جەلتوقسان - 25

پاۆلودار وبلىستىق مەم­لەكەتتiك مۇراعاتىندا جەلتوقسان كوتەرiلiسiنە بايلانىس­تى قۇجاتتار تىم از. 1986 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا وبلىس­تاعى حال-احۋالدى اي­قىن سيپاتتاي المايدى. 24 جەلتوقساندا وتكiزiلگەن وبلىستىق پارتيا كوميتەتi بيۋروسىندا "قازاقستان كومپار­تيا­سى وك-نiڭ 1986 جىلدىڭ 19 جەلتوقسانىندا "الماتى قالاسىنداعى جاعدايعا بايلانىستى شارالار جونiندەگi" قاۋلىسىن جۇزەگە اسىرۋ شارالارى" بەكiتiلگەن. ون بەس تارماقتان تۇراتىن شارادا الەۋەتتi قۇرىلىمداردان باستاپ، بiلiم بەرۋ جۇيەسiنە دەيiنگi مەكە­مەلەردiڭ مiندەتتەرi مەن جۇمىس جوسپارلارى بەلگiلەن­گەن.

پاۆلودار وبلىستىق پار­تيا كوميتەتi جانە مەملە­كەتتiك ورگاندار جەلتوقسان كوتەرiلiسi باستالىسىمەن-اق رەسپۋبليكادان ءتۇرلi ارنالار ارقىلى تۇسكەن نۇسقاۋلار مەن بۇيرىقتاردى ەشبiر قۇجاتتاماعا تiركەمەي-اق، قولما-قول جۇزەگە اسىرا باستاعانى كۇمان تۋدىرمايدى. ماسەلەن، سول كۇندەرi مقك (كگب), IIب، پارتيا ورگاندارىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرi تۇنگi ۋاقىتتا دا كابينەتتەرiندە قالىپ، توسىن وقيعالاردى بولدىرماي تاستاۋعا ءازiر وتىرعان. ەڭبەكپەن تۇزەۋ مەكەمەلەرiن كۇزەتەتiن اسكەري بولiمشە­لەردە ميتينگتi كۇشپەن باسۋعا باعىتتالعان دايىندىق شارالارى جۇرگiزiلگەن. جۇرت­شىلىق قوعامدىق ورىنداردا توپتاسىپ نارازىلىق اكتسياسىن وتكiزۋگە جينالسا، سولدات كۇرەگiنiڭ قىرىمەن ەمەس، جالپاعىمەن ۇرىپ تارقاتۋ ءجو­نiندە ساربازدارعا اۋىزشا نۇسقاۋ بەرiلگەن.

جەلتوقسان - 25

پاۆلودار وبلىستىق مەم­لەكەتتiك مۇراعاتىندا جەلتوقسان كوتەرiلiسiنە بايلانىس­تى قۇجاتتار تىم از. 1986 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا وبلىس­تاعى حال-احۋالدى اي­قىن سيپاتتاي المايدى. 24 جەلتوقساندا وتكiزiلگەن وبلىستىق پارتيا كوميتەتi بيۋروسىندا "قازاقستان كومپار­تيا­سى وك-نiڭ 1986 جىلدىڭ 19 جەلتوقسانىندا "الماتى قالاسىنداعى جاعدايعا بايلانىستى شارالار جونiندەگi" قاۋلىسىن جۇزەگە اسىرۋ شارالارى" بەكiتiلگەن. ون بەس تارماقتان تۇراتىن شارادا الەۋەتتi قۇرىلىمداردان باستاپ، بiلiم بەرۋ جۇيەسiنە دەيiنگi مەكە­مەلەردiڭ مiندەتتەرi مەن جۇمىس جوسپارلارى بەلگiلەن­گەن.

پاۆلودار وبلىستىق پار­تيا كوميتەتi جانە مەملە­كەتتiك ورگاندار جەلتوقسان كوتەرiلiسi باستالىسىمەن-اق رەسپۋبليكادان ءتۇرلi ارنالار ارقىلى تۇسكەن نۇسقاۋلار مەن بۇيرىقتاردى ەشبiر قۇجاتتاماعا تiركەمەي-اق، قولما-قول جۇزەگە اسىرا باستاعانى كۇمان تۋدىرمايدى. ماسەلەن، سول كۇندەرi مقك (كگب), IIب، پارتيا ورگاندارىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرi تۇنگi ۋاقىتتا دا كابينەتتەرiندە قالىپ، توسىن وقيعالاردى بولدىرماي تاستاۋعا ءازiر وتىرعان. ەڭبەكپەن تۇزەۋ مەكەمەلەرiن كۇزەتەتiن اسكەري بولiمشە­لەردە ميتينگتi كۇشپەن باسۋعا باعىتتالعان دايىندىق شارالارى جۇرگiزiلگەن. جۇرت­شىلىق قوعامدىق ورىنداردا توپتاسىپ نارازىلىق اكتسياسىن وتكiزۋگە جينالسا، سولدات كۇرەگiنiڭ قىرىمەن ەمەس، جالپاعىمەن ۇرىپ تارقاتۋ ءجو­نiندە ساربازدارعا اۋىزشا نۇسقاۋ بەرiلگەن.

