«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى كونستيتۋتسيالىق زاڭدىلىقتىڭ جاي-كۇيى تۋرالى»

بيىلعى جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا 25 جىل تولادى. ول قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ ستراتەگياسى مەن قازاقستان حالقى ەركىنىڭ ۇندەستىگى جاعدايىندا 1995 جىلعى 30 تامىزدا رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمدا قابىلدانعان بولاتىن.

وتكەن جىلدار ىشىندە كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ بەس، ون، ون بەس، جيىرما جانە جيىرما بەس جىل بويىنشا (2000, 2005, 2010, 2015 جانە 2016 جىلدارى) قورىتىندى جولداۋلارىن ۇسىنۋدىڭ بەلگىلى ءبىر پراكتيكاسى قالىپتاستى.

بۇل ۇستانىم نەگىزگى زاڭنىڭ قولدانىسى تيىمدىلىگىن ودان ءارى ارتتىرۋ ءۇشىن جۇرگىزىلىپ وتىرعان جۇمىسقا مازمۇندىق جاعىنان جانە وبەكتيۆتى مونيتورينگ جۇرگىزۋ، ونىڭ الەۋەتىن بارىنشا پايدالانۋ ماقساتتارىنا نەعۇرلىم تولىق دارەجەدە جاۋاپ بەرەدى.

سوندىقتان وسى جولداۋدا 2015-2020 جىلدار كەزەڭى بويىنشا اقپارات ۇسىنىلدى.

I

وتكەن كەزەڭ قازاقستاندىق كونستيتۋتسيالىق بىرەگەيلىكتى نىعايتۋ ءۇشىن تاريحي تاڭبالى وقيعالارىمەن ەرەكشەلەندى.

قازاقستاندا جوعارعى بيلىكتىڭ اۋىسۋى ورىن الدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆ 2019 جىلعى 19 ناۋرىزدا ءوز ەركىمەن وتستاۆكاعا شىعۋىن جاريالاپ، مەملەكەت باسشىسى رەتىندەگى وكىلەتتىگىن توقتاتتى. ول وكىلەتتىلىك پارلامەنت سەناتىنىڭ توراعاسىنا ءوتتى.

2019 جىلعى 20 ناۋرىزدا ۇكىمەتتىڭ باستاماسى بويىنشا رەسپۋبليكا كونستيتۋتسياسىنىڭ 2-بابىنا وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. قازاقستان استاناسىنىڭ اتاۋى نۇر-سۇلتان بولىپ وزگەردى.

9 ماۋسىمدا كەزەكتەن تىس پرەزيدەنتتىك سايلاۋ قورىتىندىسى بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا پرەزيدەنتى بولىپ ق.ك. توقاەۆ سايلاندى جانە ول 12 ماۋسىمدا قىزمەتىنە كىرىستى.

مەملەكەت باسشىسى وكىلەتتىگىنىڭ كوشۋى، كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ جانە رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋى كونستيتۋتسيانىڭ جانە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سايلاۋ تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭنىڭ تالاپتارىنا قاتاڭ سايكەستىكتە ءوتتى.

بيلىكتىڭ اۋىسۋى ىشكى تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ جانە قازاقستاننىڭ حالىقارالىق بەدەلىن نىعايتۋدىڭ سەرپىندى فاكتورى  بولدى. كونستيتۋتسيالىق كەڭەس سول كەزدە اتاپ وتكەندەي، مەملەكەتتىلىك دامۋىنىڭ جاڭا كەزەڭىندە مەملەكەتتىڭ بارلىق ورگاندارىنىڭ، ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنىڭ جانە ازاماتتاردىڭ ءبىرىنشى كەزەكتەگى مىندەتى بولىپ بيلىك تارماقتارىنىڭ قوعامدىق كەلىسىم مەن ساياسي تۇراقتىلىقتى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باسقا تۇبەگەيلى پرينتسيپتەرى مەن قۇندىلىقتارىن، ەل كونستيتۋتسياسىنىڭ ەرەجەلەرى مەن نورمالارىن قۇرمەتتەۋ جاعدايىندا جۇمىس جاساۋىن قامتاماسىز ەتۋ تابىلادى.

ۋاقىت رەسپۋبليكانىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسىنىڭ جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ كونستيتۋتسيالىق زاڭنامادا بەلگىلەنگەن ءبىر-ءبىرىن ءوزارا تولىقتىراتىن قىزمەتىنىڭ وڭتايلىلىعى مەن پەرسپەكتيۆالىلىعىن كورسەتتى. وسى قىزمەت قازاقستاننىڭ وركەندەۋى، قوعامداعى بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمگە، ۇلتتىڭ ودان ءارى بىرىگۋىنە قول جەتكىزۋ سياقتى ورتاق ماقساتتارىنا باعىتتالعان. بۇل رەتتە ەلباسى مەن مەملەكەت باسشىسى قولدانىستاعى زاڭناماعا سايكەس وزدەرى اتقارىپ وتىرعان ءارتۇرلى مەملەكەتتىك لاۋازىمدار مەن قىزمەت نىساندارىن جانە ادىستەرىن پايدالانادى، بۇل ەلدى باسقارۋ ناتيجەلىلىگىن ارتتىرادى.

قازاقستاندا كونستيتۋتسيوناليزمدى دايەكتى تۇردە ورنىقتىرۋ، نەگىزگى زاڭنىڭ قۇندىلىقتارىن بايىتۋ، ادامنىڭ جانە ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنا كەپىلدىك بەرۋ، كاسىپكەرلىكتى دامىتۋدى ىنتالاندىرۋ جانە ونى قورعاۋ، كونستيتۋتسيالىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى جۇمىس جالعاستىرىلدى.

بۇگىندە الەم قارقىندى وزگەرىستەر، جاڭا گەوساياسي شىندىق داۋىرىنە قادام باستى. قازاقستاننىڭ الدىندا بۇرىن بولماعان سىن- قاتەرلەر تۋىنداپ وتىر، ولارعا تەك ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە ساياسي پروگرەسس ارقىلى عانا دۇرىس جاۋاپ بەرىلۋى مۇمكىن.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ قىزمەتىن قازاقستاننىڭ ءۇشىنشى جاڭعىرۋىن ىسكە اسىرۋعا، بەس ينستيتۋتسيونالدىق رەفورمانى جانە مەملەكەتىمىزدىڭ باسقا دا ماڭىزدى ستراتەگيالىق قۇجاتتارىن جۇزەگە اسىرۋعا باعىتتاپ وتىر.

جوعارعى بيلىكتىڭ كونستيتۋتسيالىق ساياساتىنىڭ باسىمدىقتارىنا وتكىر الەۋمەتتىك پروبلەمالار مەن جۇمىسپەن قامتۋ ماسەلەلەرىن شەشۋ; قازاقستاندىق كاسىپكەرلەردى قولداۋ، ينۆەستيتسيالاردى تارتۋ جانە قورعاۋ، ىسكەرلىك بەلسەندىلىكتى ىنتالاندىرۋ، كەڭ كولەمدە ورتا تاپتى قالىپتاستىرۋ; قوعامنىڭ بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋ جانە ءاربىر ازاماتتىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ; «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىن ىسكە اسىرۋ، ساياسي ترانسفورماتسيا پروتسەسىن جالعاستىرۋ جانە ازاماتتىق قوعامدى دامىتۋ ەنگىزىلگەن.

كۇشتى، وكىلەتتى پرەزيدەنت – ىقپالدى، جۇمىس ىستەۋگە قابىلەتتى پارلامەنت – حالىققا ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ۇشتاعان فورمۋلاسىنا اينالۋدا.

رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا، ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن، بوستاندىقتارى مەن قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە، دامىعان جانە ينكليۋزيۆتى ەكونوميكانى قالىپتاستىرۋعا، حالىقتى الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ سالاسىن جاڭعىرتۋعا، سونداي-اق وڭىرلەردى نىعايتۋعا باعىتتالعان بىرقاتار باستامالارىن ۇسىندى. ولار مەملەكەت باسشىسى ق.ك. توقاەۆتىڭ 2019 جىلعى 2 قىركۇيەكتەگى «سىندارلى قوعامدىق ديالوگ – قازاقستاننىڭ تۇراقتىلىعى مەن وركەندەۋىنىڭ نەگىزى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا تۇيىندەلىپ بەرىلدى.

2019-2020 جىلدارى قازاقستان رەسپۋبليكاسىن دەموكراتيالىق، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە ايقىندايتىن كونستيتۋتسيانىڭ قوسىمشا رەسۋرستارى ىسكە قوسىلدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى كوروناۆيرۋستىق پاندەميانىڭ الدىن الۋ جانە ونىمەن كۇرەسۋ بارىسىندا ءوزىن مىقتى الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە كورسەتە ءبىلدى. كونستيتۋتسيانىڭ ادام، ونىڭ ءومىرى، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى ەڭ جوعارى قۇندىلىقتار جونىندەگى تالابى بۇكىل جۇمىستىڭ نەگىزىنە قويىلدى. شەتەلدەردەن جۇزدەگەن ازاماتتارىمىزدى ەۆاكۋاتسيالاۋ، اۋرۋدان زارداپ شەككەندەرگە مەديتسينالىق كومەك كورسەتۋ، سونداي-اق تابىسىنان ايىرىلعان قازاقستاندىقتارعا قارجىلاي قولداۋ، ولاردىڭ بيزنەسىن ساقتاۋ ءۇشىن بۇرىن-سوڭدى بولماعان قارجىلىق جانە ادامي رەسۋرستار جۇمسالدى. بارلىق قاجەتتى مەملەكەتتىك مەكەمەلەر، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن قارۋلى كۇشتەر جۇمىلدىرىلدى، ازاماتتار اسكەري جيىندارعا تارتىلدى. وتانداستاردىڭ باسىم كوپشىلىگى كارانتين شارالارى كەزىندە وقشاۋلانۋ ءتارتىبىن ساقتاپ، وسىلايشا دارىگەرلەرگە كومەكتەستى. ءاربىر تۇلعانىڭ ءوز مىندەتتەرىن ساپالى ورىنداۋىنىڭ ارقاسىندا بۇل قيىندىقتىڭ سالدارى بارىنشا ازايتىلدى. كونستيتۋتسيادا بەكىتىلگەن ازاماتتاردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قۇقىقتارى قوسىمشا ماتەريالدىق جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق تۇرعىدان قامتاماسىز ەتىلدى.

ەلدە مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ءومىردى ودان ءارى دەموكراتيالاندىرۋ جونىندەگى جۇمىس جۇرگىزىلۋدە. رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى ءوزى قۇرعان ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىن باسقارادى، ونىڭ باستى مىندەتى ەلدىڭ وزەكتى ەكونوميكالىق جانە ساياسي ماسەلەلەرى بويىنشا جۇيەلى، ۇزاق مەرزىمدى، ءتيىمدى شارالار ازىرلەۋ بولىپ تابىلادى. قوعامنىڭ ءارتۇرلى توپتارىنىڭ كەڭ وكىلدىگى نەگىزىندە سىندارلى ديالوگ ارقىلى جاڭا ساياسي مادەنيەت قالىپتاستىرىلۋدا.

كەڭەستىڭ نازارىندا جەردى قورعاۋ جانە اۋىل شارۋاشىلىعى القاپتارىن ۇتىمدى پايدالانۋ، مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ ەسەپ بەرۋى مەن اشىقتىعى، بيۋدجەت قاراجاتىنىڭ ءتيىمدى ءارى ۇتىمدى جۇمسالۋى، شەتەلدىك جۇمىس كۇشىن تارتۋدى ۇيىمداستىرۋ، سىرتقى قارىز بويىنشا بيۋدجەت قاراجاتىن ءبولۋ، الەۋمەتتىك رەفورمالار جانە باسقا دا وزەكتى ماسەلەلەر بار.

