Onlayn baylanys (әngime)
(Ázil-shyny aralas әngime)
Onlayn jýie arqyly qashyqtyqtan qatynasudyng qúdyretin myna bir atyn óshkir (atauyn yrymdap aitpay otyrmyn) indet jaylaghan kezde jaqsy sezindik. Jana ghasyrymyzdyng - adamzat oi-órisinin kemel jetistigi «Internet» deytin pәle kýndelikti ómirimizge eshkimnen rúqsat súramay-aq basa kóktep keldi de, kiymelep otyryp, tórge ozdy. Endi, jatyr әne, bas qúdanday jantayyp.
Sonyn nәtiyjesi me, әlde, saldary ma, naqty aita almaymyn. Nesi bolsa da, enbektegen baladan - enkeygen qariyagha deyin jer qoparyla qozghalyp, aspan ainalyp týse qalsa da, pysqyryp ta qaraugha múrsatymyz joq, eshtenege mәn bermeytin iyis almas, mylqau keyippen qoldarymyzda bir-bir alaqanday qol telefondy shúqylap, әr jerde birimiz shalqayyp, endi birimiz enkeyip, taghy birimiz tonqayyp, ózara «lәm-miym» dep til qatyspay, sazaryp, menireyip shúqshiyp otyrghanymyz.
Internet jelisi arqyly ýiden shyqpay-aq júmys isteu, bala-shaghany oqytu, as-su, azyq-týlik aldyru, jinalys- kezdesuler ótkizu, konsert qoyyp súhbattasu, qyz úzatyp, shildehana jasau, ósek aitu, qyz-jigit, әiel-erkekti tanystyryp jengetaylyq etu t.b. qyzmet týrlerin sanamalap termey-aq qoyayyn. Tek osynau ýiden shyqpay tәrtip saqtap otyrghan karantiyn kezindegi basymyzdan ótip jatqan birli jarym jaghdaygha ghana kónil bóleyin.
Árqashanda, alghashqy kezekte óskin úrpaghymyzdy tәrbiyelep, oqytu kezek kýttirmeytini mәlim. Bizdin otbasymyzda әzirshe bastauysh synypta oqityn bir kishkentay túlymdy qyzymyz bar. Tanerteng bәrimiz oqu kestesine sәikes erte túryp, sol jalghyz oqushymyzdy qorshap , oryndyqqa japa-tarmaghay jayghasamyz. Qazirgi oqu - qiyn, bir adamnyng shamasy jetpeydi. Sondyqtan, býkil otbasy bolyp, qauymdasyp oqymasa bolmaydy. Qúramymyzdy qysqasha tanystyrayyn: men atasy-qoy qalyn qara qasy bar bir kezdegi kósemimiz – Leonid Iliich Brejnevting «toqyrau jyldary» dep atalghan zamanynda Reseyde oqyp, joghary oqu ornyn bitirgen, injenerlik kýrektey diplomym bar zeynetkermin; úlym, yaghni janaghy nemerening әkesi QazGU-den filialogiya bitirgen tiltanushy; kelinim, yaghni nemerenin anasy-himiya biologiyanyn, al ýidegi boyjetken qyzymyz aghylshyn tilinin múghalimderi.
Osy qauymnyn negizgi basshylyq - biyligi kóp jyldyq ústazdyq enbek ótili bar kelinde. Ózi de oqushylardy top-tobymen qoysha qayyryp, jusatyp órgizip-túrghyzyp, basqaryp ýirengen tәjiriybeli, talaby tastan da qatty. Yaghniy, ol - bizdin jetekshimiz, aitqanyn búljytpay oryndaymyz. Kelin oqu kestesi boyynsha alma kezek, ret-retimen nemerenin janyna bizdi ornalastyrady.
«Ornalastyrady» degende, sabaq beretin jelinin kelesi jaghyndaghy pәn múghalimine bizdin dabyrlaghan dauysymyzdyn estilip qalmauyna, beyne týsirilimde kózge týspeuimizdi qadaghalap, tәrtibimizdi baqylaydy. Oqushynyn tura qarsy aldynda otyrsan, ol kóz qarasymen, bet beynesimen, ym-isharasymen aldynda kisi baryn bildirip alady. Qúpiyalyqty kәnigi barlaushy-tynshylardan beter saqtap, eskeruimiz qajet. Sondyqtan kóbinde óz kezegi kelgen tobymyzdyn negizgi kómekshi mýshesi sabaq ýstelining astyna jayghasuy kerek.
Yaghniy, teatr sahnasyndaghy «suflerdin orny» degen sóz. Negizinde ýstel asty maghan jayly, óitkeni menin boyym alasa, denem shaghyn adammyn. Al, basqalargha, boyshan jastargha óte qolaysyz: bastarymen ýsteldi tirep, eki býktelip, ózderi jauaptanghan pәn sabaghy bitkenshe terlep-tepship qinalyp ketedi. Mende bir kemshilik bar: jasym kelgen qartyqtyn kesirinen ayaqtarym tolyq býgilmeydi, ýstelden syrtqa shyghyp túrady.