شىندىعىندا، كەرەكۋ جۇرت­­شىلىعى 17 جەلتوقسان كۇنi اتىشۋلى 5-پلەنۋمنىڭ سوڭى الماتىدا قانداي دا بiر توتەنشە وقيعاعا سوقتىرعانىن سەزدi. كوكiرەگi وياۋ ازاماتتار ورتالىق الاڭنىڭ وبكومعا قاراما-قارسى جاعىندا ميليتسيا ماشينەسi تەككە تۇرماعانىن بiردەن اڭعاردى. كەشكە قاراي قوعامدىق ورىنداردا، كوشەلەردە ميليتسيا قىزمەت­كەرلەرiنiڭ سانى كوبەيiپ، iس-ارەكەتiنiڭ بەلسەندiلiگi ارتا تۇسكەنi انىق بايقالدى. الماتىمەن تەلەفون بايلانىسى ءۇزiلدi. كەڭەستiك باق ءۇنسiز    قا­ل­ىپ، شەتەلدiك "ازاتتىق" راديوستانتسياسى عانا ءسوي­لەدi.

كەلەسi كۇنi قالانىڭ ورتالىق الاڭى جانە وعان تاياۋ كوشەلەردە IIب قىزمەتكەرلەرi مەن ەۋروپالىق ۇلتتار وكiل­دەرiنەن قۇرالعان جاساقشى توپتارى پايدا بولدى. ءتارتiپ ساقشىلارى قاساقانا زاڭ بۇزۋشىلىققا باردى. سانى بiر-ەكەۋدەن اسقان قازاق جاس­تارىن ەش سەبەپسiز توقتاتىپ، كەيiن قايتاردى. بۇلايشا ازاماتتاردىڭ ۇلتتىق بەلگi­لەرiنە قاراپ قوعامدىق ورىنداردا ءجۇرiپ-تۇرۋىنا تىيىم سالۋ يا شەكتەۋ حالىقارالىق جانە كەڭەستiك زاڭداردىڭ شەڭبەرiنە سىيمايتىن.

سول كۇندەرi "سوۆحوز-تەحنيكۋم پاۆلودار" اۆتوبۋس باعدارى الىنىپ تاستالدى. سەبەبi زووتەحنيكتەر مەن ۆەتتەحنيكتەردi دايارلايتىن "زووۆەت" تەحنيكۋمى ستۋدەنت­تەرiنiڭ بارلىعى دەرلiك قازاق جاستارى بولاتىن. الماتىداعى جەلتوقسانشىلارعا ءۇن قوسۋ ماقساتىندا، قالاعا قاراي جاياۋ شىققان ستۋدەنتتەر توبىن ميليتسيا قىزمەت­كەرلەرi ورتا جولدان كۇش قولدانىپ كەيiن قايتاردى. ورتالىق الاڭعا شىعۋعا بەل بۋعان پاۆلودار ەسەپتەۋ-ەكونوميكالىق تەحنيكۋمىنىڭ ستۋدەنت­تەرiن ميليتسيا جاساقتارى اۆتوۆوكزال جانىندا قورشاۋعا الىپ، جاتاقحانالارىنا ەرiك­سiز اپارعان جانە بي كەشiن وتكiزۋگە ءماجبۇر ەتكەن. ولار­عا ءتارتiپ ساقشىلارىنىڭ قاداعالاۋىمەن عانا اسحاناعا توپتالىپ بارىپ، كەلۋگە رۇقسات بەرگەن. مونتاجداۋ تەحنيكۋمىندا دا وسىعان ۇقساس جاعداي بولعان.

تiپتi ورتا مەكتەپتiڭ جوعارى سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ دا ءجۇرiس-تۇرىسى قاتاڭ باقىلاۋعا الىندى. ماسەلەن، اباي اتىنداعى №10 قازاق ورتا مەكتەبiنiڭ (قازiرگi اباي اتىنداعى مەكتەپ-ليتسەي) اكiمشiلiگi ساباققا كەلمەي قالعان شاكiرت­­تەردiڭ ۇيلەرiنە سىنىپ جەتەكشiلەرiن جiبەرگەن. تiپتi مەكتەپ ديرەكتورى كيiم iلەتiن ورىندى قۇلىپتاپ، ەشكiمگە سەنبەي كiلتiن ءوزi ۇستاعان. بەلگiسiز بiرەۋلەر وقۋشىلاردى الاڭعا شىعۋعا ۇندەيتiن پاراقشالار تاستاپ كەتەدi دەگەن قاۋiپپەن مەكتەپتi ءتۇنi بويى قاراۋىلداۋعا كۇزەتشi مەن بiر مۇعالiم قالدىرىلعان. ال جوعارى جانە ورتا ارناۋلى وقۋ ورىندارىنىڭ جاتاقحانالارىندا مقك-نiڭ وكiل­دەرi مەن IIب قىزمەتكەرلەرi توبى كۇنi-ءتۇنi كەزەكشiلiككە قويىلعان. اۋەجايدا، الماتىعا ۇشاتىن ۇلتى قازاق جولاۋ­شىلاردىڭ اۋەبيلەتتەرi كۇنi بۇرىن الىنعانىنا قاراماستان، ولاردان ساپارلارىنىڭ ماقساتى جونiندە سۇراپ، تەكسەرۋ جۇرگiزدi.