ولاردىڭ بىرقاتارى زاڭنامادا شەشىمىن تاۋىپ ۇلگەردى. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بەيبىت جينالىستاردى ۇيىمداستىرۋ جانە وتكىزۋ ءتارتىبى تۋرالى» تۇبەگەيلى جاڭا زاڭ قابىلداندى. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پارلامەنتى جانە ونىڭ دەپۋتاتتارىنىڭ مارتەبەسى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭعا وپپوزيتسيالىق قىزمەتكە ارنالعان نورمالار ەنگىزىلدى. بۇدان باسقا زاڭنامالىق نوۆەللالاردىڭ قاتارىندا ساياسي پارتيا قۇرۋ ءۇشىن ازاماتتاردىڭ سانىن ەكى ەسە قىسقارتۋ، سايلاۋ پارتيالىق تىزىمدەرىندە ايەلدەر مەن جاستار ءۇشىن مىندەتتى 30 % كۆوتانى قاراستىرۋ، جالا جابۋدى دەكريميناليزاتسيالاۋ جانە باسقالار بار.

اتالعان قىزمەت نەگىزگى زاڭدا كوزدەلگەن حالىق بيلىگى جۇيەسىنىڭ ۋاقىت تالاپتارىنا سايكەس بىرتىندەپ ترانسفورماتسيالانۋى ءۇشىن اسا ءماندى بولىپ تابىلادى.

اعىمداعى جىلى قولدانىستاعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا 25 جىل تولادى. مەملەكەتتىك ورگاندار مەن قوعامدىق بىرلەستىكتەر وسى تاريحي وقيعانىڭ ءمانىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ونى قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمدى نىعايتۋ ءۇشىن پايدالانۋى، نەگىزگى زاڭنىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزىلگەن جەتىستىكتەردى، سونداي-اق مەملەكەتتىڭ، قوعامنىڭ جانە ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ جوعارى نازارىن تالاپ ەتەتىن سىن-قاتەرلەر مەن تاۋەكەلدەردى تالداعانى ءجون.

كونستيتۋتسيالىق كەڭەس ەلباسىنىڭ كونستيتۋتسيوناليزمدى ودان ءارى بەكىتۋ; قازاقستاندىق جالپىۇلتتىق قۇندىلىق رەتىندە قۇقىق ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋ; حالىق بيلىگىنە، ادامنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنا كەپىلدىك بەرۋ;  جەكە تۇلعانىڭ قورعالۋ دەڭگەيىن جانە مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ ءتيىستى جۇمىس ىستەۋىن ارتتىرۋ جونىندەگى ستراتەگيالىق باعىتىنىڭ جان-جاقتى ساباقتاستىعىن اسا ماڭىزدى دەپ سانايدى.

كونستيتۋتسيوناليزم نەگىزدەرىنىڭ مىزعىماستىعىن ساقتاۋ جانە ونىڭ جاڭا جەتىستىكتەرىن ىسكە اسىرۋ، كونستيتۋتسيانىڭ تۇراقتىلىعى مەن دامىپ وتىرۋ قابىلەتتىلىگىنىڭ ۇيلەسىمدىلىگى، ونىڭ قوعامدىق دامۋ تالاپتارىن قابىلداۋى اتا زاڭنىڭ الەۋەتىن زاڭنامالىق جانە باسقا جولدارمەن ىسكە اسىرۋ، سونداي-اق نەگىزگى زاڭنىڭ ماتىنىنە ۋاقتىلى وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى.

قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىلىگى ءۇشىن وتكەن ءۇش جىل «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» 2017 جىلعى 10 ناۋرىزداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىمەن جۇزەگە اسىرىلعان كونستيتۋتسيالىق رەفورمانىڭ ىسكە اسىرىلۋىمەن ەرەكشەلەندى. ول «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى، قازاقستاننىڭ وزىق دامىعان وتىز ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋى اياسىندا قوعام مەن مەملەكەتتىڭ دايەكتى تۇردە جان-جاقتى جاڭعىرۋى جولىنداعى جاڭا زاڭدى كەزەڭ.

زاڭمەن مەملەكەت باسشىسىنىڭ كونستيتۋتسيالىق مارتەبەسىن ناقتىلاۋ، پارلامەنت پەن ۇكىمەتتىڭ ءرولىن، دەربەستىگىن جانە جاۋاپكەرشىلىگىن كۇشەيتۋ، مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بىرتۇتاستىعى جانە ءبولىنۋى قاعيداتىن نەگىزگە الا وتىرىپ، بيلىك وكىلەتتىكتەرىن پرەزيدەنتتىڭ، پارلامەنتتىڭ جانە ۇكىمەتتىڭ اراسىندا قايتا ءبولۋ ارقىلى پرەزيدەنتتىك باسقارۋ نىسانىن دەموكراتيالىق جاڭعىرتۋ جۇزەگە اسىرىلدى. سوت جۇيەسى مەن پروكۋراتۋرانىڭ كونستيتۋتسيالىق نەگىزدەرى تۇزەتىلدى.

نوۆەللالاردىڭ بىرقاتارى كونستيتۋتسيانىڭ قولدانىستاعى قۇقىق جۇيەسىندەگى ۇستەمدىگىن جانە ەلىمىزدىڭ بۇكىل اۋماعىندا ونىڭ ءسوزسىز ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتۋگە، مەملەكەتتى باسقارۋدى جەتىلدىرۋگە، ادامنىڭ جانە ازاماتتىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋدى كۇشەيتۋگە، ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق مىندەتتەرىن ورىنداۋىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان.

كونستيتۋتسيالىق كەڭەس قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ جاڭارتىلعان ءماتىنى ەلىمىزدىڭ تۇراقتى دامۋىنىڭ باسىمدىقتارىنا، ازاماتتاردىڭ پىكىرىن كەڭىنەن ەسكەرە جانە نەگىزگى زاڭنىڭ كىرىسپەسىندە، 1-بابىنىڭ 2-تارماعىندا جانە 91-بابىنىڭ 2-تارماعىندا بەكىتىلگەن كونستيتۋتسيالىق قۇندىلىقتاردى ءسوزسىز ساقتاي وتىرىپ، قوعام مەن مەملەكەتتى تەرەڭ جاڭعىرتۋعا جاۋاپ بەرەدى دەپ ەسەپتەيدى.

ەۋروپا كەڭەسىنىڭ قۇقىق ارقىلى دەموكراتيا ءۇشىن ەۋروپالىق كوميسسياسى (ۆەنەتسيا كوميسسياسى) 110-شى جالپى سەسسياسىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسى بويىنشا وڭ قورىتىندى بەردى.

زاڭناماعا ءتيىستى تۇزەتۋلەر ەنگىزىلگەننەن كەيىن ەل جاڭا كونستيتۋتسيالىق شىنايىلىق، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قوسىمشا مۇمكىندىكتەردى بىرتىندەپ يگەرۋى، ولاردىڭ نەعۇرلىم دەربەستىگى مەن جاۋاپكەرشىلىگى جاعدايىندا ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. جاڭا قۇقىق قولدانۋ پراكتيكاسى قالىپتاسۋدا، قوعامدىق سانا، ونىڭ ىشىندە ازاماتتار مەن مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ كونستيتۋتسيالىق-قۇقىقتىق مادەنيەتى وزگەرۋدە.

تۇتاستاي العاندا، دۇرىس ايقىندالعان كونستيتۋتسيالىق-قۇقىقتىق ساياسات پەن قۇندىلىقتارعا باعدارلانعان كونستيتۋتسيالىق-قۇقىقتىق پراكتيكا ءوزارا ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرا وتىرىپ، نەگىزگى زاڭنىڭ وزىنە ءتان فۋنكتسيالارىن ءتيىمدى ىسكە اسىرۋىنا ىقپال ەتەدى، ونىڭ ەرەجەلەرىن جانە نورمالارىن ورىنداۋ مەن قولدانۋدىڭ ساپاسىن، ازاماتتار مەن مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ قۇقىقتىق ساناسىنىڭ دەڭگەيىن ارتتىرۋعا جۇمىس جاسايدى.

قازاقستاندا ۇزاق مەرزىمدى باسىمدىقتارعا سايكەس مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ جۇيەسىنىڭ قولدانىستاعى قۇجاتتارىن: قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2025 جىلعا دەيىنگى ستراتەگيالىق دامۋ جوسپارىن (رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ 2018 جىلعى 15 اقپانداعى جارلىعى), «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىن جانە باسقالاردى ورىنداۋ جالعاسۋدا.

2019 جىلدان باستاپ جاستار جىلىنىڭ وتكىزىلۋىمەن جانە ۆولونتەر جىلىنىڭ باستالۋىمەن، «Birgemiz» رەسپۋبليكالىق ۆولونتەرلەر فرونت-ءوفيسىنىڭ اشىلۋىمەن، پرەزيدەنتتىك جاستار كادر رەزەرۆىنىڭ قالىپتاستىرىلۋىمەن جانە ت.ب. بايلانىستى ماڭىزدى وقيعالار ورىن الدى.

قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگىن نىعايتۋدا سوڭعى جىلداردا ىسكە اسىرىلعان اسا ماڭىزدى ىستەردىڭ كۇن تارتىبىندە –تۇركىستان وبلىسىن قۇرۋ جانە تۇركى الەمىنىڭ مادەني-رۋحاني ورتالىعى رەتىندە تۇركىستان قالاسىن دامىتۋ جونىندەگى باس جوسپاردىڭ تۇجىرىمداماسىن ىسكە اسىرۋدى باستاۋ; رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ كاسپي تەڭىزىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى تۋرالى كونۆەنتسياعا قول قويۋى; ەلوردانىڭ 20 جىلدىق مەرەيتويىن مەرەكەلەۋ; «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعىن ىسكە قوسۋ; «ەكسپو-2017» حالىقارالىق مامانداندىرىلعان كورمەسى، سۋديالاردىڭ VII سەزى، ازاماتتىق فورۋمدار مەن باسقا دا ءىس-شارالار بولدى.

قازاقستاننىڭ جوعارى حالىقارالىق بەدەلى قازاقستان پرەزيدەنتى ق.ك. توقاەۆتىڭ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى باس اسسامبلەياسى 74-ءشى سەسسياسىنىڭ جالپى دەباتتارىندا جانە «COVID-19 پاندەمياسى تۇسىندا جانە ودان كەيىنگى كەزەڭدە دامۋدى قارجىلاندىرۋ» اتتى جوعارى دەڭگەيدە وتكەن شارادا ءسوز سويلەۋى كەزىندە; قازاقستاندىق بالالار مەن انالاردى قارۋلى قاقتىعىستار ايماقتارىنان شىعارۋ; قازاقستاننىڭ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى ەمەس مۇشەسى ميسسياسىن ورىنداۋى جانە وعان توراعالىق ەتۋى بارىسىندا; 2016 جىلعى 31 ناۋرىزدا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا ەنگىزىلگەن ەلباسىنىڭ «الەم. ءححى عاسىر» مانيفەسىندە; نۇر-سۇلتان قالاسىندا وتكىزىلگەن سيريا بويىنشا حالىقارالىق كەزدەسۋلەردە; الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ VI سەزىندە جانە باسقا دا ءىرى فورۋمداردا بىرنەشە رەت راستالدى.

