Jeltoqsan - 25

Pavlodar oblystyq mem­lekettik múraghatynda Jeltoqsan kóterilisine baylanys­ty qújattar tym az. 1986 jyldyng jeltoqsan aiynda oblys­taghy hal-ahualdy ai­qyn sipattay almaydy. 24 jeltoqsanda ótkizilgen oblystyq partiya komiyteti burosynda "Qazaqstan kompar­tiya­sy OK-ning 1986 jyldyng 19 jeltoqsanynda "Almaty qalasyndaghy jaghdaygha baylanysty sharalar jónindegi" qaulysyn jýzege asyru sharalary" bekitilgen. On bes tarmaqtan túratyn sharada әleuetti qúrylymdardan bastap, bilim beru jýiesine deyingi meke­melerding mindetteri men júmys josparlary belgilen­gen.

Pavlodar oblystyq par­tiya komiyteti jәne memle­kettik organdar Jeltoqsan kóterilisi bastalysymen-aq respublikadan týrli arnalar arqyly týsken núsqaular men búiryqtardy eshbir qújattamagha tirkemey-aq, qolma-qol jýzege asyra bastaghany kýmәn tudyrmaydy. Mәselen, sol kýnderi MQK (KGB), IIB, partiya organdarynyng jauapty qyzmetkerleri týngi uaqytta da kabiynetterinde qalyp, tosyn oqighalardy boldyrmay tastaugha әzir otyrghan. Enbekpen týzeu mekemelerin kýzetetin әskery bólimshe­lerde mitingti kýshpen basugha baghyttalghan dayyndyq sharalary jýrgizilgen. Júrt­shylyq qoghamdyq oryndarda toptasyp narazylyq aksiyasyn ótkizuge jinalsa, soldat kýregining qyrymen emes, jalpaghymen úryp tarqatu jó­ninde sarbazdargha auyzsha núsqau berilgen.

Jeltoqsan - 25

Pavlodar oblystyq mem­lekettik múraghatynda Jeltoqsan kóterilisine baylanys­ty qújattar tym az. 1986 jyldyng jeltoqsan aiynda oblys­taghy hal-ahualdy ai­qyn sipattay almaydy. 24 jeltoqsanda ótkizilgen oblystyq partiya komiyteti burosynda "Qazaqstan kompar­tiya­sy OK-ning 1986 jyldyng 19 jeltoqsanynda "Almaty qalasyndaghy jaghdaygha baylanysty sharalar jónindegi" qaulysyn jýzege asyru sharalary" bekitilgen. On bes tarmaqtan túratyn sharada әleuetti qúrylymdardan bastap, bilim beru jýiesine deyingi meke­melerding mindetteri men júmys josparlary belgilen­gen.

Pavlodar oblystyq par­tiya komiyteti jәne memle­kettik organdar Jeltoqsan kóterilisi bastalysymen-aq respublikadan týrli arnalar arqyly týsken núsqaular men búiryqtardy eshbir qújattamagha tirkemey-aq, qolma-qol jýzege asyra bastaghany kýmәn tudyrmaydy. Mәselen, sol kýnderi MQK (KGB), IIB, partiya organdarynyng jauapty qyzmetkerleri týngi uaqytta da kabiynetterinde qalyp, tosyn oqighalardy boldyrmay tastaugha әzir otyrghan. Enbekpen týzeu mekemelerin kýzetetin әskery bólimshe­lerde mitingti kýshpen basugha baghyttalghan dayyndyq sharalary jýrgizilgen. Júrt­shylyq qoghamdyq oryndarda toptasyp narazylyq aksiyasyn ótkizuge jinalsa, soldat kýregining qyrymen emes, jalpaghymen úryp tarqatu jó­ninde sarbazdargha auyzsha núsqau berilgen.

Shyndyghynda, Kereku júrt­­shylyghy 17 jeltoqsan kýni atyshuly 5-plenumnyng sony Almatyda qanday da bir tótenshe oqighagha soqtyrghanyn sezdi. Kókiregi oyau azamattar ortalyq alannyn obkomgha qarama-qarsy jaghynda milisiya mәshiynesi tekke túrmaghanyn birden anghardy. Keshke qaray qoghamdyq oryndarda, kóshelerde milisiya qyzmet­kerlerining sany kóbeyip, is-әreketining belsendiligi arta týskeni anyq bayqaldy. Almatymen telefon baylanysy ýzildi. Kenestik BAQ ýnsiz    qa­l­yp, sheteldik "Azattyq" radiostansiyasy ghana sói­ledi.