Kelin bir ret: «Ata, ayaghynyzdy jinap otyrynyz !»,-dep, qatan eskertu jasady. Kelinnin qatqyl sózi kónilime kelip, shamdana jazdadym. Biraq, tәrtiptin aty –tәrtip. Onyng syrtynda, kezinde «kәmenestik» tәrbiye alyp, partiya mýshesi bolghan, avtoritarlyq-diktaturalyq jýiege moyynsynyp ýirengen basym tizem qaqsap, siresip otyrghanyna qaramay, «basqarushynyn» qoyghan prinsiptik talabyna qarsy shyqpay, dereu ayaghymdy jinap ala qoydym.
Men negizinde «matematika» pәnine jauaptymyn. Keybir esepteri kýrdeli bolghandyqtan basqa sheshu amalyn taba almay taryqqanda ózim oqyghan jogharghy matematika kursynyn differensial, integraldaryn qoldanatyn tәsilimen shygharyp berip edim, ústazy «teris» dep baghalapty. Sodan beri nemerem: «Ata, sen matematikany bilmeysin, esep shyghara almaysyn»,-dep betime basatyn boldy.
Keybir pәnderdi «bir bastan - eki bas artyq» degen qanatty tәmsil boyynsha eki ýsh jaqtap qaptap otyryp oryndaymyz. Qaysybir súraqtardyn jauabyn taba almaghanda GUGL-ge jýginemiz. Mysalgha: «jer sharynyn meredian syzyghyna perpendikulyar ekvatordy boylap úshqan úshaqtyn jyldamdyghyna atmosferanyn termodinamikalyq zany qalay әser etedi?»,-degen súraqqa myqty bolsanyz jauap berip kóriniz. Yaghniy, biz óz tobymyzgha-komandamyzgha GUGL-di qosyp alyp, botaqanday qyzymyzgha ilesip, barshamyz birlese bilimimizdi kóterip oqu oqyp jatyrmyz.
Ot basymyzda tәrtipke baghynbaytyn bir jan bar. Ol- jasy tórttegi oqushy qyzymyzdyn tughan bauyry- Tóresh degen úl. Sabaq jýrip jatqan telearnany basqagha auystyryp jiberu, qoldanyp otyrghan aifondy ala qashu nemese sabaq ýstinde otyrghan әpkesimen qabattasyp sóileu, yrjyqtap beyne týsirilimge týsip ketu siyaqty tentek, qiytúrqy qylyqtary bar. Onday kezde «bas jetekshimiz» ótimdi amal sharalardy, tipti «shapalaq» atty qatan tәrbiye qúralyn qoldanugha deyin baryp qalady.
Sonymen bәrimiz shuyldasyp jýrip eki saghattay sabaqtan keyin «ýh» dep tynystaymyz. Ár kýn sayyn tek bireuinde ghana 30-day oqushysy bar birneshe synypqa sabaq berip, jetkinshekterdi tәrbiyelep jýrgen ústazdardyn enbegining baghasyn, qadir - qasiyetin bile bastaghandaymyz.
Sizder tarapynan «Sonda búl nemerenin әjesi qayda?»,-degen zandy logikalyq súraq qoyatyndarynyzdy bilip otyrmyn. Osydan baryp ekinshi әngime tuyndaydy. Ájesi, yaghni menin bәibishem Núr-Súltan qalasynda karantinde qyzymyzdyn ýiinde. Osydan ýsh ai búryn solay jolaushylap ketken. Biz, yaghny qalghan otbasy mýsheleri Almaty qalasynyn qasyndaghy eldi mekendemiz. Onlayn arqyly qashyqtyqtan qatynasudyn taghy da bir qyzyq-shyjyghyn, әsirese bәibishemiz ekeuimiz bir kisidey kórip jatyrmyz. Tanerten oyana salyp:
-Býgin qalay úiyqtadyn? Densaulyghyn jaqsy ma?,-degen súraqpen jana kýndi qarsy alamyz.
-Qanday týs kórdin?-dep súraytyn әdetimiz bar edi, birde qashyqtyqtan qosaghym kónildene kórgen týsin aita bastady:
-Týsimde sen maghan brilliant tasy bar altyn syrgha, on sausaghymdy toltyra qymbat altyn jýzik alyp beripsin,--deydi jelpinip.
Men dereu ashugha bastym:
-Sen ózin aqyl esten airylyp, aljasqannan sausyn ba? Qazir dollardyn qúny sharyqtap, altynnyn baghasy aspandap ketkenin, dýniyejýzinin, qala berdi, elimizdin, myna ózimizdin jaghdayymyzdy nege týsinbeysin? Tym bolmasa ekeuimizge ýkimetten beriletin qosymsha kómek te joq, óitkeni, zeynetkermiz. Sen ózin qazir qayda otyrghanyndy bilesin be? Ortalyqta elimizdin jýregi- andaghy astanada otyrsyn! Kózindi ashyp jan-jaghyna qaramaysyn ba!—dep, biraz siltep baqtym.