قازاقستاننىڭ جەتىستىكتەرى ەل بەدەلىنىڭ جانە رەسپۋبليكانىڭ كونستيتۋتسياسىندا باياندى ەتىلگەن قاعيداتتاردىڭ، ەرەجەلەر مەن نورمالاردىڭ ساپالى ورىندالۋىنىڭ ايعاعى.

دەي تۇرعانمەن، جاڭا سىن-قاتەرلەر قازاقستاندىق زاڭ شىعارۋشى جانە اتقارۋشى بيلىك تارماقتارى ورگاندارىنىڭ جۇيەسى الدىندا ءوز شەشىمىن تالاپ ەتەتىن جاڭا ماسەلەلەردى قويادى.

II

بەلگىلەنگەن كەزەڭ ىشىندە كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ قۇقىقتىق نەگىزدەرى جەتىلدىرىلدى. ءۇشىنشى كونستيتۋتسيالىق رەفورمامەن ونىڭ ەلدەگى كونستيتۋتسيالىق زاڭدىلىق رەجيمىن قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى ميسسياسىن نەعۇرلىم ءتيىمدى اتقارۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن وزگەرىستەر جۇزەگە اسىرىلدى.

ادامنىڭ جانە ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ، مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىن، ەگەمەندىگى مەن تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋ مۇددەسىندە مەملەكەت باسشىسى كونستيتۋتسيالىق كەڭەسكە كۇشىنە ەنگەن زاڭنىڭ نەمەسە وزگە دە قۇقىقتىق اكتىنىڭ كونستيتۋتسيالىلىعىن تەكسەرۋ ماسەلەسى بويىنشا، كونستيتۋتسيانىڭ 91-بابىنىڭ 3-تارماعىندا كوزدەلگەن جاعدايدا قورىتىندى بەرۋ تۋرالى ءوتىنىش جاساۋ قۇقىعىنا يە بولدى. بۇل نەگىزگى زاڭعا تۇزەتۋلەر ەنگىزۋ كەزىندە ەرەكشە قورعالاتىن كونستيتۋتسيالىق قۇندىلىقتاردى ساقتاۋ تەتىكتەرىن كۇشەيتۋگە قاتىستى. بۇدان بىلاي رەسپۋبليكانىڭ كونستيتۋتسياسىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ولاردىڭ نەگىزگى زاڭنىڭ 91-بابىنىڭ 2-تارماعىندا بەلگىلەنگەن تالاپتارعا سايكەس كەلەتىنى تۋرالى كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ قورىتىندىسى بولعان جاعدايدا عانا رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمعا نەمەسە پارلامەنتتىڭ قاراۋىنا شىعارىلادى.

رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ شەشىمىنە قارسىلىق ءبىلدىرۋ قۇقىعى ونىڭ ءوزىنىڭ باستاماسى بويىنشا الىپ تاستالدى. وسىلايشا، كەڭەستىڭ قورىتىندى شەشىمدەرىنە تۇپكىلىكتى سيپات بەرىلدى، بۇل كونستيتۋتسيالىق نورمالاردى تۇسىندىرۋدەگى كەڭەستىڭ ءرولى مەن جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرادى. كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ اپپاراتى كۇشەيتىلەتىن بولادى.

كونستيتۋتسيالىق كەڭەس قىزمەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق نەگىزدەرىندە ەلەۋلى وزگەرىستەر بولدى. كونستيتۋتسيالىق كەڭەسكە سوتتاردىڭ قولدانىلاتىن زاڭنىڭ نەمەسە وزگە دە نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىنىڭ كونستيتۋتسيالىلىعىن تەكسەرۋ تۋرالى ۇسىنىستارمەن جۇگىنۋى ءراسىمى جەڭىلدەتىلدى. سۋديالاردىڭ تاۋەلسىزدىگىن كۇشەيتۋ جانە سۋديالىق بەلسەندىلىكتى ىنتالاندىرۋ ماقساتىندا ءتيىستى سوتتار توراعالارىنىڭ ۇسىنىستارعا قول قويۋى تۋرالى فورمالدى تالاپ جويىلدى.

قۇقىقتىق جۇيەنىڭ قارقىندى دامۋى جانە تۋىندايتىن سىن-قاتەرلەر كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋدى دوكترينالىق-ادىسنامالىق قامتاماسىز ەتۋدى كۇشەيتۋ قاجەتتىگىنە سەبەپشى بولدى، وسىعان بايلانىستى 2018 جىلى ەلىمىزدىڭ بەلگىلى قۇقىقتانۋشى عالىمدارى كىرەتىن كونستيتۋتسيالىق كەڭەس جانىنان عىلىمي-كونسۋلتاتيۆتىك كەڭەس قۇرىلدى. وتىنىشتەردى جان-جاقتى جانە تولىق قاراۋ ءۇشىن كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ الدىنا قويىلعان ماسەلەلەرگە قۇقىق قورعاۋ، عىلىمي جانە وزگە دە ۇيىمدار مەن ازاماتتاردىڭ باستاماشىلىق قورىتىندىلارى ينستيتۋتى كوزدەلدى.

جاپپاي تسيفرلاندىرۋ داۋىرىندە كونستيتۋتسيالىق كەڭەس كونستيتۋتسيالىق ءىس جۇرگىزۋدى ەلەكتروندىق فورماتتا جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋدە.

وتكەن ۋاقىت ىشىندە جاڭا مۇمكىندىكتەردى پايدالانا وتىرىپ، كونستيتۋتسيالىق كەڭەس پارلامەنت قابىلداعان جانە مەملەكەت باسشىسىنا قول قويۋعا ۇسىنىلعان زاڭداردىڭ كونستيتۋتسياعا سايكەستىگىن قارادى، قولدانىستاعى زاڭنامانىڭ كونستيتۋتسيالىلىعىن تەكسەردى، نەگىزگى زاڭنىڭ نورمالارىنا رەسمي تۇسىندىرمە بەردى، كونستيتۋتسيالىق رەفورمانىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ءوز شەشىمدەرىنە رەۆيزيا جۇرگىزدى جانە كونستيتۋتسيالىق قۇندىلىقتاردى ورنىقتىرۋ جونىندەگى وزگە دە قىزمەتتى جۇزەگە اسىردى. ءوتىنىش سۋبەكتىلەرى قاتارىندا مەملەكەت باسشىسى، پارلامەنت پالاتالارىنىڭ توراعالارى مەن رەسپۋبليكا سوتتارى بولدى. كونستيتۋتسيالىق ءىس جۇرگىزۋ ناتيجەلەرى بويىنشا 8 نورماتيۆتىك قاۋلى، 1 قوسىمشا قاۋلى، 1 قورىتىندى جانە كەڭەستىڭ بۇرىن قابىلدانعان شەشىمدەرىن قايتا قاراۋ تۋرالى 2 قاۋلى قابىلداندى.

قايتا قارالعان جانە جاڭا كونستيتۋتسيالىق تالاپتارعا سايكەس كەلتىرىلگەن نورماتيۆتىك قاۋلىلار: ۇلتتىق جانە حالىقارالىق قۇقىقتىڭ اراقاتىناسى; مەملەكەت باسشىسىنىڭ زاڭ شىعارۋ فۋنكتسيالارىن جۇزەگە اسىرۋى; ۇكىمەتتى قالىپتاستىرۋ ءتارتىبى، قۇرىلىمى مەن قۇزىرەتى، ونىڭ اكتىلەرىنىڭ كۇشىن جويۋ نە توقتاتا تۇرۋ; ايرىقشا قورعالاتىن كونستيتۋتسيالىق قۇندىلىقتاردىڭ تىزبەسى مەن ولاردى قورعاۋ تەتىكتەرى; پروكۋراتۋرانىڭ، سوت جۇيەسىنىڭ جانە باسقا دا ينستيتۋتتاردىڭ مارتەبەلىك نەگىزدەرى ماسەلەلەرىنە قاتىستى بولدى. ولار وزگەرگەن كونستيتۋتسيالىق ەرەجەلەردىڭ مازمۇنىن قايتا پايىمداۋعا، قاجەتتىلىككە قاراي، جاڭا كونستيتۋتسيالىق تالاپتاردى ەسكەرە وتىرىپ، قايتا تۇسىندىرۋگە مۇمكىندىك بەردى.

كەڭەس كونستيتۋتسيالىق نورمالاردى رەسمي ءتۇسىندىرۋ بويىنشا وكىلەتتىگىن ىسكە اسىرا وتىرىپ، مەملەكەت باسشىسىنىڭ قۇقىقتىق جاعدايىن جانە ونىڭ وكىلەتتىگىن توقتاتۋ نەگىزدەرىن، ەڭ جوعارى لاۋازىمدى تۇلعانىڭ قىزمەتىنە كانديداتتارعا قويىلاتىن تالاپتاردى، كونستيتۋتسيالىق كەڭەس مۇشەلەرىن تاعايىنداۋ مەرزىمدەرىن، الەۋمەتتىك مەملەكەت، انا مەن بالانى قورعاۋ قاعيداتتارىن ناقتىلاعان، ادامنىڭ جانە ازاماتتىڭ كەيبىر كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ مازمۇنىن اشقان، ولاردىڭ ءارتۇرلى سوت ءىسىن جۇرگىزۋدە ساقتالۋى كەپىلدىكتەرىن نىعايتقان تۇسىندىرۋلەر بەردى (2016 جىلعى 14 جەلتوقسانداعى № 1, 2018 جىلعى 10 ساۋىردەگى № 3, 2018 جىلعى 3 شىلدەدەگى № 5, 2019 جىلعى 15 اقپانداعى № 1, 2019 جىلعى 25 ساۋىردەگى № 4 نورماتيۆتىك قاۋلىلار).

كونستيتۋتسيالىق كەڭەس ءوزىنىڭ جىل سايىنعى جولداۋلارىندا قولدانىستاعى قۇقىقتىڭ كونستيتۋتسيالىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ، جەكە تۇلعانىڭ كونستيتۋتسيالىق مارتەبەسىن تولىققاندى ىسكە اسىرۋ، زاڭ شىعارماشىلىعى قىزمەتىن جاڭعىرتۋ، مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ الۋان تۇرلەرىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ جانە باسقا دا ماسەلەلەرگە ارقاشان نازار اۋدارىپ وتىردى.

كونستيتۋتسيالىق كەڭەس نەگىزگى زاڭعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار جوباسىنا الدىن الا كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋدى جۇزەگە اسىرۋ جونىندەگى ءوزىنىڭ جاڭا فۋنكتسياسىن العاش رەت ىسكە اسىردى. رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا ۇكىمەت باستاماشىلىق ەتكەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا وزگەرىستەر ەنگىزۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ جوباسى رەسپۋبليكا كونستيتۋتسياسىنا سايكەس دەپ تانىلدى (2019 جىلعى 20 ناۋرىزداعى № 2 قورىتىندى).

رەسپۋبليكانىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ قۇرامىنا كىرۋى كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋ ورگانىن كۇشەيتۋ ءۇردىسىن جالعاستىردى. جىل باسىندا كونستيتۋتسيالىق كەڭەس نەگىزگى زاڭنىڭ 78-بابىنىڭ تارتىبىمەن الماتى قالاسى الاتاۋ اۋداندىق سوتىنىڭ «تۇرعىن ءۇي قاتىناستارى تۋرالى» 1997 جىلعى 16 ساۋىردەگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ 107-بابىنىڭ 8) تارماقشاسىن كونستيتۋتسيالىق ەمەس دەپ تانۋ تۋرالى ۇسىنىسىن قارادى.

