«Qazaqstan Respublikasyndaghy konstitusiyalyq zandylyqtyng jay-kýii turaly»

Biylghy jyly Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasyna 25 jyl tolady. Ol Qazaqstan Respublikasynyng Túnghysh Preziydenti – Elbasy N.Á. Nazarbaevtyng strategiyasy men Qazaqstan halqy erkining ýndestigi jaghdayynda 1995 jylghy 30 tamyzda respublikalyq referendumda qabyldanghan bolatyn.

Ótken jyldar ishinde Konstitusiyalyq Kenesting bes, on, on bes, jiyrma jәne jiyrma bes jyl boyynsha (2000, 2005, 2010, 2015 jәne 2016 jyldary) qorytyndy joldaularyn úsynudyng belgili bir praktikasy qalyptasty.

Búl ústanym negizgi Zannyng qoldanysy tiyimdiligin odan әri arttyru ýshin jýrgizilip otyrghan júmysqa mazmúndyq jaghynan jәne obektivti monitoring jýrgizu, onyng әleuetin barynsha paydalanu maqsattaryna neghúrlym tolyq dәrejede jauap beredi.

Sondyqtan osy joldauda 2015-2020 jyldar kezeni boyynsha aqparat úsynyldy.

I

Ótken kezeng qazaqstandyq konstitusiyalyq biregeylikti nyghaytu ýshin tarihy tanbaly oqighalarymen erekshelendi.

Qazaqstanda jogharghy biylikting auysuy oryn aldy. Qazaqstan Respublikasynyng Túnghysh Preziydenti – Elbasy N.Á. Nazarbaev 2019 jylghy 19 nauryzda óz erkimen otstavkagha shyghuyn jariyalap, Memleket basshysy retindegi ókilettigin toqtatty. Ol ókilettilik Parlament Senatynyng Tóraghasyna ótti.

2019 jylghy 20 nauryzda Ýkimetting bastamasy boyynsha Respublika Konstitusiyasynyng 2-babyna ózgerister engizildi. Qazaqstan astanasynyng atauy Núr-Súltan bolyp ózgerdi.

9 mausymda kezekten tys preziydenttik saylau qorytyndysy boyynsha Qazaqstan Respublikasynyng jana Preziydenti bolyp Q.K. Toqaev saylandy jәne ol 12 mausymda qyzmetine kiristi.

Memleket basshysy ókilettigining kóshui, Konstitusiyagha ózgerister engizu jәne Respublika Preziydentining kezekten tys saylauy Konstitusiyanyng jәne «Qazaqstan Respublikasyndaghy saylau turaly» Konstitusiyalyq zannyng talaptaryna qatang sәikestikte ótti.

Biylikting auysuy ishki túraqtylyqty qamtamasyz etuding jәne Qazaqstannyng halyqaralyq bedelin nyghaytudyng serpindi faktory  boldy. Konstitusiyalyq Kenes sol kezde atap ótkendey, memlekettilik damuynyng jana kezeninde memleketting barlyq organdarynyn, azamattyq qogham instituttarynyng jәne azamattardyng birinshi kezektegi mindeti bolyp biylik tarmaqtarynyng qoghamdyq kelisim men sayasy túraqtylyqty, Qazaqstan Respublikasynyng basqa týbegeyli prinsipteri men qúndylyqtaryn, el Konstitusiyasynyng erejeleri men normalaryn qúrmetteu jaghdayynda júmys jasauyn qamtamasyz etu tabylady.

Uaqyt Respublikanyng Túnghysh Preziydenti – Elbasynyng jәne Qazaqstan Respublikasy Preziydentining konstitusiyalyq zannamada belgilengen bir-birin ózara tolyqtyratyn qyzmetining ontaylylyghy men perspektivalylyghyn kórsetti. Osy qyzmet Qazaqstannyng órkendeui, qoghamdaghy beybitshilik pen kelisimge, Últtyng odan әri biriguine qol jetkizu siyaqty ortaq maqsattaryna baghyttalghan. Búl rette Elbasy men Memleket basshysy qoldanystaghy zannamagha sәikes ózderi atqaryp otyrghan әrtýrli memlekettik lauazymdar men qyzmet nysandaryn jәne әdisterin paydalanady, búl eldi basqaru nәtiyjeliligin arttyrady.

Qazaqstanda konstitusionalizmdi dәiekti týrde ornyqtyru, Negizgi Zannyng qúndylyqtaryn bayytu, adamnyng jәne azamattyng qúqyqtary men bostandyqtaryna kepildik beru, kәsipkerlikti damytudy yntalandyru jәne ony qorghau, konstitusiyalyq qauipsizdikti qamtamasyz etu jónindegi júmys jalghastyryldy.

Býginde әlem qarqyndy ózgerister, jana geosayasy shyndyq dәuirine qadam basty. Qazaqstannyng aldynda búryn bolmaghan syn- qaterler tuyndap otyr, olargha tek ekonomikalyq, әleumettik jәne sayasy progress arqyly ghana dúrys jauap berilui mýmkin.

Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti memlekettik apparattyng qyzmetin Qazaqstannyng Ýshinshi janghyruyn iske asyrugha, Bes institusionaldyq reformany jәne memleketimizding basqa da manyzdy strategiyalyq qújattaryn jýzege asyrugha baghyttap otyr.

Jogharghy biylikting konstitusiyalyq sayasatynyng basymdyqtaryna ótkir әleumettik problemalar men júmyspen qamtu mәselelerin sheshu; qazaqstandyq kәsipkerlerdi qoldau, investisiyalardy tartu jәne qorghau, iskerlik belsendilikti yntalandyru, keng kólemde orta tapty qalyptastyru; qoghamnyng birligin qamtamasyz etu jәne әrbir azamattyng qúqyqtaryn qorghau; «halyq ýnine qúlaq asatyn memleket» tújyrymdamasyn iske asyru, sayasy transformasiya prosesin jalghastyru jәne azamattyq qoghamdy damytu engizilgen.

Kýshti, ókiletti Preziydent – yqpaldy, júmys isteuge qabiletti Parlament – halyqqa esep beretin Ýkimet memlekettik biylikting ýshtaghan formulasyna ainaluda.

Respublika Preziydenti memlekettik basqarudyng tiyimdiligin arttyrugha, azamattardyng qúqyqtaryn, bostandyqtary men qauipsizdigin qamtamasyz etuge, damyghan jәne inkluzivti ekonomikany qalyptastyrugha, halyqty әleumettik qamsyzdandyru salasyn janghyrtugha, sonday-aq ónirlerdi nyghaytugha baghyttalghan birqatar bastamalaryn úsyndy. Olar Memleket basshysy Q.K. Toqaevtyng 2019 jylghy 2 qyrkýiektegi «Syndarly qoghamdyq dialog – Qazaqstannyng túraqtylyghy men órkendeuining negizi» atty Qazaqstan halqyna Joldauynda týiindelip berildi.

2019-2020 jyldary Qazaqstan Respublikasyn demokratiyalyq, qúqyqtyq jәne әleumettik memleket retinde aiqyndaytyn Konstitusiyanyng qosymsha resurstary iske qosyldy.

Qazaqstan Respublikasy koronavirustyq pandemiyanyng aldyn alu jәne onymen kýresu barysynda ózin myqty әleumettik memleket retinde kórsete bildi. Konstitusiyanyng adam, onyng ómiri, qúqyqtary men bostandyqtary eng joghary qúndylyqtar jónindegi talaby býkil júmystyng negizine qoyyldy. Shetelderden jýzdegen azamattarymyzdy evakuasiyalau, aurudan zardap shekkenderge medisinalyq kómek kórsetu, sonday-aq tabysynan aiyrylghan qazaqstandyqtargha qarjylay qoldau, olardyng biznesin saqtau ýshin búryn-sondy bolmaghan qarjylyq jәne adamy resurstar júmsaldy. Barlyq qajetti memlekettik mekemeler, qúqyq qorghau organdary men Qaruly Kýshter júmyldyryldy, azamattar әskery jiyndargha tartyldy. Otandastardyng basym kópshiligi karantin sharalary kezinde oqshaulanu tәrtibin saqtap, osylaysha dәrigerlerge kómektesti. Árbir túlghanyng óz mindetterin sapaly oryndauynyng arqasynda búl qiyndyqtyng saldary barynsha azaytyldy. Konstitusiyada bekitilgen azamattardyng әleumettik-ekonomikalyq qúqyqtary qosymsha materialdyq jәne úiymdastyrushylyq túrghydan qamtamasyz etildi.

Elde memlekettik jәne qoghamdyq ómirdi odan әri demokratiyalandyru jónindegi júmys jýrgizilude. Respublika Preziydenti ózi qúrghan Últtyq qoghamdyq senim kenesin basqarady, onyng basty mindeti elding ózekti ekonomikalyq jәne sayasy mәseleleri boyynsha jýieli, úzaq merzimdi, tiyimdi sharalar әzirleu bolyp tabylady. Qoghamnyng әrtýrli toptarynyng keng ókildigi negizinde syndarly dialog arqyly jana sayasy mәdeniyet qalyptastyryluda.