Kelesi kýni qalanyng ortalyq alany jәne oghan tayau kóshelerde IIB qyzmetkerleri men europalyq últtar ókil­derinen qúralghan jasaqshy toptary payda boldy. Tәrtip saqshylary qasaqana zang búzushylyqqa bardy. Sany bir-ekeuden asqan qazaq jas­taryn esh sebepsiz toqtatyp, keyin qaytardy. Búlaysha azamattardyng últtyq belgi­lerine qarap qoghamdyq oryndarda jýrip-túruyna tyiym salu ya shekteu halyqaralyq jәne kenestik zandardyng shenberine syimaytyn.

Sol kýnderi "Sovhoz-tehnikum Pavlodar" avtobus baghdary alynyp tastaldy. Sebebi zootehnikter men vettehnikterdi dayarlaytyn "Zoovet" tehnikumy student­terining barlyghy derlik qazaq jastary bolatyn. Almatydaghy jeltoqsanshylargha ýn qosu maqsatynda, qalagha qaray jayau shyqqan studentter tobyn milisiya qyzmet­kerleri orta joldan kýsh qoldanyp keyin qaytardy. Ortalyq alangha shyghugha bel bughan Pavlodar esepteu-ekonomikalyq tehnikumynyng student­terin milisiya jasaqtary avtovokzal janynda qorshaugha alyp, jataqhanalaryna erik­siz aparghan jәne by keshin ótkizuge mәjbýr etken. Olar­gha tәrtip saqshylarynyng qadaghalauymen ghana ashanagha toptalyp baryp, keluge rúqsat bergen. Montajdau tehnikumynda da osyghan úqsas jaghday bolghan.

Tipti orta mektepting joghary synyp oqushylarynyng da jýris-túrysy qatang baqylaugha alyndy. Mәselen, Abay atyndaghy №10 qazaq orta mektebining (qazirgi Abay atyndaghy mektep-liysey) әkimshiligi sabaqqa kelmey qalghan shәkirt­­terding ýilerine synyp jetekshilerin jibergen. Tipti mektep diyrektory kiyim iletin oryndy qúlyptap, eshkimge senbey kiltin ózi ústaghan. Belgisiz bireuler oqushylardy alangha shyghugha ýndeytin paraqshalar tastap ketedi degen qauippen mektepti týni boyy qarauyldaugha kýzetshi men bir múghalim qaldyrylghan. Al joghary jәne orta arnauly oqu oryndarynyng jataqhanalarynda MQK-ning ókil­deri men IIB qyzmetkerleri toby kýni-týni kezekshilikke qoyylghan. Áuejayda, Almatygha úshatyn últy qazaq jolau­shylardyng әuebiyletteri kýni búryn alynghanyna qaramastan, olardan saparlarynyng maqsaty jóninde súrap, tekseru jýrgizdi.

Jergilikti ýkimet pen partiya organdary jastardy ortalyq alangha shygharmaudyng "beybit" tәsilin de oilap tauyp, әkkilikpen jýzege asyra bildi. Araq-sharap dýkenderi­ne alkogolidi ishimdikter ýsti-ýstine tasylyp jetkizil­di. Ádette, bir-eki saghat ishinde tausylyp qalatyn araq-sharap ónimderining tap osynday molshylyghyn pavlodarlyqtar M.Gorbachevting "qúrghaq" zany shyqqan 1985 jyldyng 1 mausymynan bastap kórgen joq edi. Áuelde alangha shyghudy maqsat etken jastardyng bir­sypyrasy Dzerjinskiy jәne Tolstoy kóshelerining qiylysyndaghy araq-sharap dýkenine jipsiz baylandy...

Tek últshyl júmysshylar men studentterden qúralghan jastardyng shaghyn toptary milisiya men jasaqshylar tos­qauyldarynan jeke-jeke bólinip ótip, ortalyq alannyng janyndaghy, Dzerjinskiy kóshesinde ornalasqan SUM-gha jiyldy. Biraq sany tym az edi. Alangha shygha almady.

Kereku-Bayanauyl óniri júrtshylyghy arasynda atyshuly 5-plenum sheshimine narazylyq bildiruge degen talpynys kelesi 1987 jyldyng bas kezine deyin oqtyn-oqtyn boy kórsetip túrdy. Múnday tolqular auyldyq audandardyng ortalyqtarynda da kórinis berdi.

Jeltoqsanshylargha ýn qosugha әrekettengen jastar­gha jergilikti biylik tarapynan qoqan-loqqy kórsetilse de, jazalau sharalary qoldanylmady. Sebebi onday sharalar "5-plenumnyng she­shimine tek Almaty qalasynda, bazbúzarlar, nashaqorlar men maskýnemder toby ghana narazylyq bildirdi" degenge sayatyn Qazaqstan kompartiyasy OK-ning resmy mәlimdeme­sin joqqa shygharatyn edi.