وسى ءوتىنىش بويىنشا كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ وتىرىسى مەملەكەتتىڭ كونستيتۋتسيالىق دامۋى پروتسەسىندەگى ماڭىزدى وقيعا بولدى. كونستيتۋتسيانىڭ 71-بابىنىڭ 1-تارماعىنا سايكەس قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆ كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ عۇمىر بويى مۇشەسى رەتىندەگى ءوزىنىڭ ميسسياسىن العاش رەت ىسكە اسىرىپ، كەڭەستىڭ وتىرىسىنا قاتىستى. سول ارقىلى ول تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى جۇرگىزىپ كەلە جاتقان ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىن، سونىڭ ىشىندە تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ بويىنشا، قورعاۋ جانە ولاردىڭ كەپىلدىكتەرىن نىعايتۋ باعىتىنداعى جۇمىسىن جالعاستىردى.

كونستيتۋتسيالىق كەڭەس «تۇرعىن ءۇي قاتىناستارى تۋرالى» زاڭنىڭ 107-بابىنىڭ 8) تارماقشاسىن كونستيتۋتسيالىق ەمەس دەپ تانىدى.

كونستيتۋتسيالىق كەڭەس ءوزىنىڭ 2020 جىلعى 21 قاڭتارداعى № 1 نورماتيۆتىك قاۋلىسىندا اتاپ وتكەندەي، تۇتاستاي العاندا، ادامداردى جالعا الىنعان تۇرعىن ۇيدەن شىعارۋ مۇمكىندىگى جالداۋشىلاردىڭ مەملەكەتتىك تۇرعىن ءۇي كەپىلدىكتەرىن نەگىزسىز پايدالانۋىنا جول بەرمەۋ تاسىلدەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. الايدا قۇقىق قولدانۋ ورگاندارىنىڭ شىعارۋ تۋرالى شەشىمى باسقا تۇرعىن ءۇيدى مەنشىككە الۋ فاكتىسى بويىنشا ەمەس، ءاربىر ناقتى جاعدايدا ازاماتتاردىڭ زاڭدى مۇددەلەرىن ەسكەرە وتىرىپ قابىلدانۋى ءتيىس. بۇل رەتتە، جالداۋشىنىڭ وتباسى مۇشەلەرىنىڭ سانى، جالعا الىنعان جانە الىنعان باسقا پاتەردىڭ الاڭى، تۇرعىن ءۇي بەرۋ نورمالارى جانە وزگە دە ءمان-جايلار نازارعا الىنۋى كەرەك. كەڭەس انىقتاعانداي، قۇقىقتىق نورمانىڭ قۇرىلىمى ونى بىركەلكى ءتۇسىنۋدى جانە قولدانۋدى قامتاماسىز ەتۋگە قاۋقارسىز، ال بۇل ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىنا نۇقسان كەلتىرۋگە اكەپ سوقتىرادى. ونىڭ قازاق جانە ورىس تىلدەرىندەگى ماتىندەرىنىڭ ماعىنالىق سايكەسسىزدىگى انىقتالدى.

وسىعان بايلانىستى، كونستيتۋتسيالىق كەڭەس ۇكىمەتكە «تۇرعىن ءۇي قاتىناستارى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىنا جانە باسقا دا قۇقىقتىق اكتىلەرگە تۇزەتۋلەر ەنگىزۋگە باستاماشىلىق جاساۋدى ۇسىندى. سوتتارعا جانە باسقا دا قۇقىق قولدانۋ ورگاندارىنا قاجەتتى نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق شارالار قابىلدانعانعا دەيىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ تىكەلەي قولدانىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ جانە كەڭەستىڭ اتالعان شەشىمىن باسشىلىققا الۋ ۇيعارىلدى.

قۇقىق شىعارماشىلىق جانە قۇقىق قولدانۋ قىزمەتىندەگى كونستيتۋتسيانىڭ ۇستەمدىگى، ادامنىڭ جانە ازاماتتىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ قورعالۋ دارەجەسى ەلەۋلى تۇردە كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ قورىتىندى شەشىمدەرىنىڭ ورىندالۋ ساپاسىنا بايلانىستى. مەملەكەت تەتىگىندەگى ءوزىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى مەن ءرولىن سەزىنە تۇرا، كونستيتۋتسيالىق كەڭەس شەتەلدىك كونستيتۋتسيالىق ادىلەت ورگاندارىنىڭ قىزمەتىندە قولدانىلاتىن جالپىعا بىردەي تانىلعان حالىقارالىق ستاندارتتار مەن وزىق تەحنولوگيالاردى پايدالانا وتىرىپ، كونستيتۋتسيالىق نورمالاردى اشۋ جانە ولاردى ناقتى مازمۇنمەن تولىقتىرۋ ءۇشىن جان-جاقتى كۇش-جىگەرىن سالۋعا تىرىسادى.

سوڭعى بەس جىلدا مەملەكەتتىك ورگاندار كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ قورىتىندى شەشىمدەرىن ورىنداۋعا باعىتتالعان بىرقاتار زاڭنامالىق اكتىلەر مەن وزگە دە شەشىمدەردى قابىلدادى، بۇل تۋرالى الدىڭعى جولداۋلاردا كورسەتىلگەن بولاتىن. وتكەن جىل ىشىندە بۇل جۇمىس قۇقىق شىعارماشىلىق پروتسەستىڭ بارلىق سۋبەكتىلەرى تارتىلا وتىرىپ جۇرگىزىلدى.

ماسەلەن، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە قىلمىستىق، قىلمىستىق-پروتسەستىك زاڭنامانى جەتىلدىرۋ جانە جەكە ادام قۇقىقتارىنىڭ قورعالۋىن كۇشەيتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» 2019 جىلعى 27 جەلتوقسانداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىمەن القابيلەردىڭ قاتىسۋىمەن قىلمىستىق سوت ءىسىن جۇرگىزۋدىڭ پروتسەستىك نەگىزدەرى جاڭارتىلدى. ەندى القابيلەر قاتىساتىن سوتتىڭ سوتتىلىعىنا، قازاقستان رەسپۋبليكاسى قىلمىستىق-پروتسەستىك كودەكسىنىڭ (بۇدان ءارى – قپك) 52-بابىنىڭ ءبىرىنشى بولىگىندە كورسەتىلگەن ىستەردى قوسپاعاندا، قىلمىستىق زاڭمەن اسا اۋىر قىلمىستار ساناتىنا جاتقىزىلعان ءىس-ارەكەتتەر تۋرالى بارلىق ىستەر جاتادى.

كونستيتۋتسيالىق كەڭەس 2014 جىلعى 19 ماۋسىمداعى جولداۋىندا «اكىمشىلىك راسىمدەر تۋرالى» زاڭنىڭ قۇقىقتىق رەتتەۋ نىساناسىن ناقتىلاۋدى، اتاپ ايتقاندا ونىڭ قولدانىسىن اتقارۋشىلىق فۋنكتسيالاردى جۇزەگە اسىراتىن مەملەكەتتىك ورگاندارعا عانا شوعىرلاندىرۋدى، سونداي-اق مەملەكەتتىك ورگاننىڭ ونىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىنىڭ جاريا-قۇقىقتىق تابيعاتىن بۇرمالايتىن ۇعىمىن قايتا قاراۋدى ۇسىندى.

وسى ۇسىنىمدى ىسكە اسىرۋ جاڭا اكىمشىلىك راسىمدىك-پروتسەستىك كودەكستە كوزدەلگەن. وعان سايكەس مەملەكەتتىك ورگان دەپ رەسپۋبليكا كونستيتۋتسياسى، زاڭدارى مەن وزگە دە نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەرى نەگىزىندە مەملەكەت اتىنان بەلگىلى ءبىر فۋنكتسيالاردى جۇزەگە اسىراتىن مەملەكەتتىك بيلىك ۇيىمى تانىلادى (4-باپتىڭ 1-تارماعىنىڭ 10) تارماقشاسى).

كك-ءنىڭ 2018 جىلعى 5 ماۋسىمداعى جولداۋىندا ازاماتتىق كودەكستىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەرگە سىيعا تارتۋ ماسەلەلەرىن رەتتەيتىن ەرەجەلەرىن قىلمىستىق كودەكستىڭ سىبايلاس جەمقورلىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتار ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتۋ شارتتارىن رەگلامەنتتەيتىن نورمالارىمەن ۇيلەستىرۋ قاجەتتىگى كورسەتىلگەن.

وسى ماقساتتا ۇكىمەتتىڭ 2019 جىلعى 23 جەلتوقسانداعى № 958 قاۋلىسىمەن پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ قاراۋىنا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگى ازىرلەگەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ جوباسى ەنگىزىلدى. زاڭ جوباسىندا وزىنە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى شەكتەۋلەر قابىلداعان مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەرگە جانە وزگە دە ادامدارعا رۇقسات ەتىلەتىن سىيلىق قۇنىنىڭ شەگىن ازاماتتىق كودەكستەن الىپ تاستاۋ كوزدەلگەن.

كونستيتۋتسيالىق كەڭەس بىرنەشە رەت اتاپ وتكەندەي، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن ودان ءارى نىعايتۋ، سونىڭ ىشىندە زاڭ جوبالاۋ جۇمىستارى جوسپارلارىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرا، زاڭدار جوبالارىنىڭ ساپاسىن، ولاردى قابىلداۋدىڭ سالدارىن تالدامالىق جانە بولجامدىق تۇرعىدان باعالاۋدى جاقسارتا، زاڭنامالىق اكتىلەردىڭ جانە ولارعا ىلەسپە زاڭعا تاۋەلدى نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ قابىلدانۋىن ۇيلەستىرە وتىرىپ، قۇقىقتىق ورتانى سەرپىندى تۇردە كونستيتۋتسيالاندىرۋ جانە زاڭنامانى جاڭارتۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلۋى مۇمكىن. بۇدان باسقا، كەڭەس قۇقىق شىعارماشىلىق قىزمەتىنە «جاساندى ينتەللەكت» قۇرالدارىن ەنگىزۋ، قۇقىق شەكتەۋلەردىڭ مولشەرلەستىگى مەن تەپە-تەڭدىگى قاعيداتىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ناقتى ولشەمشارتتارىن ازىرلەۋ قاجەتتىلىگىنە، سونداي-اق زاڭدار مەن وزگە دە قۇقىقتىق اكتىلەرگە وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلاردىڭ نەگىزسىز ءجيى ەنگىزىلەتىنىنە نازار اۋداردى (كك-ءنىڭ 2016 جىلعى 16 ماۋسىمداعى، 2018 جىلعى 5 ماۋسىمداعى جولداۋلارى جانە ت.ب.).

اتالعان ۇسىنىمداردى ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا ادىلەت مينيسترلىگى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە نورماشىعارماشىلىقتى جەتىلدىرۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ جوباسىن ازىرلەدى. وندا قۇقىقتىق اكتىلەردى ازىرلەۋدەن باستاپ جانە قابىلداعاننان كەيىن ولاردى ورىنداۋدى قامتي وتىرىپ، نورماشىعارماشىلىق جۇمىستارىنىڭ بارلىق كەزەڭدەرىن جەتىلدىرۋ كوزدەلگەن. ۇكىمەتتىڭ 2019 جىلعى 30 جەلتوقسانداعى № 1006 قاۋلىسىمەن جوعارىدا اتالعان زاڭ جوباسى پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ قاراۋىنا ەنگىزىلدى. وندا كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ شەشىمىن ىسكە اسىرۋعا باعىتتالعان نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردى دايىنداۋدىڭ جەڭىلدەتىلگەن ءتارتىبى تۋرالى نورمالار دا بار (14-2, 14-3, 21-1-باپتار جانە ت.ب.).

كك-ءنىڭ 2019 جىلعى 5 ماۋسىمداعى جولداۋىنىڭ 2.5-تارماعىندا مۇگەدەكتەردى الەۋمەتتىك قورعاۋ سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ قاجەتتىگى كورسەتىلگەن.