Kenesting nazarynda jerdi qorghau jәne auyl sharuashylyghy alqaptaryn útymdy paydalanu, memlekettik qúrylymdardyng esep berui men ashyqtyghy, budjet qarajatynyng tiyimdi әri útymdy júmsaluy, sheteldik júmys kýshin tartudy úiymdastyru, syrtqy qaryz boyynsha budjet qarajatyn bólu, әleumettik reformalar jәne basqa da ózekti mәseleler bar.

Olardyng birqatary zannamada sheshimin tauyp ýlgerdi. «Qazaqstan Respublikasynda beybit jinalystardy úiymdastyru jәne ótkizu tәrtibi turaly» týbegeyli jana Zang qabyldandy. «Qazaqstan Respublikasynyng Parlamenti jәne onyng deputattarynyng mәrtebesi turaly» Konstitusiyalyq zangha oppozisiyalyq qyzmetke arnalghan normalar engizildi. Búdan basqa zannamalyq novellalardyng qatarynda sayasy partiya qúru ýshin azamattardyng sanyn eki ese qysqartu, saylau partiyalyq tizimderinde әielder men jastar ýshin mindetti 30 % kvotany qarastyru, jala jabudy dekriminalizasiyalau jәne basqalar bar.

Atalghan qyzmet Negizgi Zanda kózdelgen halyq biyligi jýiesining uaqyt talaptaryna sәikes birtindep transformasiyalanuy ýshin asa mәndi bolyp tabylady.

Aghymdaghy jyly qoldanystaghy Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasyna 25 jyl tolady. Memlekettik organdar men qoghamdyq birlestikter osy tarihy oqighanyng mәnin tereng týsinip, ony qazaqstandyq patriotizmdi nyghaytu ýshin paydalanuy, Negizgi Zannyng arqasynda qol jetkizilgen jetistikterdi, sonday-aq memlekettin, qoghamnyng jәne әrbir qazaqstandyqtyng joghary nazaryn talap etetin syn-qaterler men tәuekelderdi taldaghany jón.

Konstitusiyalyq Kenes Elbasynyng konstitusionalizmdi odan әri bekitu; Qazaqstandyq jalpyúlttyq qúndylyq retinde qúqyq ýstemdigin qamtamasyz etu; halyq biyligine, adamnyng qúqyqtary men bostandyqtaryna kepildik beru;  jeke túlghanyng qorghalu dengeyin jәne memlekettik apparattyng tiyisti júmys isteuin arttyru jónindegi strategiyalyq baghytynyng jan-jaqty sabaqtastyghyn asa manyzdy dep sanaydy.

Konstitusionalizm negizderining myzghymastyghyn saqtau jәne onyng jana jetistikterin iske asyru, Konstitusiyanyng túraqtylyghy men damyp otyru qabilettiligining ýilesimdiligi, onyng qoghamdyq damu talaptaryn qabyldauy Ata Zannyng әleuetin zannamalyq jәne basqa joldarmen iske asyru, sonday-aq Negizgi Zannyng mәtinine uaqtyly ózgerister men tolyqtyrular engizu arqyly jýzege asyrylady.

Qazaqstannyng memlekettiligi ýshin ótken ýsh jyl «Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasyna ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» 2017 jylghy 10 nauryzdaghy Qazaqstan Respublikasynyng Zanymen jýzege asyrylghan konstitusiyalyq reformanyng iske asyryluymen erekshelendi. Ol «Qazaqstan-2050» Strategiyasy, Qazaqstannyng ozyq damyghan otyz elding qataryna kirui ayasynda qogham men memleketting dәiekti týrde jan-jaqty janghyruy jolyndaghy jana zandy kezen.

Zanmen Memleket basshysynyng konstitusiyalyq mәrtebesin naqtylau, Parlament pen Ýkimetting rólin, derbestigin jәne jauapkershiligin kýsheytu, memlekettik biylikting birtútastyghy jәne bólinui qaghidatyn negizge ala otyryp, biylik ókilettikterin Preziydenttin, Parlamentting jәne Ýkimetting arasynda qayta bólu arqyly preziydenttik basqaru nysanyn demokratiyalyq janghyrtu jýzege asyryldy. Sot jýiesi men prokuraturanyng konstitusiyalyq negizderi týzetildi.

Novellalardyng birqatary Konstitusiyanyng qoldanystaghy qúqyq jýiesindegi ýstemdigin jәne elimizding býkil aumaghynda onyng sózsiz oryndaluyn qamtamasyz etuge, memleketti basqarudy jetildiruge, adamnyng jәne azamattyng konstitusiyalyq qúqyqtary men bostandyqtaryn qorghaudy kýsheytuge, azamattardyng konstitusiyalyq mindetterin oryndauyn qamtamasyz etuge baghyttalghan.

Konstitusiyalyq Kenes Qazaqstan Respublikasy Konstitusiyasynyng janartylghan mәtini elimizding túraqty damuynyng basymdyqtaryna, azamattardyng pikirin keninen eskere jәne Negizgi Zannyng Kirispesinde, 1-babynyng 2-tarmaghynda jәne 91-babynyng 2-tarmaghynda bekitilgen konstitusiyalyq qúndylyqtardy sózsiz saqtay otyryp, qogham men memleketti tereng janghyrtugha jauap beredi dep esepteydi.

Europa Kenesining Qúqyq arqyly demokratiya ýshin Europalyq komissiyasy (Venesiya komissiyasy) 110-shy jalpy sessiyasynda «Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasyna ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» Zang jobasy boyynsha ong qorytyndy berdi.

Zannamagha tiyisti týzetuler engizilgennen keyin el jana konstitusiyalyq shynayylyq, memlekettik organdardyng qosymsha mýmkindikterdi birtindep iygerui, olardyng neghúrlym derbestigi men jauapkershiligi jaghdayynda ómir sýrip keledi. Jana qúqyq qoldanu praktikasy qalyptasuda, qoghamdyq sana, onyng ishinde azamattar men memlekettik apparattyng konstitusiyalyq-qúqyqtyq mәdeniyeti ózgerude.

Tútastay alghanda, dúrys aiqyndalghan konstitusiyalyq-qúqyqtyq sayasat pen qúndylyqtargha baghdarlanghan konstitusiyalyq-qúqyqtyq praktika ózara birin-biri tolyqtyra otyryp, Negizgi Zannyng ózine tәn funksiyalaryn tiyimdi iske asyruyna yqpal etedi, onyng erejelerin jәne normalaryn oryndau men qoldanudyng sapasyn, azamattar men memlekettik qyzmetshilerding qúqyqtyq sanasynyng dengeyin arttyrugha júmys jasaydy.

Qazaqstanda úzaq merzimdi basymdyqtargha sәikes memlekettik josparlau jýiesining qoldanystaghy qújattaryn: Qazaqstan Respublikasynyng 2025 jylgha deyingi Strategiyalyq damu josparyn (Respublika Preziydentining 2018 jylghy 15 aqpandaghy Jarlyghy), «Ruhany Janghyru» baghdarlamasyn jәne basqalardy oryndau jalghasuda.

2019 jyldan bastap Jastar jylynyng ótkiziluimen jәne Volonter jylynyng bastaluymen, «Birgemiz» respublikalyq Volonterler front-ofiysining ashyluymen, Preziydenttik jastar kadr rezervining qalyptastyryluymen jәne t.b. baylanysty manyzdy oqighalar oryn aldy.

Qazaqstannyng memlekettik egemendigin nyghaytuda songhy jyldarda iske asyrylghan asa manyzdy isterding kýn tәrtibinde –Týrkistan oblysyn qúru jәne týrki әlemining mәdeniy-ruhany ortalyghy retinde Týrkistan qalasyn damytu jónindegi bas jospardyng tújyrymdamasyn iske asyrudy bastau; Respublika Preziydentining Kaspiy tenizining qúqyqtyq mәrtebesi turaly konvensiyagha qol qoiy; elordanyng 20 jyldyq mereytoyyn merekeleu; «Astana» halyqaralyq qarjy ortalyghyn iske qosu; «EKSPO-2017» Halyqaralyq mamandandyrylghan kórmesi, sudiyalardyng VII sezi, Azamattyq forumdar men basqa da is-sharalar boldy.