Jeltoqsan kóterilisi jetekshilerining biri Qasen Qoja-Ahmet kesimdi merzi­mining biraz bóligin Pavlodar qalasyndaghy enbekpen týzeu lagerilerining birinde ótedi. Shartty týrde bas bostandyghynan aiyrylghan jeltoqsanshy jastardyng bir toby Ekibastúz qalasynyng týbin­degi Solnechnyy kentinde qara júmys isteuge mәjbýr etildi. Bas bostandyghynan aiyryl­ghan jeltoqsanshylar: Qúr­man­ghazy Aytmúrzaev pen Baqtybek Imanqojaev keyinnen óner jolymen Pavlodargha kelip, J.Aymauytov atyndaghy oblystyq qazaq muzykalyq-drama teatrynyng negizin qalaugha atsalysty.

Jerlesterimiz Almatydaghy joghary oqu oryndarynyng sol kezdegi studentteri, keyinnen filologiya ghylymdarynyng kandidattary ghylymy ataghyna ie bolghan Ayman Zeynullina, Sәule Jaqaeva týrli jazalau sharalaryn bastan ótkerdi. Auyl sharuashylyghy ghylymiy-zertteu instituty aspiranturasynda oqyghan Qúrmanjan Ybyraevtyng Jeltoqsan kóterilisi kezin­degi júmbaq qazasynyng syry ashylmay qaldy. Qúrmanjannyng qazasynan keyin dýniyege kelgen qyzy Sarqytjan óz anasy Sәulening qamqorlyghyn kórgeni bolmasa, әkesiz ósti. Ýkimet onyng ózi men anasyn "jeltoqsanshy bozdaqtyng jetimi men jesiri" retinde tanyghan joq.

Qalay desek te, Tәuelsiz­dik­ke demokratiyalyq jolmen jetudi kózdegen búl bas kóteruding sony qasiretti ayaqtaldy. Almatynyng ortalyq alanyndaghy aq qar, kók múz ýstine tógilgen qyzyl qan Qazaqstan tarihy betterin­de, dәlirek aitqanda qazaqtyng últtyq sanasynda astamshyl Kremli әmirshildigining sonyna qoyylghan qandy nýkte tәrizdi bolyp qaldy! Almatydaghy Jeltoqsan kóterilisi KSRO-nyng ózge respublikalarynyng astanasy: Tibilisiyde, Bakude, Vilinuste jal­ghasyn tapty. Kóp úzamay, 1989-91 jyldary dýniyege kelgen "Nevada-Semey", «Az­at» qozghalystary, "Qazaq tili" qoghamy Mәskeuding әskeri, sayasy óktemdigine qarsy ashyq kýreske shyqty. Aqyry últtyq bas kóterulerding sony qyzyl imperiya astanasy Mәskeude 1991 jyldyng tamyz aiynda kompartiya jeke-dara ýstemdik etken totalitarlyq jýiege qarsy demokratiyalyq kýshterding bas kóteruine úlas­ty.

Úlarday shulap Alatauymnyng bókteri,

Úlydy úly qúzartta túryp kók bóri!

Tәuelsizdikting qasaphanasy tәrizdi

Qanjosa boldy Qazaqstannyng qaq tóri!

Tarihtyng tayghaq keshuleri kelip qúiylghan,

Kók múzdaq alang alay da dýley "Qúiynnan"!

Qúrbandyq qylyp bozqasqa emes, bozdaqty,

Beybaq júrt bozdap túr endi Haqqa syiynghan.

Búrymnan sýirep, qúrsaqtan bireu tepkilep,

Qyrshyn qyz ketti "El aman bolsyn!" dep tilep.

Kerzi etikterding ókshelerinde ezilip,

Kók múzdaq tózim syqyrlap synyp jatty kep!

Jaradar jýrek júlqynbay sonda tynar ma?

Janarlar jalyn yrshytty súrghylt múnargha!

Alannan "Mening Qazaqstanym" әuelep,

"Elim-ay" әni egildi abaqtylarda.

Sanamnan qyzyl týnekti birden kóshirgen,

Aq búrqaq kýnder keter me endi esimnen?!

Jeltoqsandaghy alangha qany shashyrap,

Kindigi úrpaq ruhynyng sonda kesilgen!

Arman QANI, aqyn, jurnalist,

Pavlodar oblystyq "Últ taghdyry"  pikirsayys klubynyng jetekshisi.

«Jas Alash» gazeti