ۇكىمەتتىڭ زاڭ جوبالاۋ جۇمىستارىنىڭ 2020 جىلعا ارنالعان جوسپارىنا سايكەس ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە ازاماتتاردىڭ جەكەلەگەن ساناتتارىن الەۋمەتتىك قورعاۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىن ازىرلەۋ جۇكتەلدى (پارلامەنتكە ەنگىزۋ مەرزىمى – 2020 جىلعى جەلتوقسان).

زاڭدا «مۇگەدەك بالالار»، «كەمتار بالالار»، «كەمىستىك»، «كەمتارلىق»، «اقىل-وي جاعىنان كەنجەلەپ قالۋ»، «تۇزەتۋ»، «دامىماۋ»، «تىنىس-تىرشىلىكتىڭ شەكتەلۋى»، «قالىپتى دامۋدان اۋىتقۋشىلىق»، «اقىل-وي بۇزىلىسى»، «جاراقات»، «اقىل-وي كەمىستىگى» دەگەن ۇعىمدار سياقتى مۇگەدەكتىك بەلگىسى بويىنشا كەمسىتۋگە اكەپ سوعاتىن تەرمينولوگيانى وزگەرتۋ كوزدەلەتىن بولادى. سونىمەن قاتار، جەكە كومەكشىنىڭ الەۋمەتتىك قىزمەتتەرىن كورسەتۋىنىڭ نەگىزگى بيزنەس-پروتسەستەرىن قايتا قاراۋ جوسپارلانۋدا. الەۋمەتتىك جانە كولىك ينفراقۇرىلىمى وبەكتىلەرى قولجەتىمدىلىگىنىڭ ساپاسىن باقىلاۋ ماقساتىندا ساۋلەت، قالا قۇرىلىسى جانە قۇرىلىس قىزمەتى سالاسىنداعى جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارعا مۇگەدەكتىگى بار ادامداردىڭ بارلىق توپتارى ءۇشىن وبەكتىلەردىڭ قولجەتىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە باقىلاۋ فۋنكتسيالارىن بەكىتۋ ۇسىنىلادى.

كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ 2020 جىلعى 21 قاڭتارداعى № 1 نورماتيۆتىك قاۋلىسىن ورىنداۋ ءۇشىن يندۋستريا جانە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ مينيسترلىگى «تۇرعىن ءۇي قاتىناستارى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ جوباسىن ازىرلەدى. وندا مەملەكەتتiك تۇرعىن ءۇي قورىنان باسقا تۇرعىن ءۇي بەرiلمەي شىعارۋ نەگiزدەرiن ودان ءارى جەتىلدىرۋ كوزدەلگەن. وسى ماقساتپەن ۋاكىلەتتى ورگان «تۇرعىن ءۇي قاتىناستارى تۋرالى» زاڭنىڭ 107-بابىنىڭ 8-1) تارماقشاسىن دا تۇزەتۋدى جوسپارلاپ وتىر.

تۇتاستاي العاندا، مەملەكەتتىك ورگاندار قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جانىنداعى قۇقىقتىق ساياسات جونىندەگى كەڭەستىڭ كۇن تارتىبىندە تۇراقتى قارالاتىن كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ قۇقىقتىق ۇستانىمدارى مەن ۇسىنىمدارىن ىسكە اسىرۋ ماسەلەلەرىنە ءتيىستى كوڭىل بولەدى.

«رۋحاني جاڭعىرۋ» ۇلتتىق جوباسى شەڭبەرىندە كونستيتۋتسيالىق كەڭەس جۇيەلى تۇردە ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق مادەنيەتىن ارتتىرۋ جونىندە شارالار قابىلدادى. كونستيتۋتسيانى عىلىمي تۇرعىدان ۇعىنۋ مەن ءتۇسىنۋ دەڭگەيىن ارتتىرۋ، ونىڭ ەرەجەلەرى مەن نورمالارىن تەرەڭ ءتۇسىندىرۋ بويىنشا ەلەۋلى جۇمىس جۇزەگە اسىرىلدى. وسى ماقساتتا رەسپۋبليكا كونستيتۋتسياسىنا عىلىمي-پراكتيكالىق تۇسىندىرمە، ەلدە كونستيتۋتسيوناليزمدى بەكىتۋ حرونيكاسى تۋرالى ۇجىمدىق مونوگرافيا شىعارىلدى، جەكە كىتاپتا قازاقستان مەن ەۋروپا كەڭەسىنىڭ قۇقىق ارقىلى دەموكراتيا ءۇشىن ەۋروپالىق كوميسسياسىنىڭ (ۆەنەتسيا كوميسسياسىنىڭ) قۇقىق ۇستەمدىگى قاعيداتتارىن بەكىتۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىعىنىڭ جيىرما جىلدان استام تاجىريبەسى قورىتىندىلاندى. وقۋشى جاستاردىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىنە ەرەكشە كوڭىل بولىنۋدە. كونكۋرستار، ىسكەرلىك ويىندار، كەزدەسۋلەر، اشىق ەسىك كۇندەرى، وتىرىستارعا شاقىرۋ ارقىلى قازاقستاندىقتاردىڭ جاڭا بۋىنىنا كونستيتۋتسيالىق ەرەجەلەردى قۇرمەتتەۋ جانە ۇستانۋ سەزىمدەرى، ءوز قۇقىقتارىن پايدالانۋ جانە قورعاۋ ءۇشىن ولاردىڭ ماڭىزدىلىعىن ۇعىنۋ بويعا سىڭىرىلۋدە.

اعىمداعى جىلى رەسپۋبليكا كونستيتۋتسياسىنىڭ 25 جىلدىعىنا وراي وتاندىق اۆتورلاردىڭ ەلباسىنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىس جونىندەگى تاجىريبەسى تۋرالى، كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن جانە باسقا دا قۇندىلىقتاردى قورعاۋ جونىندەگى قىزمەتى تۋرالى مونوگرافيالار; كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتىڭ ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىعى، سونداي-اق نەگىزگى زاڭ تۋرالى جىر تۋىندىلاردىڭ (العاش رەت قازاق تىلىندە) جانە بالالار سۋرەتتەرىنىڭ جيناقتارى; شەتەلدىك اۆتورلاردىڭ كۇشىمەن – قازاقستاندىق كونستيتۋتسيوناليزم تۋرالى عىلىمي ماقالالار جيناعى دايىندالدى.

كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياسات شەڭبەرىندە كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ ەلدەگى كونستيتۋتسيالىق زاڭدىلىق رەجيمىن نىعايتۋعا قىزمەت ەتەتىن حالىقارالىق بايلانىستارى دامۋدا.

ەۋروپا كەڭەسىنىڭ ۆەنەتسيا كوميسسياسىنداعى كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ ەكس-توراعاسى ي. روگوۆتىڭ جانە كەڭەس مۇشەسى ۋ. شاپاكتىڭ مۇشەلىگى جالعاسۋدا.

قازاقستان كونستيتۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى ق. مامي 117 ەلدىڭ كونستيتۋتسيالىق ادىلەت ورگاندارى مۇشە بولىپ تابىلاتىن كونستيتۋتسيالىق سوت تورەلىگى جونىندەگى دۇنيەجۇزىلىك كونفەرەنتسيا بيۋروسىنىڭ قۇرامىنا كىردى. سونىمەن قاتار، 2018 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋ ورگاندارى ەۋرازيالىق قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى بولىپ سايلاندى. 2019-2021 جىلدارى كونستيتۋتسيالىق كەڭەس ازيالىق كونستيتۋتسيالىق سوتتار جانە بالامالى ينستيتۋتتار قاۋىمداستىعىنا توراعالىق ەتەدى.

وسى حالىقارالىق باستامالاردىڭ بارلىعى نەگىزگى زاڭنىڭ قولدانىسى تيىمدىلىگىن ودان ءارى كوتەرۋگە، كونستيتۋتسيالىق زاڭدىلىق رەجيمىن نىعايتۋعا جانە ەلدىڭ الەمدىك ارەناداعى بەدەلىن ارتتىرۋعا قىزمەت ەتەدى.

III

كونستيتۋتسيالىق كەڭەس ەلدە جانە الەمدە بولىپ جاتقان كەڭ اۋقىمدى وزگەرىستەرمەن، دەموكراتيالاندىرۋ پروتسەستەرىن تەرەڭدەتۋمەن، قۇقىق قورعاۋ قىزمەتىن كۇشەيتۋمەن جانە بۇرىن قابىلدانعان ۇستانىمداردى ناقتىلاۋمەن، جاھاندىق سىن-قاتەرلەردىڭ وسۋىمەن جانە جاڭا قاتەرلەردىڭ تۋىنداۋىمەن ەرەكشەلەنەتىن مەملەكەتتىلىك دامۋىنىڭ قازىرگى كەزەڭىندە كونستيتۋتسيا نورمالارى ىسكە اسىرىلۋىنىڭ جاي-كۇيىن قولدانىستاعى زاڭنامانىڭ ساپاسى مەن ونى قولدانۋ پراكتيكاسى تۇرعىسىنان عانا ەمەس، سونداي-اق ولاردىڭ جاقىن جانە الىس جىلدارداعى دامۋى پەرسپەكتيۆالارى تۇرعىسىنان دا باعالاۋ اسا ماڭىزدى دەپ سانايدى. نەگىزگى زاڭنىڭ جاسامپاز الەۋەتى ەلدە مىقتى قۇقىقتىق مەملەكەتتى قالىپتاستىرۋ تۇراقتى باعىتىن ساقتاي وتىرىپ، قاجەتتى جاعدايلاردىڭ تۋىنداۋىنا قاراي مەملەكەتتىڭ زاڭنامالىق، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي جانە وزگە دە شەشىمدەرىندە بارابار كورىنىس تابۋى ءتيىس. بۇل مىندەتتى شەشۋگە كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ مىناداي ۇسىنىستارى باعىتتالعان.

1. وسى جىلدار ىشىندە كونستيتۋتسيالىق ەرەجەلەردى، نەگىزگى زاڭنىڭ باستى يدەيالارى مەن قاعيداتتارىن ومىرگە ەنگىزۋ ۇزاق مەرزىمدى مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ جۇيەسىنىڭ قۇجاتتارى نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلدى. ولاردىڭ قاتارىندا مەملەكەت باسشىسى 1994, 2002 جانە 2009 جىلدارى بەكىتكەن رەسپۋبليكانىڭ قۇقىقتىق رەفورماسىنىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى، قۇقىقتىق ساياسات تۇجىرىمدامالارى بار. وسى باعدارلامالىق قۇجاتتار ىسكە اسىرىلۋىنىڭ قورىتىندىلارى ەلدىڭ جاڭا قۇقىقتىق جۇيەسىن قۇرۋ، ۇلتتىق زاڭنامانىڭ نەگىزگى سالالارىن ەلەۋلى جاڭارتۋ جانە مەملەكەتتىك اپپارات قىزمەتىن قايتا جاڭعىرتۋ بولدى.

ەڭ باستىسى – ولار ءومىردىڭ بارلىق سالالارىندا كونستيتۋتسيانىڭ الەۋەتىن بارىنشا اشۋ جونىندەگى جوسپارلى جۇمىستى جاساۋعا مۇمكىندىك بەردى.