Qazaqstannyng joghary halyqaralyq bedeli Qazaqstan Preziydenti Q.K. Toqaevtyng Birikken Últtar Úiymy Bas Assambleyasy 74-shi sessiyasynyng jalpy debattarynda jәne «COVID-19 pandemiyasy túsynda jәne odan keyingi kezende damudy qarjylandyru» atty joghary dengeyde ótken sharada sóz sóileui kezinde; qazaqstandyq balalar men analardy qaruly qaqtyghystar aimaqtarynan shygharu; Qazaqstannyng Birikken Últtar Úiymy Qauipsizdik Kenesining túraqty emes mýshesi missiyasyn oryndauy jәne oghan tóraghalyq etui barysynda; 2016 jylghy 31 nauryzda Birikken Últtar Úiymyna engizilgen Elbasynyng «Álem. HHI ghasyr» maniyfesinde; Núr-Súltan qalasynda ótkizilgen Siriya boyynsha halyqaralyq kezdesulerde; әlemdik jәne dәstýrli dinder kóshbasshylarynyng VI sezinde jәne basqa da iri forumdarda birneshe ret rastaldy.

Qazaqstannyng jetistikteri el bedelining jәne Respublikanyng Konstitusiyasynda bayandy etilgen qaghidattardyn, erejeler men normalardyng sapaly oryndaluynyng aighaghy.

Dey túrghanmen, jana syn-qaterler qazaqstandyq zang shygharushy jәne atqarushy biylik tarmaqtary organdarynyng jýiesi aldynda óz sheshimin talap etetin jana mәselelerdi qoyady.

II

Belgilengen kezeng ishinde Konstitusiyalyq Kenesting qúqyqtyq negizderi jetildirildi. Ýshinshi konstitusiyalyq reformamen onyng eldegi konstitusiyalyq zandylyq rejiymin qamtamasyz etu jónindegi missiyasyn neghúrlym tiyimdi atqarugha mýmkindik beretin ózgerister jýzege asyryldy.

Adamnyng jәne azamattyng qúqyqtary men bostandyqtaryn qorghau, memleketting últtyq qauipsizdigin, egemendigi men tútastyghyn qamtamasyz etu mýddesinde Memleket basshysy Konstitusiyalyq Keneske kýshine engen zannyng nemese ózge de qúqyqtyq aktining konstitusiyalylyghyn tekseru mәselesi boyynsha, Konstitusiyanyng 91-babynyng 3-tarmaghynda kózdelgen jaghdayda qorytyndy beru turaly ótinish jasau qúqyghyna ie boldy. Búl Negizgi Zangha týzetuler engizu kezinde erekshe qorghalatyn konstitusiyalyq qúndylyqtardy saqtau tetikterin kýsheytuge qatysty. Búdan bylay Respublikanyng Konstitusiyasyna ózgerister men tolyqtyrular olardyng Negizgi Zannyng 91-babynyng 2-tarmaghynda belgilengen talaptargha sәikes keletini turaly Konstitusiyalyq Kenesting qorytyndysy bolghan jaghdayda ghana respublikalyq referendumgha nemese Parlamentting qarauyna shygharylady.

Respublika Preziydentining Konstitusiyalyq Kenesting sheshimine qarsylyq bildiru qúqyghy onyng ózining bastamasy boyynsha alyp tastaldy. Osylaysha, Kenesting qorytyndy sheshimderine týpkilikti sipat berildi, búl konstitusiyalyq normalardy týsindirudegi Kenesting róli men jauapkershiligin arttyrady. Konstitusiyalyq Kenesting apparaty kýsheytiletin bolady.

Konstitusiyalyq Kenes qyzmetining úiymdastyrushylyq negizderinde eleuli ózgerister boldy. Konstitusiyalyq Keneske sottardyng qoldanylatyn zannyng nemese ózge de normativtik qúqyqtyq aktining konstitusiyalylyghyn tekseru turaly úsynystarmen jýginui rәsimi jenildetildi. Sudiyalardyng tәuelsizdigin kýsheytu jәne sudiyalyq belsendilikti yntalandyru maqsatynda tiyisti sottar tóraghalarynyng úsynystargha qol qongy turaly formalidy talap joyyldy.

Qúqyqtyq jýiening qarqyndy damuy jәne tuyndaytyn syn-qaterler konstitusiyalyq baqylaudy doktrinalyq-әdisnamalyq qamtamasyz etudi kýsheytu qajettigine sebepshi boldy, osyghan baylanysty 2018 jyly elimizding belgili qúqyqtanushy ghalymdary kiretin Konstitusiyalyq Kenes janynan Ghylymiy-konsulitativtik kenes qúryldy. Ótinishterdi jan-jaqty jәne tolyq qarau ýshin Konstitusiyalyq Kenesting aldyna qoyylghan mәselelerge qúqyq qorghau, ghylymy jәne ózge de úiymdar men azamattardyng bastamashylyq qorytyndylary instituty kózdeldi.

Jappay sifrlandyru dәuirinde Konstitusiyalyq Kenes konstitusiyalyq is jýrgizudi elektrondyq formatta jýrgizuge mýmkindik beretin aqparattyq tehnologiyalardy engizude.

Ótken uaqyt ishinde jana mýmkindikterdi paydalana otyryp, Konstitusiyalyq Kenes Parlament qabyldaghan jәne Memleket basshysyna qol qongha úsynylghan zandardyng Konstitusiyagha sәikestigin qarady, qoldanystaghy zannamanyng konstitusiyalylyghyn tekserdi, Negizgi Zannyng normalaryna resmy týsindirme berdi, konstitusiyalyq reformanyng qorytyndysy boyynsha óz sheshimderine reviziya jýrgizdi jәne konstitusiyalyq qúndylyqtardy ornyqtyru jónindegi ózge de qyzmetti jýzege asyrdy. Ótinish subektileri qatarynda Memleket basshysy, Parlament Palatalarynyng Tóraghalary men Respublika sottary boldy. Konstitusiyalyq is jýrgizu nәtiyjeleri boyynsha 8 normativtik qauly, 1 qosymsha qauly, 1 qorytyndy jәne Kenesting búryn qabyldanghan sheshimderin qayta qarau turaly 2 qauly qabyldandy.

Qayta qaralghan jәne jana konstitusiyalyq talaptargha sәikes keltirilgen normativtik qaulylar: últtyq jәne halyqaralyq qúqyqtyng araqatynasy; Memleket basshysynyng zang shygharu funksiyalaryn jýzege asyruy; Ýkimetti qalyptastyru tәrtibi, qúrylymy men qúzyreti, onyng aktilerining kýshin jong ne toqtata túru; airyqsha qorghalatyn konstitusiyalyq qúndylyqtardyng tizbesi men olardy qorghau tetikteri; prokuraturanyn, sot jýiesining jәne basqa da instituttardyng mәrtebelik negizderi mәselelerine qatysty boldy. Olar ózgergen konstitusiyalyq erejelerding mazmúnyn qayta payymdaugha, qajettilikke qaray, jana konstitusiyalyq talaptardy eskere otyryp, qayta týsindiruge mýmkindik berdi.

Kenes konstitusiyalyq normalardy resmy týsindiru boyynsha ókilettigin iske asyra otyryp, Memleket basshysynyng qúqyqtyq jaghdayyn jәne onyng ókilettigin toqtatu negizderin, eng joghary lauazymdy túlghanyng qyzmetine kandidattargha qoyylatyn talaptardy, Konstitusiyalyq Kenes mýshelerin taghayyndau merzimderin, әleumettik memleket, ana men balany qorghau qaghidattaryn naqtylaghan, adamnyng jәne azamattyng keybir konstitusiyalyq qúqyqtary men bostandyqtarynyng mazmúnyn ashqan, olardyng әrtýrli sot isin jýrgizude saqtaluy kepildikterin nyghaytqan týsindiruler berdi (2016 jylghy 14 jeltoqsandaghy № 1, 2018 jylghy 10 sәuirdegi № 3, 2018 jylghy 3 shildedegi № 5, 2019 jylghy 15 aqpandaghy № 1, 2019 jylghy 25 sәuirdegi № 4 normativtik qaulylar).

Konstitusiyalyq Kenes ózining jyl sayynghy joldaularynda qoldanystaghy qúqyqtyng konstitusiyalylyghyn qamtamasyz etu, jeke túlghanyng konstitusiyalyq mәrtebesin tolyqqandy iske asyru, zang shygharmashylyghy qyzmetin janghyrtu, memlekettik qyzmetting aluan týrlerining tiyimdiligin arttyru jәne basqa da mәselelerge әrqashan nazar audaryp otyrdy.

Konstitusiyalyq Kenes Negizgi Zangha ózgerister men tolyqtyrular jobasyna aldyn ala konstitusiyalyq baqylaudy jýzege asyru jónindegi ózining jana funksiyasyn alghash ret iske asyrdy. Respublika Preziydentining ótinishi boyynsha Ýkimet bastamashylyq etken «Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasyna ózgerister engizu turaly» Qazaqstan Respublikasy Zanynyng jobasy Respublika Konstitusiyasyna sәikes dep tanyldy (2019 jylghy 20 nauryzdaghy № 2 qorytyndy).

