعان بولۋ كەرەك. ...بىزگە سانى بەلگىسىز ءبىر توپ ولەڭدەرى بولماۋعا مۇمكىن ەمەس». كوردىڭىز بە، ابايدىڭ «ۆاديم» ولەڭى «بولماۋعا مۇمكىن ەمەس» دەگەن توپشىلاۋدى تولىقتاي راسقا شىعارىپ وتىر. كوركەمدىك، شەبەرلىك تۇرعىدان قاراعاندا، ونىڭ العاشقى داستان – «ءازىمنىڭ اڭگىمەسى»-نەن كەيىن جازىلعانى انىق بەلگى بەرەتىنىن دە ەسكەرتە وتىرايىق.  ايتا وتەرى، ابايتانۋ سالاسىندا اقتاڭداقتار ءالى كۇنگە بارشىلىق. ولاردان ارىلۋدىڭ اداستىرمايتىن سەنىمدى ءتاسىلى – اقىننىڭ شىعارماشىلىعى مەن ءومىرىن تىعىز بايلانىستا قاراستىرۋ بولسا كەرەك.

قورىتىندى: ابايدا پوەما تورتەۋ دەپ جاسقانباي، تۋرا ايتاتىن ۋاقىت جەتتى. «ۆاديم» – سيۋجەتى لەرمونتوۆتان الىنعان ابايدىڭ ءتول تۋىندىسى. پوەمانىڭ جازىلۋ مەرزىمى – 1880 جىلداردىڭ باسى، دالىرەك ايتساق، 1882-1883 جىلداردىڭ قىسى. بۇلاي دەپ تۇجىرۋعا عىلىمي نەگىزدەر جەتكىلىكتى.

اسان وماروۆ،

زەرتتەۋشى.

Abai.kz