ءححى عاسىردىڭ ءۇشىنشى ونجىلدىعى كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىستاعى كەزەكتى، ساپاسى جاعىنان جاڭا كەزەڭدى اشادى. زاڭنامانىڭ قارقىندى دامۋى، جاھاندانۋ پروتسەستەرىنىڭ تەرەڭدەۋى مەن ىشكى قاجەتتىلىكتەر مەملەكەت الدىنا بۇرىن بەلگىسىز بولعان، شەشۋى قوعامدىق قاتىناستاردى كونستيتۋتسيالاندىرۋ دەڭگەيىن ارتتىرۋدى تالاپ ەتەتىن مىندەتتەر قويادى.

كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ پايىمداۋىنشا، قازاقستان ءۇشىن ءورشىل ماقساتقا قول جەتكىزۋ - 2050 جىلعا قاراي الەمدەگى ەڭ الدىڭعى قاتارلى 30 مەملەكەتتىڭ قاتارىنا كىرۋ جولىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىن ودان ءارى ىسكە اسىرۋ، ونىڭ ەڭ جوعارى زاڭدى كۇشى مەن تىكەلەي قولدانىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ قۇقىقتىق ساياسات سالاسىنداعى جاڭا باعدارلامالىق قۇجات نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس. بۇل قوعام، ادام ءومىرىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا جانە قۇقىق ۇستەمدىگى جاعدايىندا مەملەكەتتىلىكتى نىعايتۋعا ارنالعان ەلدىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان باعىتىنىڭ ساباقتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

2. زاڭناما ولقىلىقتار مەن وزەكتى ماسەلەلەر بويىنشا قابىلداناتىن شەشىمدەردىڭ ومىرشەڭدىگىنە كۇمان كەلتىرۋگە جول بەرمەي، مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ءومىردىڭ تەز وزگەرىپ تۇراتىن جاعدايلارىنا بەيىمدەلىپ ۇلگەرۋى ءتيىس. ءبىرتۇتاس مەملەكەت جاعدايىندا بىركەلكى قۇقىق شىعارماشىلىق جانە قۇقىق قولدانۋ پراكتيكاسىن قامتاماسىز ەتۋ ماڭىزدى بولىپ تابىلادى.

قولدانىستاعى قۇقىقتىڭ قارقىندى دامۋى كەي كەزدەردە قۇقىقتىق رەتتەۋ جۇيەسىندەگى تەڭگەرىمسىزدىككە اكەلەدى، جاڭا زاڭدار قولدانىلىپ جۇرگەن زاڭدارمەن ۇشتاستىرىلماي قابىلدانادى، زاڭدار مەن زاڭعا تاۋەلدى اكتىلەر اراسىنداعى جۇيەلى بايلانىستار بۇزىلادى، تەرمينولوگيانىڭ بىركەلكى بولماۋى بايقالادى. اسىرەسە، بۇل وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارى قابىلدانعان جانە قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن قولدانىستا جۇرگەن زاڭنامالىق اكتىلەر ءۇشىن وزەكتى بولىپ وتىر. ولاردى كونستيتۋتسيالىق تالاپتارعا سايكەستىگى تۇرعىسىنان مۇقيات تالداۋ جانە، قاجەت بولعان جاعدايدا، جاڭا رەداكتسيادا قابىلداۋ قاجەت.

IT يندۋسترياسىنىڭ جانە «ەلەكتروندىق ۇكىمەت» ينفراقۇرىلىمىنىڭ تەز دامۋى، مەملەكەتتىك قىزمەتتەردى كورسەتۋ جانە مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ جەكەلەگەن تۇرلەرىن (ەلەكتروندىق مەملەكەتتىك ورگاندار، ونلاين قابىلداۋ بولمەسى، ەلەكتروندىق دەنساۋلىق ساقتاۋ، قىلمىستىق قۋدالاۋ، سوت تورەلىگى جانە باسقالارى) جۇزەگە اسىرۋ كەزىندە تسيفرلىق تەحنولوگيالار قولدانىلۋىنىڭ تەرەڭدەۋى ادامنىڭ بىرقاتار كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىنىڭ ىسكە اسىرىلۋى دارەجەسىنە تىكەلەي اسەر ەتىپ، بارابار قۇقىقتىق بازا قالىپتاستىرۋ تالابىن ايقىندايدى. تاياۋدا ورىن العان وقيعالار وسى باعىتتىڭ وزەكتىلىگىن تاعى دا راستادى. وسى سالادا قولدانىلىپ جۇرگەن جانە قابىلداناتىن قۇقىقتىق اكتىلەرى مازمۇنى مەن تەرمينولوگياسى بويىنشا ءوزارا سايكەستى بولۋى قاجەت. ولار ازاماتتاردىڭ دەربەس دەرەكتەرىن، مەملەكەتتىك قۇپيالاردى قورعاۋعا كەپىلدىك بەرۋى، قۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردى ىسكە اسىرۋعا حالىقتىڭ قاتىسۋىنىڭ جانە مەملەكەتتىك فۋنكتسيالاردى اتقارۋدىڭ ەلەكتروندىق نىساندارىن كەڭەيتۋى ءتيىس.

دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى جاريالاعان COVID-19 كوروناۆيرۋسىنىڭ پاندەمياسى جانە ونىڭ جاھاندىق اۋقىمىنا بايلانىستى وسى قاۋىپ-قاتەرگە قارسى ءىس-قيمىل شارالارى حالىقارالىق جانە ۇلتتىق قۇقىقتىق بازانى ولاردىڭ داعدارىس جاعدايىنداعى جاڭا سىن-قاتەرلەردىڭ تالاپتارىنا سايكەستىگى، قوعامدىق، مەملەكەتتىك جانە جەكە مۇددەلەردىڭ ورىندى تەڭگەرىمىن قامتاماسىز ەتۋى تۇرعىسىنان تەرەڭ ۇعىنۋ قاجەتتىگىن وزەكتەندىردى. قۇقىقتىق رەتتەۋدىڭ قوسىمشا شارالارى مەملەكەتتەردىڭ كوپجاقتى ءتيىمدى ىنتىماقتاستىعى ءۇشىن سەنىمدى نەگىز جاساۋعا، ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتۋ جانە مىندەتتەرىن ىسكە اسىرۋ تەتىگىن وسىنداي جاعدايلاردا، سونىڭ ىشىندە وسى قۇقىقتىق قاتىناستاردىڭ تسيفرلىق فورماتقا اۋىستىرىلۋىنا بايلانىستى، جەتىلدىرۋگە ءتيىس. تۇتاستاي العاندا، ولار كونستيتۋتسيالىق قاۋىپسىزدىككە تونەتىن قاۋىپ-قاتەرلەردى انىقتاۋ مەن بولدىرماۋعا جانە قازاقستاندىق قوعام ءومىرىنىڭ قاۋىپسىز جاعدايلارىن قالىپتاستىرۋعا باعىتتالۋى قاجەت.

3. كونستيتۋتسياعا سايكەس قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتىنا جىل سايىن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت تۋرالى زاڭدا بەلگىلەنەتىن ەڭ تومەنگى زەينەتاقى مولشەرىنە كەپىلدىك بەرىلگەن (اعىمداعى جىلى ول ايىنا 40441 تەڭگەنى قۇرايدى).

بۇل كونستيتۋتسيالىق ەرەجە ادامنىڭ ءومىر بويى جۇمىسپەن قامتىلۋى دارەجەسىنە، زەينەتاقى جيناقتارىنىڭ كولەمىنە جانە ت.ب. قاراماستان، مەملەكەت تاعايىندايتىن جانە تولەيتىن زەينەتاقىنىڭ مولشەرى كورسەتىلگەن شەكتەن تومەن بولمايتىنىن بىلدىرەدى.

سويتسە دە، قولدانىستاعى زەينەتاقى زاڭناماسىندا ازاماتتاردىڭ جەكەلەگەن ساناتتارىنا مولشەرى ەڭ تومەنگى زەينەتاقى مولشەرىنەن تومەن زەينەتاقى تولەمدەرىن بەلگىلەۋگە جول بەرىلەدى، بۇل الەۋمەتتىك سيپاتتاعى مەملەكەتتىڭ تالاپتارىنا سايكەس كەلمەيدى.

4. سوڭعى جىلدارى كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ شەشىمدەرىن ورىنداۋ ءۇشىن ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ بوستاندىق قۇقىعىن ساقتاۋ كەپىلدىكتەرىن نىعايتۋ، زاڭداردى كونستيتۋتسيانىڭ 16-بابىنىڭ تالاپتارىنا سايكەس كەلتىرۋ جونىندەگى زاڭنامالىق جانە وزگە دە شارالار قابىلداندى. بۇل جۇمىستى قيسىندى اياقتاۋعا دەيىن جەتكىزۋ قاجەت. قولدانىستاعى زاڭداردا «سوتتىڭ سانكتسياسىنسىز ادامدى جەتپىس ەكى ساعاتتان اسپايتىن مەرزىمگە ۇستاۋعا بولادى» دەگەن كونستيتۋتسيالىق تالاپتىڭ ساقتالماۋىنا سوقتىراتىن ەرەجەلەر ءالى دە بار.

ماسەلەن، «الكوگوليزمگە، ناشاقورلىق پەن ۋىتقۇمارلىق دەرتىنە شالدىققان اۋرۋلاردى ەرىكسىز ەمدەۋ تۋرالى» 1995 جىلعى 7 ساۋىردەگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىندا كۇشتەپ اكەلۋ سياقتى مەملەكەتتىك ماجبۇرلەۋ شاراسى كوزدەلگەن، ول ماجبۇرلەپ ەمدەۋگە جىبەرۋ تۋرالى ماسەلەنى شەشۋ كەزىندە مەديتسينالىق كۋالاندىرۋدان جالتارعان ادامدارعا قولدانىلادى (3-باپ).

الايدا وسى زاڭدا قولدانۋ تەتىگى ءىس جۇزىندە قاتاڭ قۇقىق شەكتەۋ سيپاتىنا يە شارالارمەن ۇشتاساتىن كۇشتەپ اكەلۋدى ورىنداۋ ءتارتىبى رەگلامەنتتەلمەگەن. كۇشتەپ اكەلۋدى جۇزەگە اسىرۋ ۋاقىتى; كۇشتەپ اكەلۋگە جاتپايتىن ادامداردىڭ تىزبەسى; ادامنىڭ كەلمەۋ سەبەپتەرىن دالەلدى دەپ تانۋدىڭ ءمان-جايلارى; ارناۋلى قۇرالداردى، دەنە كۇشى مەن قارۋدى قولدانۋ مۇمكىندىگى; سونداي-اق ادامنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىن قوزعايتىن باسقا دا ماسەلەلەر زاڭنامالىق تۇردە ايقىندالماعان.

5. ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن تيىسىنشە ىسكە اسىرۋ، كونستيتۋتسيالىق ەرەجەلەرگە نەگىزدەلۋگە، قانداي دا ءبىر سالادا قوعامدىق قاتىناستار دامۋىنىڭ ىقتيمال نۇسقالارىنىڭ بارلىق سپەكترىن قامتۋعا قابىلەتتى بولۋعا، مەملەكەتتىك جانە جەكە مۇددەلەردىڭ اقىلعا قونىمدى تەڭگەرىمىن قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىس، زاڭنامانىڭ ساپاسىنا بايلانىستى.

5.1. قازىرگى ۋاقىتتا سوتقا دەيىنگى تەرگەپ-تەكسەرۋدى ول توقتاتىلعاننان، ونىڭ ىشىندە اقتايتىن نەگىزدەر بويىنشا، كەيىن قايتا باستاۋ ادامدى قىلمىستىق جاۋاپتىلىققا تارتۋدىڭ ەسكىرۋ مەرزىمى شەگىندە پروكۋروردىڭ شەشىمى بويىنشا شەشىلەدى (قپك-ءنىڭ 291-بابى).