Respublikanyng Túnghysh Preziydentining Konstitusiyalyq Kenesting qúramyna kirui konstitusiyalyq baqylau organyn kýsheytu ýrdisin jalghastyrdy. Jyl basynda Konstitusiyalyq Kenes Negizgi Zannyng 78-babynyng tәrtibimen Almaty qalasy Alatau audandyq sotynyng «Túrghyn ýy qatynastary turaly» 1997 jylghy 16 sәuirdegi Qazaqstan Respublikasy Zanynyng 107-babynyng 8) tarmaqshasyn konstitusiyalyq emes dep tanu turaly úsynysyn qarady.

Osy ótinish boyynsha Konstitusiyalyq Kenesting otyrysy memleketting konstitusiyalyq damuy prosesindegi manyzdy oqigha boldy. Konstitusiyanyng 71-babynyng 1-tarmaghyna sәikes Qazaqstan Respublikasynyng Túnghysh Preziydenti – Elbasy N.Á. Nazarbaev Konstitusiyalyq Kenesting ghúmyr boyy mýshesi retindegi ózining missiyasyn alghash ret iske asyryp, Kenesting otyrysyna qatysty. Sol arqyly ol tәuelsizdik alghannan beri jýrgizip kele jatqan azamattardyng konstitusiyalyq qúqyqtaryn, sonyng ishinde túrghyn ýimen qamtamasyz etu boyynsha, qorghau jәne olardyng kepildikterin nyghaytu baghytyndaghy júmysyn jalghastyrdy.

Konstitusiyalyq Kenes «Túrghyn ýy qatynastary turaly» Zannyng 107-babynyng 8) tarmaqshasyn konstitusiyalyq emes dep tanydy.

Konstitusiyalyq Kenes ózining 2020 jylghy 21 qantardaghy № 1 normativtik qaulysynda atap ótkendey, tútastay alghanda, adamdardy jalgha alynghan túrghyn ýiden shygharu mýmkindigi jaldaushylardyng memlekettik túrghyn ýy kepildikterin negizsiz paydalanuyna jol bermeu tәsilderining biri bolyp tabylady. Alayda qúqyq qoldanu organdarynyng shygharu turaly sheshimi basqa túrghyn ýidi menshikke alu faktisi boyynsha emes, әrbir naqty jaghdayda azamattardyng zandy mýddelerin eskere otyryp qabyldanuy tiyis. Búl rette, jaldaushynyng otbasy mýshelerining sany, jalgha alynghan jәne alynghan basqa pәterding alany, túrghyn ýy beru normalary jәne ózge de mәn-jaylar nazargha alynuy kerek. Kenes anyqtaghanday, qúqyqtyq normanyng qúrylymy ony birkelki týsinudi jәne qoldanudy qamtamasyz etuge qauqarsyz, al búl azamattardyng konstitusiyalyq qúqyqtaryna núqsan keltiruge әkep soqtyrady. Onyng qazaq jәne orys tilderindegi mәtinderining maghynalyq sәikessizdigi anyqtaldy.

Osyghan baylanysty, Konstitusiyalyq Kenes Ýkimetke «Túrghyn ýy qatynastary turaly» Qazaqstan Respublikasynyng Zanyna jәne basqa da qúqyqtyq aktilerge týzetuler engizuge bastamashylyq jasaudy úsyndy. Sottargha jәne basqa da qúqyq qoldanu organdaryna qajetti normativtik-qúqyqtyq sharalar qabyldanghangha deyin Qazaqstan Respublikasy Konstitusiyasynyng tikeley qoldanyluyn qamtamasyz etu jәne Kenesting atalghan sheshimin basshylyqqa alu úigharyldy.

Qúqyq shygharmashylyq jәne qúqyq qoldanu qyzmetindegi Konstitusiyanyng ýstemdigi, adamnyng jәne azamattyng konstitusiyalyq qúqyqtary men bostandyqtarynyng qorghalu dәrejesi eleuli týrde Konstitusiyalyq Kenesting qorytyndy sheshimderining oryndalu sapasyna baylanysty. Memleket tetigindegi ózining jauapkershiligi men rólin sezine túra, Konstitusiyalyq Kenes sheteldik konstitusiyalyq әdilet organdarynyng qyzmetinde qoldanylatyn jalpygha birdey tanylghan halyqaralyq standarttar men ozyq tehnologiyalardy paydalana otyryp, konstitusiyalyq normalardy ashu jәne olardy naqty mazmúnmen tolyqtyru ýshin jan-jaqty kýsh-jigerin salugha tyrysady.

Songhy bes jylda memlekettik organdar Konstitusiyalyq Kenesting qorytyndy sheshimderin oryndaugha baghyttalghan birqatar zannamalyq aktiler men ózge de sheshimderdi qabyldady, búl turaly aldynghy joldaularda kórsetilgen bolatyn. Ótken jyl ishinde búl júmys qúqyq shygharmashylyq prosesting barlyq subektileri tartyla otyryp jýrgizildi.

Mәselen, «Qazaqstan Respublikasynyng keybir zannamalyq aktilerine qylmystyq, qylmystyq-prosestik zannamany jetildiru jәne jeke adam qúqyqtarynyng qorghaluyn kýsheytu mәseleleri boyynsha ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» 2019 jylghy 27 jeltoqsandaghy Qazaqstan Respublikasynyng Zanymen alqabiylerding qatysuymen qylmystyq sot isin jýrgizuding prosestik negizderi janartyldy. Endi alqabiyler qatysatyn sottyng sottylyghyna, Qazaqstan Respublikasy Qylmystyq-prosestik kodeksining (búdan әri – QPK) 52-babynyng birinshi bóliginde kórsetilgen isterdi qospaghanda, qylmystyq zanmen asa auyr qylmystar sanatyna jatqyzylghan is-әreketter turaly barlyq ister jatady.

Konstitusiyalyq Kenes 2014 jylghy 19 mausymdaghy joldauynda «Ákimshilik rәsimder turaly» Zannyng qúqyqtyq retteu nysanasyn naqtylaudy, atap aitqanda onyng qoldanysyn atqarushylyq funksiyalardy jýzege asyratyn memlekettik organdargha ghana shoghyrlandyrudy, sonday-aq memlekettik organnyng onyng qúqyqtyq mәrtebesining jariya-qúqyqtyq tabighatyn búrmalaytyn úghymyn qayta qaraudy úsyndy.

Osy úsynymdy iske asyru jana Ákimshilik rәsimdik-prosestik kodekste kózdelgen. Oghan sәikes memlekettik organ dep Respublika Konstitusiyasy, zandary men ózge de normativtik qúqyqtyq aktileri negizinde memleket atynan belgili bir funksiyalardy jýzege asyratyn memlekettik biylik úiymy tanylady (4-baptyng 1-tarmaghynyng 10) tarmaqshasy).

KK-ning 2018 jylghy 5 mausymdaghy joldauynda Azamattyq kodeksting memlekettik qyzmetshilerge syigha tartu mәselelerin retteytin erejelerin Qylmystyq kodeksting sybaylas jemqorlyq qúqyq búzushylyqtar ýshin qylmystyq jauaptylyqtan bosatu sharttaryn reglamentteytin normalarymen ýilestiru qajettigi kórsetilgen.

Osy maqsatta Ýkimetting 2019 jylghy 23 jeltoqsandaghy № 958 qaulysymen Parlament Mәjilisining qarauyna Qazaqstan Respublikasynyng Sybaylas jemqorlyqqa qarsy is-qimyl agenttigi әzirlegen «Qazaqstan Respublikasynyng keybir zannamalyq aktilerine sybaylas jemqorlyqqa qarsy is-qimyl mәseleleri boyynsha ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» Qazaqstan Respublikasy Zanynyng jobasy engizildi. Zang jobasynda ózine sybaylas jemqorlyqqa qarsy shekteuler qabyldaghan memlekettik qyzmetshilerge jәne ózge de adamdargha rúqsat etiletin syilyq qúnynyng shegin Azamattyq kodeksten alyp tastau kózdelgen.

Konstitusiyalyq Kenes birneshe ret atap ótkendey, Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tәuelsizdigin odan әri nyghaytu, sonyng ishinde zang jobalau júmystary josparlarynyng tiyimdiligin arttyra, zandar jobalarynyng sapasyn, olardy qabyldaudyng saldaryn taldamalyq jәne boljamdyq túrghydan baghalaudy jaqsarta, zannamalyq aktilerding jәne olargha ilespe zangha tәueldi normativtik qúqyqtyq aktilerding qabyldanuyn ýilestire otyryp, qúqyqtyq ortany serpindi týrde konstitusiyalandyru jәne zannamany janartu arqyly jýzege asyryluy mýmkin. Búdan basqa, Kenes qúqyq shygharmashylyq qyzmetine «jasandy intellekt» qúraldaryn engizu, qúqyq shekteulerding mólsherlestigi men tepe-tendigi qaghidatyn qamtamasyz etuding naqty ólshemsharttaryn әzirleu qajettiligine, sonday-aq zandar men ózge de qúqyqtyq aktilerge ózgerister men tolyqtyrulardyng negizsiz jii engiziletinine nazar audardy (KK-ning 2016 jylghy 16 mausymdaghy, 2018 jylghy 5 mausymdaghy joldaulary jәne t.b.).