-Sen ózing ómirinde maghan bir týiir altyn alyp bergen kezing boldy ma? – dep, ol meni kinalay jóneldi. Sodan qarajaryspen qyza-qyza shapqylasyp, daulasyp biraz jerge barghanymyzda, bәibishem aqtalyp:
-Búl mening ónim de emes jay týsim ghoy,- dedi.
-Meyli, osydan keyin múnday týs kórmeysin! - dep tyiym salyp tastadym.
-Joq kóremin qaytesin!-deydi ol qasarysyp.
-Joq, kórmeysin!
-Kóremin!
-Kórmeysin!
-Kóremin!
Telefondarymyzdy laqtyryp, jeliden shyghyp baryp, zorgha toqtadyq. Eki kýndey Internetke kirmey bir birimizben habarlaspay qoydyq.
Degenmen, qyryq jyldan astam otasqan erli-zayyptylarmyz ghoy, aqyry, kópke ketpey til tabysyp, Internet jelisine qayta oralyp tatulastyq.
Osy karantiyn kezinde shashtaraz ataulynyng bәri jabylyp qalghanyn bilesizder. Shashymdy sypyrtyp tastadym da, saqal, múrt ósire bastadym. Kezekti onlayn tike baylanys kezinde әielim týrimdi kórip:
-Sening birinshiden betin jalpaq , múrnyn qonqaq, әri saqal múrtynda birde –bir tal qara qylshyq joq shymqay agharyp ketken, saghan jaraspaydy eken.,-dedi.
Árbir er adamnyn әiel zatyna , әsirese jastay qosylyp, kóp jyl jastyqtas bolghan qosaghyna únaghysy kelip túratyn minez-qúlqyn bilesizder ghoy. Onday qylyqtan men de ada emespin, sondyqtan janadan jasap alghan imidj beynemmen qosh aitysugha tura keldi. Saqal, múrtymdy jylmaghayday etip alyp tastadym.
Osy qolymyzdaghy kelin ýige týsken onshaqty jyldan bergi menin taghy bir mindetim: kelin men enenin ózara kelisimin, tatulyghyn saqtauyna múryndyq bolu, týiini kýrdeli mәselelerdi sheshisu edi. Sol әdetpen kelinim bir kýni enesinin bilimindegi bir týitkildi mәseleni menin aldyma jayyp saldy:
- Ata, múzdatqyshta apamnyn rezerv-qorgha saqtaghan, syily qonaqqa dep arnaghan qoydyn semiz tórt jambasy, basqaday qospa jilik, sýiek etteri bar eken. Sol etterden sorpaly tamaq isteyin dep edim, aityp eskertip rúqsatyn alyp berinizshi,- dedi.
-Qyzym, (kelinimdi kelgennen solay atap ketkem) qazir elimizde tótenshe jaghday jariyalanghan kezde, múnday úsaq-týiek nәrselerdi qansha apannyn qúzyretinde bolghanymen, jaltaqtamay ózimiz tura sheshemiz, -dedim batyldanyp.
Enesinen zәresi úshyp qoryqpasa da, syilastyghyn qasterleytin kelinim:
-Ata, degenmen apama onlaynmen kórsetip, kelisimin alayyq ta!,-dedi. Sonymen asýidin bas biylik iyesi - menin bәibisheme onlayn týrde baylanysyp, múzdatqysh, tonazytqyshtardyn qaqpaq-esikterin aiqara ashyp, kelinim qoydyn jambasy, toqpas jilik, omyrtqa sekildi sýiekterin bir -birden jayyp, taldap kórsetip, kenes súrap jatyr.
Enesi kelinine bergen әdistemelik kenesinde: kishileu eki jambasty, toqpas jilik etterimen qosyp tamaq isteuin, mynau bir qiyn kezende ýnemdi, jinaqy boluyn tapsyryp, batasyn berip, sonymen seansymyzdy ayaqtadyq. Bәibishemnin qylyghy, aqyl parasaty, ústanymy, biylikke qúmarlyghy týrik serialyndaghy qútty Kósem begim dersin.
Karantiyn kezinde tәrtip saqtap, ýide otyrugha әbden daghdylanyp, jatylyp aldyq. Biz auyldyn shet jaghynda túramyz, ýidin irgesinde qasymyzda onasha qyratty tóbe bar. Sol qyratqa nemerelerimdi ertip boy jazyp qaytu ejelgi әdetim. Nemerelerime iyen tóbede «maska taqpay-aq qoyyndar» deymin. Anau tórt jastaghy nemerem qazirgi tәrtipti moyyndap ýirengeni sonday, anadaydan alysta bir adamdardyn qarasyn bayqap qalsa: «Ata, әne kisiler kele jatyr, maska taghayyq, әitpese virus júghady»,-dep ózime aqyl aitatyn boldy.
IYә, «saqtansan ghana qúday saqtaydy»,-degen. Tәrtipke bas úryp, saqtanu arqyly búl pәleden qútylamyz! Elimiz aman, júrtymyz tynysh bolsyn!
Batay Maqabylúly
Abai.kz