قىلمىستىق قۋدالاۋ ورگاندارىنىڭ باستاماسى بويىنشا سوتقا دەيىنگى تەرگەپ-تەكسەرۋدى قايتا باستاۋ ءۇشىن ۇزاق مەرزىمدەردى بەلگىلەۋ كۇدىكتىنىڭ قۇقىقتارىن بۇرىن توقتاتىلعان قىلمىستىق قۋدالاۋدى نەگىزسىز قايتا باستاۋدان قورعاۋدىڭ پارمەندى كەپىلدىكتەرىنىڭ بولۋىن تالاپ ەتەدى. ەگەر سوتقا دەيىنگى ءىس جۇرگىزۋدە قىلمىستىق ءىستى توقتاتۋ تۋرالى شەشىمنىڭ كۇشىن جويۋ سوت وتىرىسىندا بارلىق ماتەريالداردى جان-جاقتى قاراۋ ناتيجەسىندە قابىلدانسا، وندا مۇنداي تەتىك نەگىزدەلەتىن بولادى.

5.2. ازاماتتىق پروتسەسكە قاتىسۋشىلار قۇقىقتارىنىڭ كونستيتۋتسيالىق كەپىلدىكتەرىن نىعايتۋ بويىنشا باعىتتى جالعاستىرۋ قاجەت. كونستيتۋتسيانىڭ 13-بابىنىڭ 3-تارماعىندا اركىمنىڭ بىلىكتى زاڭ كومەگىن الۋعا قۇقىعى كوزدەلگەن، ول ەرەكشە قۇقىقتىق قورعالۋعا مۇقتاج ادامدارعا قاتىستى ايرىقشا ماڭىزعا يە. «نەكە (ەرلى-زايىپتىلىق) جانە وتباسى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كودەكسى بالانىڭ ون ءتورت جاسقا تولعاندا ءوزىنىڭ قۇقىقتارى مەن زاڭدى مۇددەلەرىن قورعاۋ ءۇشىن ءوز بەتىنشە سوتقا جۇگىنۋگە قۇقىعىن ايقىندايدى (67-باپتىڭ 2-تارماعى). مۇنداي ادامداردىڭ ازاماتتىق پروتسەستىك ارەكەتكە قابىلەتتىلىگى تانىلادى (ازاماتتىق پروتسەستىك كودەكستىڭ 45-بابىنىڭ ءتورتىنشى بولىگى). كامەلەتكە تولماعانداردىڭ ءوز قۇقىقتارىن تولىققاندى سوت ارقىلى قورعاۋىنا ولاردى زاڭ كومەگىنە اقى تولەۋدەن بوساتۋ جانە وكىلدىك ەتۋگە بايلانىستى شىعىنداردى مەملەكەتتىڭ وتەۋى ىقپال ەتەر ەدى.

5.3. ادامنىڭ جانە ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىستى قورعاۋ، قوعامدىق ءتارتىپتى، ادامنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن، حالىقتىڭ دەنساۋلىعى مەن يماندىلىعىن ساقتاۋ ماقساتىندا قاجەتتى شامادا عانا جانە تەك زاڭمەن شەكتەلۋى مۇمكىن. كونستيتۋتسيالىق كەڭەس بىرنەشە رەت اتاپ كورسەتكەندەي، وسى قۇندىلىقتاردى قورعاۋ، ەگەر مۇنداي شەكتەۋ زاڭدى تۇردە نەگىزدەلگەن ماقساتتارعا بارابار بولسا جانە ادىلدىك تالاپتارىنا ساي كەلسە، تەپە-تەڭ، مولشەرلەس جانە دەموكراتيالىق مەملەكەتتە كونستيتۋتسيالىق ماڭىزى بار قۇندىلىقتاردى قورعاۋ ءۇشىن قاجەتتى بولىپ تابىلسا، قۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردى شەكتەۋدى شارتتاۋى مۇمكىن.

الايدا، زاڭنامالىق اكتىلەردە ءالى دە وسى كونستيتۋتسيالىق تالاپتارعا سايكەس كەلمەيتىن جانە قايتا قاراۋدى تالاپ ەتەتىن شەكتەۋلەر بار.

5.4. ادامنىڭ بىرقاتار كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىن ىسكە اسىرۋمەن تىكەلەي بايلانىستى سالالاردىڭ ءبىرى مەنشىك قاتىناستارى بولىپ تابىلادى. كونستيتۋتسيالىق كەڭەس بىرنەشە رەت اتاپ وتكەندەي، كونستيتۋتسيانىڭ قاعيداتتارى مەن نورمالارى قوعام مەن مەملەكەتتىڭ تۇراقتى جانە قارىشتى دامۋىن قامتاماسىز ەتە وتىرىپ، مەنشiك قۇقىعىنىڭ ونىڭ تۋىنداۋىنىڭ، وزگەرۋىنىڭ جانە توقتاتىلۋىنىڭ بارلىق كەزەڭدەرiندە كەپiلدiكتەرىن باياندى ەتەدi جانە بەكىتەدى.

الايدا، مەنشىك تۋرالى قولدانىستاعى زاڭنامادا مەنشىك يەلەرىنىڭ وزدەرىنىڭ مۇلىكتىك قۇقىقتارىن تولىققاندى ىسكە اسىرۋىنا، سول سياقتى كونستيتۋتسيالىق مىندەتتەرىن ورىنداۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن ولقىلىقتار ءالى دە بار. كوپپاتەرلى تۇرعىن ۇيلەردىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلمايتىن تۇرعىن ەمەس ورىنتۇراق ءۇي-جايلارىن كوندومينيۋم وبەكتىسى رەتىندە قۇرۋ جانە مەملەكەتتىك تىركەۋ ءتارتىبى وسى ۋاقىتقا دەيىن زاڭنامالىق تۇردە رەتتەلمەگەن. ءتىپتى ولاردىڭ ۇزاق ۋاقىت بويى جۇمىس ىستەيتىنىنە قاراماستان. مەملەكەتتىك تىركەۋدىڭ بولماۋى مەنشىك يەلەرىنە ورتاق مۇلىكتى باسقارۋ تەتىگىن ايقىنداۋ، سونداي-اق ولاردىڭ سالىقتاردى، الىمداردى جانە بيۋدجەتكە تولەنەتىن وزگە دە مىندەتتى تولەمدەردى تولەۋ بويىنشا مىندەتتى ورىنداۋى كەزىندە پروبلەمالار تۋدىرادى. بۇنى كونستيتۋتسيالىق كەڭەس ءوزىنىڭ 2008 جىلعى 23 ساۋىردەگى № 4 نورماتيۆتىك قاۋلىسىندا كورسەتكەن بولاتىن.

6. كونستيتۋتسيالىق كەڭەس كەلىپ تۇسكەن وتىنىشتەردى قاراۋ كەزىندە زاڭنامالىق اكتىلەردىڭ قازاق جانە ورىس تىلدەرىندەگى ماتىندەرىنىڭ سول ءبىر قوعامدىق قاتىناستاردى ءارتۇرلى قۇقىقتىق رەتتەۋگە جول بەرەتىن ماعىنالىق سايكەسسىزدىگىن ءجيى انىقتايدى. اتالعان كەمشىلىكتەر قۇقىقتىق ايقىنسىزدىق، داۋلار جانە قۇقىق نورماسىن قولدانۋ ماسەلەسى بويىنشا بىرىڭعاي سوت پراكتيكاسىنىڭ بولماۋىن تۋىنداتادى. كونستيتۋتسيالىق كەڭەس بىرقاتار نورماتيۆتىك قاۋلىلاردا قازاق جانە ورىس تىلدەرىنىڭ قولدانىلۋداعى تەڭدىگى سونداي-اق نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ قازاق جانە ورىس تىلدەرىندەگى ماتىندەرىنىڭ زاڭ تۇرىندەگى تەڭ ماڭىزدىلىعىن بىلدىرەدى، ال قۇقىقتىق نورمانىڭ مازمۇنىن بۇرمالايتىن جانە ونى بىرجاقتى تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرمەيتىن ماعىنالىق سايكەسسىزدىك، رەسپۋبليكا كونستيتۋتسياسىنىڭ 7-بابى 2-تارماعىنىڭ مازمۇنىنا نەگىزدەلە وتىرىپ، مۇنداي نورمانىڭ پراكتيكادا قولدانىلۋىن جوققا شىعارادى، دەپ كورسەتكەن بولاتىن (2007 جىلعى 23 اقپانداعى № 3, 2009 جىلعى 11 اقپانداعى № 1, 2011 جىلعى 7 جەلتوقسانداعى № 5, 2020 جىلعى 21 قاڭتارداعى № 1 جانە باسقالار).

وسىعان بايلانىستى، كونستيتۋتسيالىق كەڭەس بۇكىل نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق بازانى بەلگىلەنگەن كونستيتۋتسيالىق تالاپتارعا سايكەس كەلتىرۋ ماقساتىندا وعان تەرەڭ رەۆيزيا جۇرگىزۋ – ۋاكىلەتتى ورگانداردىڭ ماڭىزدى مىندەتى بولىپ تابىلادى دەپ سانايدى.

7. مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر مەن ازاماتتاردىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتى دەڭگەيىن ارتتىرۋ كونستيتۋتسيالىق زاڭدىلىقتى جانە قۇقىقتىق ءتارتىپتى نىعايتۋدىڭ ماڭىزدى شارتى بولىپ تابىلادى. بۇل مىندەتتى شەشۋگە ادامداردىڭ ساناسىنا قۇقىقتىق قۇندىلىقتاردى، زاڭ تالاپتارىن ورىنداۋ قاجەتتىلىگىن ءتۇسىنۋدى، تارتىپسىزدىك پەن قۇقىق بۇزۋشىلىقتارعا مۇلدەم توزبەۋشىلىك سەزىمىن ەندىرۋدى كوزدەيتىن قۇقىقتىق تاربيە ىقپال ەتەدى. بۇل جالپىعا بىردەي قۇقىقتىق وقىتۋدىڭ ۇيلەسىمدى جۇيەسىن قۇرۋمەن، كەڭ كولەمدە زاڭ ناسيحاتىن ورىستەتۋمەن قامتاماسىز ەتىلۋگە ءتيىس. ازاماتتاردى ءوز قۇقىقتارىن ادال پايدالانۋعا جانە ولاردى زاڭدى قۇرالدارمەن قورعاۋعا ۇيرەتۋدىڭ ماڭىزى زور. كونستيتۋتسيانى ءبىلۋ مەن ساقتاۋ، ونى مەملەكەتتىڭ باستى قۇقىقتىق قۇجاتى رەتىندە قۇرمەتتەۋ قۇقىقتىق تاربيەنىڭ بارلىق وسى قۇرامداس اسپەكتىلەرىنىڭ وزەگى بولۋى ءتيىس. كونستيتۋتسيالىق قۇندىلىقتارعا باس يۋ قوعامدىق سانانى جاڭعىرتۋدىڭ تىرەگى بولۋى كەرەك.