Atalghan úsynymdardy iske asyru maqsatynda Ádilet ministrligi «Qazaqstan Respublikasynyng keybir zannamalyq aktilerine normashygharmashylyqty jetildiru mәseleleri boyynsha ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» Qazaqstan Respublikasy Zanynyng jobasyn әzirledi. Onda qúqyqtyq aktilerdi әzirleuden bastap jәne qabyldaghannan keyin olardy oryndaudy qamty otyryp, normashygharmashylyq júmystarynyng barlyq kezenderin jetildiru kózdelgen. Ýkimetting 2019 jylghy 30 jeltoqsandaghy № 1006 qaulysymen jogharyda atalghan Zang jobasy Parlament Mәjilisining qarauyna engizildi. Onda Konstitusiyalyq Kenesting sheshimin iske asyrugha baghyttalghan normativtik qúqyqtyq aktilerdi dayyndaudyng jenildetilgen tәrtibi turaly normalar da bar (14-2, 14-3, 21-1-baptar jәne t.b.).

KK-ning 2019 jylghy 5 mausymdaghy joldauynyng 2.5-tarmaghynda mýgedekterdi әleumettik qorghau salasyndaghy memlekettik sayasattyng tiyimdiligin arttyru qajettigi kórsetilgen.

Ýkimetting zang jobalau júmystarynyng 2020 jylgha arnalghan josparyna sәikes Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrligine «Qazaqstan Respublikasynyng keybir zannamalyq aktilerine azamattardyng jekelegen sanattaryn әleumettik qorghau mәseleleri boyynsha ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» Zang jobasyn әzirleu jýkteldi (Parlamentke engizu merzimi – 2020 jylghy jeltoqsan).

Zanda «mýgedek balalar», «kemtar balalar», «kemistik», «kemtarlyq», «aqyl-oy jaghynan kenjelep qalu», «týzetu», «damymau», «tynys-tirshilikting shektelui», «qalypty damudan auytqushylyq», «aqyl-oy búzylysy», «jaraqat», «aqyl-oy kemistigi» degen úghymdar siyaqty mýgedektik belgisi boyynsha kemsituge әkep soghatyn terminologiyany ózgertu kózdeletin bolady. Sonymen qatar, jeke kómekshining әleumettik qyzmetterin kórsetuining negizgi biznes-prosesterin qayta qarau josparlanuda. Áleumettik jәne kólik infraqúrylymy obektileri qoljetimdiligining sapasyn baqylau maqsatynda sәulet, qala qúrylysy jәne qúrylys qyzmeti salasyndaghy jergilikti atqarushy organdargha mýgedektigi bar adamdardyng barlyq toptary ýshin obektilerding qoljetimdiligin qamtamasyz etuge baqylau funksiyalaryn bekitu úsynylady.

Konstitusiyalyq Kenesting 2020 jylghy 21 qantardaghy № 1 normativtik qaulysyn oryndau ýshin Industriya jәne infraqúrylymdyq damu ministrligi «Túrghyn ýy qatynastary turaly» Qazaqstan Respublikasynyng Zanyna ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» Qazaqstan Respublikasy Zanynyng jobasyn әzirledi. Onda memlekettik túrghyn ýy qorynan basqa túrghyn ýy berilmey shygharu negizderin odan әri jetildiru kózdelgen. Osy maqsatpen uәkiletti organ «Túrghyn ýy qatynastary turaly» Zannyng 107-babynyng 8-1) tarmaqshasyn da týzetudi josparlap otyr.

Tútastay alghanda, memlekettik organdar Qazaqstan Respublikasy Preziydentining janyndaghy Qúqyqtyq sayasat jónindegi kenesting kýn tәrtibinde túraqty qaralatyn Konstitusiyalyq Kenesting qúqyqtyq ústanymdary men úsynymdaryn iske asyru mәselelerine tiyisti kónil bóledi.

«Ruhany Janghyru» últtyq jobasy shenberinde Konstitusiyalyq Kenes jýieli týrde azamattardyng konstitusiyalyq mәdeniyetin arttyru jóninde sharalar qabyldady. Konstitusiyany ghylymy túrghydan úghynu men týsinu dengeyin arttyru, onyng erejeleri men normalaryn tereng týsindiru boyynsha eleuli júmys jýzege asyryldy. Osy maqsatta Respublika Konstitusiyasyna ghylymiy-praktikalyq týsindirme, elde konstitusionalizmdi bekitu hronikasy turaly újymdyq monografiya shygharyldy, jeke kitapta Qazaqstan men Europa Kenesining Qúqyq arqyly demokratiya ýshin Europalyq komissiyasynyng (Venesiya komissiyasynyn) qúqyq ýstemdigi qaghidattaryn bekitu salasyndaghy yntymaqtastyghynyng jiyrma jyldan astam tәjiriybesi qorytyndylandy. Oqushy jastardyng qúqyqtyq mәdeniyetine erekshe kónil bólinude. Konkurstar, iskerlik oiyndar, kezdesuler, ashyq esik kýnderi, otyrystargha shaqyru arqyly qazaqstandyqtardyng jana buynyna konstitusiyalyq erejelerdi qúrmetteu jәne ústanu sezimderi, óz qúqyqtaryn paydalanu jәne qorghau ýshin olardyng manyzdylyghyn úghynu boygha sinirilude.

Aghymdaghy jyly Respublika Konstitusiyasynyng 25 jyldyghyna oray otandyq avtorlardyng Elbasynyng konstitusiyalyq qúrylys jónindegi tәjiriybesi turaly, Konstitusiyalyq Kenesting adam qúqyqtary men bostandyqtaryn jәne basqa da qúndylyqtardy qorghau jónindegi qyzmeti turaly monografiyalar; Konstitusiyalyq qúqyqtyng ensiklopediyalyq anyqtamalyghy, sonday-aq Negizgi Zang turaly jyr tuyndylardyng (alghash ret qazaq tilinde) jәne balalar suretterining jinaqtary; sheteldik avtorlardyng kýshimen – qazaqstandyq konstitusionalizm turaly ghylymy maqalalar jinaghy dayyndaldy.

Kópvektorly syrtqy sayasat shenberinde Konstitusiyalyq Kenesting eldegi konstitusiyalyq zandylyq rejiymin nyghaytugha qyzmet etetin halyqaralyq baylanystary damuda.

Europa Kenesining Venesiya komissiyasyndaghy Konstitusiyalyq Kenesting eks-Tóraghasy IY. Rogovtyng jәne Kenes mýshesi U. Shapaktyng mýsheligi jalghasuda.

Qazaqstan Konstitusiyalyq Kenesining Tóraghasy Q. Mәmy 117 elding konstitusiyalyq әdilet organdary mýshe bolyp tabylatyn Konstitusiyalyq sot tóreligi jónindegi dýniyejýzilik konferensiya Burosynyng qúramyna kirdi. Sonymen qatar, 2018 jyly Qazaqstan Respublikasy Konstitusiyalyq Kenesining Tóraghasy Konstitusiyalyq baqylau organdary Euraziyalyq qauymdastyghynyng tóraghasy bolyp saylandy. 2019-2021 jyldary Konstitusiyalyq Kenes Aziyalyq konstitusiyalyq sottar jәne balamaly instituttar qauymdastyghyna tóraghalyq etedi.

Osy halyqaralyq bastamalardyng barlyghy Negizgi Zannyng qoldanysy tiyimdiligin odan әri kóteruge, konstitusiyalyq zandylyq rejiymin nyghaytugha jәne elding әlemdik arenadaghy bedelin arttyrugha qyzmet etedi.

III

Konstitusiyalyq Kenes elde jәne әlemde bolyp jatqan keng auqymdy ózgeristermen, demokratiyalandyru prosesterin terendetumen, qúqyq qorghau qyzmetin kýsheytumen jәne búryn qabyldanghan ústanymdardy naqtylaumen, jahandyq syn-qaterlerding ósuimen jәne jana qaterlerding tuyndauymen erekshelenetin memlekettilik damuynyng qazirgi kezeninde Konstitusiya normalary iske asyryluynyng jay-kýiin qoldanystaghy zannamanyng sapasy men ony qoldanu praktikasy túrghysynan ghana emes, sonday-aq olardyng jaqyn jәne alys jyldardaghy damuy perspektivalary túrghysynan da baghalau asa manyzdy dep sanaydy. Negizgi Zannyng jasampaz әleueti elde myqty qúqyqtyq memleketti qalyptastyru túraqty baghytyn saqtay otyryp, qajetti jaghdaylardyng tuyndauyna qaray memleketting zannamalyq, әleumettik-ekonomikalyq, sayasy jәne ózge de sheshimderinde barabar kórinis tabuy tiyis. Búl mindetti sheshuge Konstitusiyalyq Kenesting mynaday úsynystary baghyttalghan.

1. Osy jyldar ishinde konstitusiyalyq erejelerdi, Negizgi Zannyng basty iydeyalary men qaghidattaryn ómirge engizu úzaq merzimdi memlekettik josparlau jýiesining qújattary negizinde jýzege asyryldy. Olardyng qatarynda Memleket basshysy 1994, 2002 jәne 2009 jyldary bekitken Respublikanyng Qúqyqtyq reformasynyng memlekettik baghdarlamasy, Qúqyqtyq sayasat tújyrymdamalary bar. Osy baghdarlamalyq qújattar iske asyryluynyng qorytyndylary elding jana qúqyqtyq jýiesin qúru, últtyq zannamanyng negizgi salalaryn eleuli janartu jәne memlekettik apparat qyzmetin qayta janghyrtu boldy.

Eng bastysy – olar ómirding barlyq salalarynda Konstitusiyanyng әleuetin barynsha ashu jónindegi josparly júmysty jasaugha mýmkindik berdi.

HHI ghasyrdyng ýshinshi onjyldyghy konstitusiyalyq qúrylystaghy kezekti, sapasy jaghynan jana kezendi ashady. Zannamanyng qarqyndy damuy, jahandanu prosesterining terendeui men ishki qajettilikter memleket aldyna búryn belgisiz bolghan, sheshui qoghamdyq qatynastardy konstitusiyalandyru dengeyin arttyrudy talap etetin mindetter qoyady.

Konstitusiyalyq Kenesting payymdauynsha, Qazaqstan ýshin órshil maqsatqa qol jetkizu - 2050 jylgha qaray әlemdegi eng aldynghy qatarly 30 memleketting qataryna kiru jolynda Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasyn odan әri iske asyru, onyng eng joghary zandy kýshi men tikeley qoldanyluyn qamtamasyz etu qúqyqtyq sayasat salasyndaghy jana baghdarlamalyq qújat negizinde jýzege asyryluy tiyis. Búl qogham, adam ómirining sapasyn arttyrugha jәne qúqyq ýstemdigi jaghdayynda memlekettilikti nyghaytugha arnalghan elding jýrgizip otyrghan baghytynyng sabaqtastyghyn qamtamasyz etuge mýmkindik beredi.

2. Zannama olqylyqtar men ózekti mәseleler boyynsha qabyldanatyn sheshimderding ómirshendigine kýmәn keltiruge jol bermey, memlekettik jәne qoghamdyq ómirding tez ózgerip túratyn jaghdaylaryna beyimdelip ýlgerui tiyis. Birtútas memleket jaghdayynda birkelki qúqyq shygharmashylyq jәne qúqyq qoldanu praktikasyn qamtamasyz etu manyzdy bolyp tabylady.

Qoldanystaghy qúqyqtyng qarqyndy damuy key kezderde qúqyqtyq retteu jýiesindegi tengerimsizdikke әkeledi, jana zandar qoldanylyp jýrgen zandarmen úshtastyrylmay qabyldanady, zandar men zangha tәueldi aktiler arasyndaghy jýieli baylanystar búzylady, terminologiyanyng birkelki bolmauy bayqalady. Ásirese, búl ótken ghasyrdyng 90-shy jyldary qabyldanghan jәne qazirgi uaqytqa deyin qoldanysta jýrgen zannamalyq aktiler ýshin ózekti bolyp otyr. Olardy konstitusiyalyq talaptargha sәikestigi túrghysynan múqiyat taldau jәne, qajet bolghan jaghdayda, jana redaksiyada qabyldau qajet.

IT industriyasynyng jәne «Elektrondyq Ýkimet» infraqúrylymynyng tez damuy, memlekettik qyzmetterdi kórsetu jәne memlekettik qyzmetting jekelegen týrlerin (elektrondyq memlekettik organdar, onlayn qabyldau bólmesi, elektrondyq densaulyq saqtau, qylmystyq qudalau, sot tóreligi jәne basqalary) jýzege asyru kezinde sifrlyq tehnologiyalar qoldanyluynyng terendeui adamnyng birqatar konstitusiyalyq qúqyqtarynyng iske asyryluy dәrejesine tikeley әser etip, barabar qúqyqtyq baza qalyptastyru talabyn aiqyndaydy. Tayauda oryn alghan oqighalar osy baghyttyng ózektiligin taghy da rastady. Osy salada qoldanylyp jýrgen jәne qabyldanatyn qúqyqtyq aktileri mazmúny men terminologiyasy boyynsha ózara sәikesti boluy qajet. Olar azamattardyng derbes derekterin, memlekettik qúpiyalardy qorghaugha kepildik berui, qúqyqtar men bostandyqtardy iske asyrugha halyqtyng qatysuynyng jәne memlekettik funksiyalardy atqarudyng elektrondyq nysandaryn keneytui tiyis.

Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiymy jariyalaghan COVID-19 koronavirusynyng pandemiyasy jәne onyng jahandyq auqymyna baylanysty osy qauip-qaterge qarsy is-qimyl sharalary halyqaralyq jәne últtyq qúqyqtyq bazany olardyng daghdarys jaghdayyndaghy jana syn-qaterlerding talaptaryna sәikestigi, qoghamdyq, memlekettik jәne jeke mýddelerding oryndy tengerimin qamtamasyz etui túrghysynan tereng úghynu qajettigin ózektendirdi. Qúqyqtyq retteuding qosymsha sharalary memleketterding kópjaqty tiyimdi yntymaqtastyghy ýshin senimdi negiz jasaugha, azamattardyng qúqyqtaryn qamtamasyz etu jәne mindetterin iske asyru tetigin osynday jaghdaylarda, sonyng ishinde osy qúqyqtyq qatynastardyng sifrlyq formatqa auystyryluyna baylanysty, jetildiruge tiyis. Tútastay alghanda, olar konstitusiyalyq qauipsizdikke tónetin qauip-qaterlerdi anyqtau men boldyrmaugha jәne qazaqstandyq qogham ómirining qauipsiz jaghdaylaryn qalyptastyrugha baghyttaluy qajet.

3. Konstitusiyagha sәikes Qazaqstan Respublikasynyng azamatyna jyl sayyn respublikalyq budjet turaly zanda belgilenetin eng tómengi zeynetaqy mólsherine kepildik berilgen (aghymdaghy jyly ol aiyna 40441 tengeni qúraydy).

Búl konstitusiyalyq ereje adamnyng ómir boyy júmyspen qamtyluy dәrejesine, zeynetaqy jinaqtarynyng kólemine jәne t.b. qaramastan, memleket taghayyndaytyn jәne tóleytin zeynetaqynyng mólsheri kórsetilgen shekten tómen bolmaytynyn bildiredi.

Sóitse de, qoldanystaghy zeynetaqy zannamasynda azamattardyng jekelegen sanattaryna mólsheri eng tómengi zeynetaqy mólsherinen tómen zeynetaqy tólemderin belgileuge jol beriledi, búl әleumettik sipattaghy memleketting talaptaryna sәikes kelmeydi.

4. Songhy jyldary Konstitusiyalyq Kenesting sheshimderin oryndau ýshin adamnyng jeke basynyng bostandyq qúqyghyn saqtau kepildikterin nyghaytu, zandardy Konstitusiyanyng 16-babynyng talaptaryna sәikes keltiru jónindegi zannamalyq jәne ózge de sharalar qabyldandy. Búl júmysty qisyndy ayaqtaugha deyin jetkizu qajet. Qoldanystaghy zandarda «sottyng sanksiyasynsyz adamdy jetpis eki saghattan aspaytyn merzimge ústaugha bolady» degen konstitusiyalyq talaptyng saqtalmauyna soqtyratyn erejeler әli de bar.

Mәselen, «Alkogolizmge, nashaqorlyq pen uytqúmarlyq dertine shaldyqqan aurulardy eriksiz emdeu turaly» 1995 jylghy 7 sәuirdegi Qazaqstan Respublikasynyng Zanynda kýshtep әkelu siyaqty memlekettik mәjbýrleu sharasy kózdelgen, ol mәjbýrlep emdeuge jiberu turaly mәseleni sheshu kezinde medisinalyq kuәlandyrudan jaltarghan adamdargha qoldanylady (3-bap).

Alayda osy Zanda qoldanu tetigi is jýzinde qatang qúqyq shekteu sipatyna ie sharalarmen úshtasatyn kýshtep әkeludi oryndau tәrtibi reglamenttelmegen. Kýshtep әkeludi jýzege asyru uaqyty; kýshtep әkeluge jatpaytyn adamdardyng tizbesi; adamnyng kelmeu sebepterin dәleldi dep tanudyng mәn-jaylary; arnauly qúraldardy, dene kýshi men qarudy qoldanu mýmkindigi; sonday-aq adamnyng konstitusiyalyq qúqyqtaryn qozghaytyn basqa da mәseleler zannamalyq týrde aiqyndalmaghan.