قۇقىقتىق مادەنيەت قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ الدىن الۋمەن تىعىز بايلانىستى. ول ادامعا ونىڭ قۇقىققا قارسى ءىس-ارەكەتىنىڭ تەرىس قۇقىقتىق جانە وزگە دە سالدارلارىن ءتۇسىندىرۋ، قۇقىقتىق نۇسقامالاردان اۋىتقىعان مىنەز-قۇلىق مودەلىن تاڭداۋعا ىقپال ەتەتىن سەبەپتەر مەن جاعدايلاردى زەردەلەۋ ارقىلى ىقتيمال بۇزۋشىلىقتاردىڭ الدىن الۋدى بىلدىرەدى. قۇقىققا سىيىمدى مىنەز-قۇلىقتى جانە قۇقىقتى تەرىس پايدالانۋعا جاعىمسىز كوزقاراستى ىنتالاندىرۋ ماڭىزدى بولىپ تابىلادى. وسى جۇمىسقا مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردى عانا ەمەس، سول سياقتى قىزمەتى حالىققا زاڭ قىزمەتتەرىن كورسەتۋمەن بايلانىستى قوعامدىق ينستيتۋتتاردى دا تارتۋ كەرەك. بۇل پروتسەسكە كەشەندىلىك پەن اۋقىمدىلىقتى بەرۋ ماقساتىندا قۇقىقتىق تاربيەنىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن بەكىتۋ ورىندى بولار ەدى.

8. شيرەك عاسىر ىشىندە نەگىزگى زاڭدا بەلگىلەنگەن، كونستيتۋتسيالىق كەڭەس جۇزەگە اسىراتىن كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋدىڭ جاڭا مودەلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە دامۋى پروتسەسىنىڭ ماڭىزدى كەپىلىنە جانە قوزعاۋشى كۇشىنە اينالدى. كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ شەشىمدەرى كونستيتۋتسيالىق نورمالاردىڭ مازمۇنىن ناقتىلايدى، ولارعا انىقتىق، تۇتاستىق پەن ناقتى كورىنىس بەرەدى، قۇقىقتىق نۇسقامالاردىڭ بولجانعان ماعىناسىن اشادى، وسىلايشا زاڭناما مەن ونى قولدانۋ پراكتيكاسىنىڭ كونستيتۋتسيالىق مەملەكەت يدەالدارىنا بارىنشا سايكەس كەلۋىنە باعىت بەرەدى. ولار قوعام مەن مەملەكەتتىڭ ءوزارا ءىس-قيمىلىنىڭ قاعيداتتارىنا، جەكە تۇلعانىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قامتاماسىز ەتۋ جانە قورعاۋعا، حالىق، ۇلتتىق جانە مەملەكەتتىك ەگەمەندىكتىڭ باستاۋلارىنا، قولدانىستاعى قۇقىققا، مەملەكەت نىسانىنا جانە رەسپۋبليكانىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىسىنىڭ باسقا دا قۇرامداس بولىكتەرىنە قاتىستى.

وسى مەملەكەتتىك-قۇقىقتىق قىزمەت ءتۇرىنىڭ تيىمدىلىگى كوپ جاعدايدا قارالاتىن وتىنىشتەردىڭ سانىنا بايلانىستى، سوڭعى جىلدارى ولاردىڭ سانى تومەندەۋدە. كونستيتۋتسيالىق كەڭەسكە ءوتىنىش بەرۋ سۋبەكتىلەرىنىڭ بەلسەندىلىگى مەملەكەتتەگى جالپى قۇقىقتىق احۋالعا تىكەلەي اسەر ەتەدى، مەملەكەتتىك اپپارات پەن ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق-قۇقىقتىق مادەنيەتى دەڭگەيىن ارتتىرادى، سونداي-اق مەملەكەتتىك ءومىردىڭ اسا ماڭىزدى ماسەلەلەرىن كونستيتۋتسيا نەگىزىندە شەشۋدىڭ كورسەتكىشى بولىپ تابىلادى.

كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ وكىلەتتىكتەرىنە ازاماتتار مەن ۇيىمداردىڭ وتىنىشتەرىن قاراۋ كىرمەيدى. دەگەنمەن، ازاماتتار مەن ۇيىمدار كەڭەسكە جەكە جانە ۇجىمدىق وتىنىشتەر جولدايدى، ولاردا جەكەلەگەن ىستەردى شەشۋ كەزىندە قولدانىلعان زاڭدار مەن باسقا دا نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ كەمشىلىكتەرىن كورسەتەدى.

ولاردى زەردەلەۋ كەيبىر جاعدايلاردا كوتەرىلگەن ماسەلەلەر كونستيتۋتسيالىق نورمالاردىڭ مازمۇنىمەن تىعىز بايلانىستى جانە كونستيتۋتسيالىق كەڭەستە ءوز شەشىمىن تابۋى مۇمكىن ەكەنىن كورسەتتى. كونستيتۋتسياعا سايكەس كەڭەسكە مۇنداي وتىنىشتەردى رەسپۋبليكا سوتتارى جىبەرە الادى، ولاردىڭ الدىندا ناقتى ىستەردى قاراۋ بارىسىندا تاراپتار ءتيىستى ءوتىنىشحاتتار مالىمدەيدى. الايدا، پروتسەستىك زاڭنامادا كوزدەلگەن سوتتاردىڭ وسى ءوتىنىشحاتتاردى قاراۋ تەتىگى، كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ پىكىرىنشە، جەتىلدىرۋدى قاجەت ەتەدى.

زاڭنامانى جاڭعىرتۋ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسيالىق كەڭەسى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭدى دا ودان ءارى دامىتۋدى تالاپ ەتەدى. زاڭنامادا جانە ونى قولدانۋ پراكتيكاسىندا كونستيتۋتسيالىق باستاۋلاردىڭ كۇشەيۋى، كەڭەس قۇزىرەتىنىڭ، تسيفرلىق تەحنولوگيالاردى قولدانۋ سالالارىنىڭ كەڭەيۋى جانە باسقا دا قازىرگى زامانعى ترەندتەر مەن سىن-قاتەرلەر كونستيتۋتسيالىق ءىس جۇرگىزۋدىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق-قۇقىقتىق نەگىزدەرىن ناقتىلاۋ مەن دامىتۋ قاجەتتىگىن تۋىنداتادى. تۇتاستاي العاندا، بۇل شارالار كەشەنى ادامنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىنىڭ كەپىلدىكتەرىن نىعايتۋ، قۇقىق ۇستەمدىگى جانە رەسپۋبليكا كونستيتۋتسياسىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن ەلدىڭ قۇقىقتىق جۇيەسىن دامىتۋ ءۇشىن قاجەت.

9. تالداۋ كورسەتىپ وتىرعانداي، كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ شەشىمدەرىن ورىنداۋ سالاسىنداعى جالپى وڭ ۇردىستەرگە قاراماستان، ەلدەگى كونستيتۋتسيالىق زاڭدىلىق رەجيمىن نىعايتۋعا باعىتتالعان ونىڭ بۇرىن ايتىلعان كەيبىر ۇسىنىستارى مەن ۇسىنىمدارى ءالى دە ءوز شەشىمىن تاپپاعان، اتاپ ايتقاندا:

اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردى قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتار قاتارىنا اۋىستىرۋ كەزىندە جاڭا زاڭنىڭ كەرى كۇشى (بۇرىن قولدانىلعان اكىمشىلىك جازالاردى ورىنداۋ) ماسەلەلەرىن رەتتەۋ;

سوتتالعاندىقتىڭ جانە اقتالمايتىن نەگىزدەر بويىنشا قىلمىستىق قۋدالاۋدى توقتاتۋدىڭ جالپى قۇقىقتىق سالدارىن قايتا قاراۋ;

قىلمىستىق زاڭنامادا سوتتالعانداردىڭ دەنە مۇشەلەرىن زاقىمداۋ اكتىلەرىن جاساۋ ماقساتىن ناقتىلاۋ جانە «قوعامنان وقشاۋلاۋدى قامتاماسىز ەتەتىن مەكەمە» ۇعىمىنىڭ مازمۇنىن اشۋ، بۇل قىلمىس قۇرامىنىڭ بەلگىلەرىن ءبىر ماعىنادا انىقتاۋعا جانە قۇقىق قولدانۋ پراكتيكاسىندا كەڭ ۇعىنۋعا جول بەرمەۋگە كەپىلدىك بەرەدى;

اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتار تۋرالى ىستەر بويىنشا ءىس جۇرگىزۋدە كۇشتەپ اكەلۋدى قولدانۋ ماسەلەلەرىن زاڭنامالىق رەگلامەنتتەۋ;

قىلمىستىق قۋدالاۋ ورگاندارىنا قىلمىستىق جاۋاپتىلىققا تارتىلاتىن ادام تۋرالى مالىمەتتەر بولماعان كەزدە جەكەشە ايىپتاۋ قىلمىستىق ىستەرى بويىنشا جابىرلەنۋشىگە قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ ءمان-جايلارىن انىقتاۋعا جاردەمدەسۋ مىندەتىن جۇكتەۋ، سونداي-اق جابىرلەنۋشى ادام قايتىس بولعان جاعدايدا جاقىن ادامداردىڭ وتىنىشتەرى بويىنشا جەكەشە ايىپتاۋدى قوزعاۋ مۇمكىندىگىن بەلگىلەۋ;

قۇقىق بۇزۋشىلىق قۇرامدارىنىڭ بەلگىلەرىن انىقتاۋعا ىقپال ەتەتىن جانە جاۋاپكەرشىلىك شارالارىن ايقىنداۋعا اسەر ەتەتىن قولدانىستاعى زاڭعا تاۋەلدى نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەرگە (جول ءجۇرىسى قاعيدالارى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا باقىلاۋعا جاتاتىن ەسىرتكى، پسيحوتروپتىق زاتتار مەن پرەكۋرسورلار ءتىزىمى، زاڭسىز اينالىمدا جۇرگەنى انىقتالعان ەسىرتكى، پسيحوتروپتىق زاتتاردى، سول تەكتەستەر مەن پرەكۋرسورلاردى شاعىن، ءىرى جانە اسا ءىرى مولشەرگە جاتقىزۋ تۋرالى جيىنتىق كەستە، سوت ساراپتاماسى ورگاندارىندا سوت ساراپتامالارى مەن زەرتتەۋلەردى ۇيىمداستىرۋ جانە جۇرگىزۋ قاعيدالارى جانە باسقالار) كونستيتۋتسيا تالاپتارىنا (39, 61-باپتار) سايكەستىگى تۇرعىسىنان رەۆيزيا جۇرگىزۋ;

ءجۇرىپ-تۇرۋ ەركىندىگىن الدىن الا شەكتەۋ تۇرىندەگى جەكە پروفيلاكتيكا شاراسىن سوتتىڭ سانكتسيالاۋى ءتارتىبىن (مەرزىمدەرىن), سانكتسيا بەرۋدەن باس تارتۋ نەگىزدەرىن زاڭنامالىق بەلگىلەۋ;

تۇلعانى ەل شەگىنەن تىسقارى جەرگە شىعارىپ جىبەرۋ كەزىندە ۇستاۋ مەرزىمدەرىن زاڭنامالىق رەتتەۋدى ودان ءارى جەتىلدىرۋ.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ 25 جىلدىق مەرەيتويى – ءبىرىنشى كەزەكتە ونىڭ ەرەجەلەرىن جان-جاقتى ۇعىنۋدىڭ، قازىرگى كەزەڭدە مازمۇنى مەملەكەت پەن قوعامدى ودان ءارى جاڭعىرتۋعا جەتكىلىكتى الەۋەتكە يە كونستيتۋتسيالىق قۇندىلىقتاردى ىسكە اسىرۋدىڭ قوسىمشا شارالارىن ازىرلەۋ ءۇشىن بىردەن-ءبىر سەبەپ بولىپ تابىلادى.

كونستيتۋتسيالىق كەڭەس وسى جولداۋدا ۇسىنىلعان شارالاردى ىسكە اسىرۋ نەگىزگى زاڭنىڭ بەدەلىن ارتتىرادى جانە ەلىمىزدە قۇقىق ۇستەمدىگىن نىعايتۋعا ىقپال ەتەدى دەپ پايىمدايدى.

قايرات ءمامي،

كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ توراعاسى.

Abai.kz