5. Azamattardyng qúqyqtary men mindetterin tiyisinshe iske asyru, konstitusiyalyq erejelerge negizdeluge, qanday da bir salada qoghamdyq qatynastar damuynyng yqtimal núsqalarynyng barlyq spektrin qamtugha qabiletti bolugha, memlekettik jәne jeke mýddelerding aqylgha qonymdy tengerimin qamtamasyz etuge tiyis, zannamanyng sapasyna baylanysty.

5.1. Qazirgi uaqytta sotqa deyingi tergep-tekserudi ol toqtatylghannan, onyng ishinde aqtaytyn negizder boyynsha, keyin qayta bastau adamdy qylmystyq jauaptylyqqa tartudyng eskiru merzimi sheginde prokurordyng sheshimi boyynsha sheshiledi (QPK-ning 291-baby).

Qylmystyq qudalau organdarynyng bastamasy boyynsha sotqa deyingi tergep-tekserudi qayta bastau ýshin úzaq merzimderdi belgileu kýdiktining qúqyqtaryn búryn toqtatylghan qylmystyq qudalaudy negizsiz qayta bastaudan qorghaudyng pәrmendi kepildikterining boluyn talap etedi. Eger sotqa deyingi is jýrgizude qylmystyq isti toqtatu turaly sheshimning kýshin jong sot otyrysynda barlyq materialdardy jan-jaqty qarau nәtiyjesinde qabyldansa, onda múnday tetik negizdeletin bolady.

5.2. Azamattyq proseske qatysushylar qúqyqtarynyng konstitusiyalyq kepildikterin nyghaytu boyynsha baghytty jalghastyru qajet. Konstitusiyanyng 13-babynyng 3-tarmaghynda әrkimning bilikti zang kómegin alugha qúqyghy kózdelgen, ol erekshe qúqyqtyq qorghalugha múqtaj adamdargha qatysty airyqsha manyzgha iye. «Neke (erli-zayyptylyq) jәne otbasy turaly» Qazaqstan Respublikasynyng kodeksi balanyng on tórt jasqa tolghanda ózining qúqyqtary men zandy mýddelerin qorghau ýshin óz betinshe sotqa jýginuge qúqyghyn aiqyndaydy (67-baptyng 2-tarmaghy). Múnday adamdardyng azamattyq prosestik әreketke qabilettiligi tanylady (Azamattyq prosestik kodeksting 45-babynyng tórtinshi bóligi). Kәmeletke tolmaghandardyng óz qúqyqtaryn tolyqqandy sot arqyly qorghauyna olardy zang kómegine aqy tóleuden bosatu jәne ókildik etuge baylanysty shyghyndardy memleketting óteui yqpal eter edi.

5.3. Adamnyng jәne azamattyng qúqyqtary men bostandyqtary konstitusiyalyq qúrylysty qorghau, qoghamdyq tәrtipti, adamnyng qúqyqtary men bostandyqtaryn, halyqtyng densaulyghy men imandylyghyn saqtau maqsatynda qajetti shamada ghana jәne tek zanmen shektelui mýmkin. Konstitusiyalyq Kenes birneshe ret atap kórsetkendey, osy qúndylyqtardy qorghau, eger múnday shekteu zandy týrde negizdelgen maqsattargha barabar bolsa jәne әdildik talaptaryna say kelse, tepe-ten, mólsherles jәne demokratiyalyq memlekette konstitusiyalyq manyzy bar qúndylyqtardy qorghau ýshin qajetti bolyp tabylsa, qúqyqtar men bostandyqtardy shekteudi sharttauy mýmkin.

Alayda, zannamalyq aktilerde әli de osy konstitusiyalyq talaptargha sәikes kelmeytin jәne qayta qaraudy talap etetin shekteuler bar.

5.4. Adamnyng birqatar konstitusiyalyq qúqyqtaryn iske asyrumen tikeley baylanysty salalardyng biri menshik qatynastary bolyp tabylady. Konstitusiyalyq Kenes birneshe ret atap ótkendey, Konstitusiyanyng qaghidattary men normalary qogham men memleketting túraqty jәne qaryshty damuyn qamtamasyz ete otyryp, menshik qúqyghynyng onyng tuyndauynyn, ózgeruining jәne toqtatyluynyng barlyq kezenderinde kepildikterin bayandy etedi jәne bekitedi.

Alayda, menshik turaly qoldanystaghy zannamada menshik iyelerining ózderining mýliktik qúqyqtaryn tolyqqandy iske asyruyna, sol siyaqty konstitusiyalyq mindetterin oryndauyna kedergi keltiretin olqylyqtar әli de bar. Kóppәterli túrghyn ýilerding bir bóligi bolyp tabylmaytyn túrghyn emes oryntúraq ýi-jaylaryn kondominium obektisi retinde qúru jәne memlekettik tirkeu tәrtibi osy uaqytqa deyin zannamalyq týrde rettelmegen. Tipti olardyng úzaq uaqyt boyy júmys isteytinine qaramastan. Memlekettik tirkeuding bolmauy menshik iyelerine ortaq mýlikti basqaru tetigin aiqyndau, sonday-aq olardyng salyqtardy, alymdardy jәne budjetke tólenetin ózge de mindetti tólemderdi tóleu boyynsha mindetti oryndauy kezinde problemalar tudyrady. Búny Konstitusiyalyq Kenes ózining 2008 jylghy 23 sәuirdegi № 4 normativtik qaulysynda kórsetken bolatyn.

6. Konstitusiyalyq Kenes kelip týsken ótinishterdi qarau kezinde zannamalyq aktilerding qazaq jәne orys tilderindegi mәtinderining sol bir qoghamdyq qatynastardy әrtýrli qúqyqtyq retteuge jol beretin maghynalyq sәikessizdigin jii anyqtaydy. Atalghan kemshilikter qúqyqtyq aiqynsyzdyq, daular jәne qúqyq normasyn qoldanu mәselesi boyynsha birynghay sot praktikasynyng bolmauyn tuyndatady. Konstitusiyalyq Kenes birqatar normativtik qaulylarda qazaq jәne orys tilderining qoldanyludaghy tendigi sonday-aq normativtik qúqyqtyq aktilerding qazaq jәne orys tilderindegi mәtinderining zang týrindegi teng manyzdylyghyn bildiredi, al qúqyqtyq normanyng mazmúnyn búrmalaytyn jәne ony birjaqty týsinuge mýmkindik bermeytin maghynalyq sәikessizdik, Respublika Konstitusiyasynyng 7-baby 2-tarmaghynyn mazmúnyna negizdele otyryp, múnday normanyng praktikada qoldanyluyn joqqa shygharady, dep kórsetken bolatyn (2007 jylghy 23 aqpandaghy № 3, 2009 jylghy 11 aqpandaghy № 1, 2011 jylghy 7 jeltoqsandaghy № 5, 2020 jylghy 21 qantardaghy № 1 jәne basqalar).

Osyghan baylanysty, Konstitusiyalyq Kenes býkil normativtik-qúqyqtyq bazany belgilengen konstitusiyalyq talaptargha sәikes keltiru maqsatynda oghan tereng reviziya jýrgizu – uәkiletti organdardyng manyzdy mindeti bolyp tabylady dep sanaydy.

7. Memlekettik qyzmetshiler men azamattardyng qúqyqtyq mәdeniyeti dengeyin arttyru konstitusiyalyq zandylyqty jәne qúqyqtyq tәrtipti nyghaytudyng manyzdy sharty bolyp tabylady. Búl mindetti sheshuge adamdardyng sanasyna qúqyqtyq qúndylyqtardy, zang talaptaryn oryndau qajettiligin týsinudi, tәrtipsizdik pen qúqyq búzushylyqtargha mýldem tózbeushilik sezimin endirudi kózdeytin qúqyqtyq tәrbie yqpal etedi. Búl jalpygha birdey qúqyqtyq oqytudyng ýilesimdi jýiesin qúrumen, keng kólemde zang nasihatyn óristetumen qamtamasyz etiluge tiyis. Azamattardy óz qúqyqtaryn adal paydalanugha jәne olardy zandy qúraldarmen qorghaugha ýiretuding manyzy zor. Konstitusiyany bilu men saqtau, ony memleketting basty qúqyqtyq qújaty retinde qúrmetteu qúqyqtyq tәrbiyening barlyq osy qúramdas aspektilerining ózegi boluy tiyis. Konstitusiyalyq qúndylyqtargha bas ii qoghamdyq sanany janghyrtudyng tiregi boluy kerek.

Qúqyqtyq mәdeniyet qúqyq búzushylyqtyng aldyn alumen tyghyz baylanysty. Ol adamgha onyng qúqyqqa qarsy is-әreketining teris qúqyqtyq jәne ózge de saldarlaryn týsindiru, qúqyqtyq núsqamalardan auytqyghan minez-qúlyq modelin tandaugha yqpal etetin sebepter men jaghdaylardy zerdeleu arqyly yqtimal búzushylyqtardyng aldyn aludy bildiredi. Qúqyqqa syiymdy minez-qúlyqty jәne qúqyqty teris paydalanugha jaghymsyz kózqarasty yntalandyru manyzdy bolyp tabylady. Osy júmysqa memlekettik qúrylymdardy ghana emes, sol siyaqty qyzmeti halyqqa zang qyzmetterin kórsetumen baylanysty qoghamdyq instituttardy da tartu kerek. Búl proseske keshendilik pen auqymdylyqty beru maqsatynda qúqyqtyq tәrbiyening memlekettik baghdarlamasyn bekitu oryndy bolar edi.

8. Shiyrek ghasyr ishinde Negizgi Zanda belgilengen, Konstitusiyalyq Kenes jýzege asyratyn konstitusiyalyq baqylaudyng jana modeli Qazaqstan Respublikasynyng demokratiyalyq, zayyrly, qúqyqtyq jәne әleumettik memleket retinde damuy prosesining manyzdy kepiline jәne qozghaushy kýshine ainaldy. Konstitusiyalyq Kenesting sheshimderi konstitusiyalyq normalardyng mazmúnyn naqtylaydy, olargha anyqtyq, tútastyq pen naqty kórinis beredi, qúqyqtyq núsqamalardyng boljanghan maghynasyn ashady, osylaysha zannama men ony qoldanu praktikasynyng konstitusiyalyq memleket iydealdaryna barynsha sәikes keluine baghyt beredi. Olar qogham men memleketting ózara is-qimylynyng qaghidattaryna, jeke túlghanyng qúqyqtary men bostandyqtaryn qamtamasyz etu jәne qorghaugha, halyq, últtyq jәne memlekettik egemendikting bastaularyna, qoldanystaghy qúqyqqa, memleket nysanyna jәne Respublikanyng konstitusiyalyq qúrylysynyng basqa da qúramdas bólikterine qatysty.

Osy memlekettik-qúqyqtyq qyzmet týrining tiyimdiligi kóp jaghdayda qaralatyn ótinishterding sanyna baylanysty, songhy jyldary olardyng sany tómendeude. Konstitusiyalyq Keneske ótinish beru subektilerining belsendiligi memlekettegi jalpy qúqyqtyq ahualgha tikeley әser etedi, memlekettik apparat pen azamattardyng konstitusiyalyq-qúqyqtyq mәdeniyeti dengeyin arttyrady, sonday-aq memlekettik ómirding asa manyzdy mәselelerin Konstitusiya negizinde sheshuding kórsetkishi bolyp tabylady.

Konstitusiyalyq Kenesting ókilettikterine azamattar men úiymdardyng ótinishterin qarau kirmeydi. Degenmen, azamattar men úiymdar Keneske jeke jәne újymdyq ótinishter joldaydy, olarda jekelegen isterdi sheshu kezinde qoldanylghan zandar men basqa da normativtik qúqyqtyq aktilerding kemshilikterin kórsetedi.

Olardy zerdeleu keybir jaghdaylarda kóterilgen mәseleler konstitusiyalyq normalardyng mazmúnymen tyghyz baylanysty jәne Konstitusiyalyq Keneste óz sheshimin tabuy mýmkin ekenin kórsetti. Konstitusiyagha sәikes Keneske múnday ótinishterdi Respublika sottary jibere alady, olardyng aldynda naqty isterdi qarau barysynda taraptar tiyisti ótinishhattar mәlimdeydi. Alayda, prosestik zannamada kózdelgen sottardyng osy ótinishhattardy qarau tetigi, Konstitusiyalyq Kenesting pikirinshe, jetildirudi qajet etedi.

Zannamany janghyrtu «Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyalyq Kenesi turaly» Konstitusiyalyq zandy da odan әri damytudy talap etedi. Zannamada jәne ony qoldanu praktikasynda konstitusiyalyq bastaulardyng kýshengi, Kenes qúzyretinin, sifrlyq tehnologiyalardy qoldanu salalarynyng keneni jәne basqa da qazirgi zamanghy trendter men syn-qaterler konstitusiyalyq is jýrgizuding úiymdastyrushylyq-qúqyqtyq negizderin naqtylau men damytu qajettigin tuyndatady. Tútastay alghanda, búl sharalar kesheni adamnyng konstitusiyalyq qúqyqtarynyng kepildikterin nyghaytu, qúqyq ýstemdigi jәne Respublika Konstitusiyasynyng jetekshiligimen elding qúqyqtyq jýiesin damytu ýshin qajet.

9. Taldau kórsetip otyrghanday, Konstitusiyalyq Kenesting sheshimderin oryndau salasyndaghy jalpy ong ýrdisterge qaramastan, eldegi konstitusiyalyq zandylyq rejiymin nyghaytugha baghyttalghan onyng búryn aitylghan keybir úsynystary men úsynymdary әli de óz sheshimin tappaghan, atap aitqanda:

әkimshilik qúqyq búzushylyqtardy qylmystyq qúqyq búzushylyqtar qataryna auystyru kezinde jana zannyng keri kýshi (búryn qoldanylghan әkimshilik jazalardy oryndau) mәselelerin retteu;

sottalghandyqtyng jәne aqtalmaytyn negizder boyynsha qylmystyq qudalaudy toqtatudyng jalpy qúqyqtyq saldaryn qayta qarau;

qylmystyq zannamada sottalghandardyng dene mýshelerin zaqymdau aktilerin jasau maqsatyn naqtylau jәne «qoghamnan oqshaulaudy qamtamasyz etetin mekeme» úghymynyng mazmúnyn ashu, búl qylmys qúramynyng belgilerin bir maghynada anyqtaugha jәne qúqyq qoldanu praktikasynda keng úghynugha jol bermeuge kepildik beredi;

әkimshilik qúqyq búzushylyqtar turaly ister boyynsha is jýrgizude kýshtep әkeludi qoldanu mәselelerin zannamalyq reglamentteu;

qylmystyq qudalau organdaryna qylmystyq jauaptylyqqa tartylatyn adam turaly mәlimetter bolmaghan kezde jekeshe aiyptau qylmystyq isteri boyynsha jәbirlenushige qylmystyq qúqyq búzushylyqtyng mәn-jaylaryn anyqtaugha jәrdemdesu mindetin jýkteu, sonday-aq jәbirlenushi adam qaytys bolghan jaghdayda jaqyn adamdardyng ótinishteri boyynsha jekeshe aiyptaudy qozghau mýmkindigin belgileu;

qúqyq búzushylyq qúramdarynyng belgilerin anyqtaugha yqpal etetin jәne jauapkershilik sharalaryn aiqyndaugha әser etetin qoldanystaghy zangha tәueldi normativtik qúqyqtyq aktilerge (Jol jýrisi qaghidalary, Qazaqstan Respublikasynda baqylaugha jatatyn esirtki, psihotroptyq zattar men prekursorlar tizimi, Zansyz ainalymda jýrgeni anyqtalghan esirtki, psihotroptyq zattardy, sol tektester men prekursorlardy shaghyn, iri jәne asa iri mólsherge jatqyzu turaly jiyntyq keste, Sot saraptamasy organdarynda sot saraptamalary men zertteulerdi úiymdastyru jәne jýrgizu qaghidalary jәne basqalar) Konstitusiya talaptaryna (39, 61-baptar) sәikestigi túrghysynan reviziya jýrgizu;

jýrip-túru erkindigin aldyn ala shekteu týrindegi jeke profilaktika sharasyn sottyng sanksiyalauy tәrtibin (merzimderin), sanksiya beruden bas tartu negizderin zannamalyq belgileu;

túlghany el sheginen tysqary jerge shygharyp jiberu kezinde ústau merzimderin zannamalyq retteudi odan әri jetildiru.

Qazaqstan Respublikasy Konstitusiyasynyng 25 jyldyq mereytoyy – birinshi kezekte onyng erejelerin jan-jaqty úghynudyn, qazirgi kezende mazmúny memleket pen qoghamdy odan әri janghyrtugha jetkilikti әleuetke ie konstitusiyalyq qúndylyqtardy iske asyrudyng qosymsha sharalaryn әzirleu ýshin birden-bir sebep bolyp tabylady.

Konstitusiyalyq Kenes osy joldauda úsynylghan sharalardy iske asyru Negizgi Zannyng bedelin arttyrady jәne elimizde qúqyq ýstemdigin nyghaytugha yqpal etedi dep payymdaydy.

Qayrat Mәmiy,

Konstitusiyalyq Kenesting tóraghasy.

Abai.kz