جەرگiلiكتi ۇكiمەت پەن پارتيا ورگاندارى جاستاردى ورتالىق الاڭعا شىعارماۋدىڭ "بەيبiت" ءتاسiلiن دە ويلاپ تاۋىپ، اككiلiكپەن جۇزەگە اسىرا بiلدi. اراق-شاراپ دۇكەندەرi­نە الكوگولدi iشiمدiكتەر ءۇستi-ۇستiنە تاسىلىپ جەتكiزiل­دi. ادەتتە، بiر-ەكi ساعات iشiندە تاۋسىلىپ قالاتىن اراق-شاراپ ونiمدەرiنiڭ تاپ وسىنداي مولشىلىعىن پاۆلودارلىقتار م.گورباچەۆتiڭ "قۇرعاق" زاڭى شىققان 1985 جىلدىڭ 1 ماۋسىمىنان باستاپ كورگەن جوق ەدi. اۋەلدە الاڭعا شىعۋدى ماقسات ەتكەن جاستاردىڭ بiر­سىپىراسى دزەرجينسكي جانە تولستوي كوشەلەرiنiڭ قيىلىسىنداعى اراق-شاراپ دۇكەنiنە جiپسiز بايلاندى...

تەك ۇلتشىل جۇمىسشىلار مەن ستۋدەنتتەردەن قۇرالعان جاستاردىڭ شاعىن توپتارى ميليتسيا مەن جاساقشىلار توس­قاۋىلدارىنان جەكە-جەكە ءبولiنiپ ءوتiپ، ورتالىق الاڭنىڭ جانىنداعى، دزەرجينسكي كوشەسiندە ورنالاسقان تسۋم-عا جيىلدى. بiراق سانى تىم از ەدi. الاڭعا شىعا المادى.

كەرەكۋ-باياناۋىل ءوڭiرi جۇرتشىلىعى اراسىندا اتىشۋلى 5-پلەنۋم شەشiمiنە نارازىلىق بiلدiرۋگە دەگەن تالپىنىس كەلەسi 1987 جىلدىڭ باس كەزiنە دەيiن وقتىن-وقتىن بوي كورسەتiپ تۇردى. مۇنداي تولقۋلار اۋىلدىق اۋدانداردىڭ ورتالىقتارىندا دا كورiنiس بەردi.

جەلتوقسانشىلارعا ءۇن قوسۋعا ارەكەتتەنگەن جاستار­عا جەرگiلiكتi بيلiك تاراپىنان قوقان-لوققى كورسەتiلسە دە، جازالاۋ شارالارى قولدانىلمادى. سەبەبi ونداي شارالار "5-پلەنۋمنىڭ شە­شiمiنە تەك الماتى قالاسىندا، بازبۇزارلار، ناشاقورلار مەن ماسكۇنەمدەر توبى عانا نارازىلىق بiلدiردi" دەگەنگە ساياتىن قازاقستان كومپارتياسى وك-نiڭ رەسمي مالiمدەمە­سiن جوققا شىعاراتىن ەدi.

جەلتوقسان كوتەرiلiسi جەتەكشiلەرiنiڭ بiرi قاسەن قوجا-احمەت كەسiمدi مەرزi­مiنiڭ بiراز بولiگiن پاۆلودار قالاسىنداعى ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرiنiڭ بiرiندە وتەدi. شارتتى تۇردە باس بوستاندىعىنان ايىرىلعان جەلتوقسانشى جاستاردىڭ بiر توبى ەكiباستۇز قالاسىنىڭ ءتۇبiن­دەگi سولنەچنىي كەنتiندە قارا جۇمىس iستەۋگە ءماجبۇر ەتiلدi. باس بوستاندىعىنان ايىرىل­عان جەلتوقسانشىلار: قۇر­مان­عازى ايتمۇرزاەۆ پەن باقتىبەك يمانقوجاەۆ كەيiننەن ونەر جولىمەن پاۆلودارعا كەلiپ، ج.ايماۋىتوۆ اتىنداعى وبلىستىق قازاق مۋزىكالىق-دراما تەاترىنىڭ نەگiزiن قالاۋعا اتسالىستى.

جەرلەستەرiمiز الماتىداعى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ سول كەزدەگi ستۋدەنتتەرi, كەيiننەن فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتتارى عىلىمي اتاعىنا يە بولعان ايمان زەينۋللينا، ساۋلە جاقاەۆا ءتۇرلi جازالاۋ شارالارىن باستان وتكەردi. اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى اسپيرانتۋراسىندا وقىعان قۇرمانجان ىبىراەۆتىڭ جەلتوقسان كوتەرiلiسi كەزiن­دەگi جۇمباق قازاسىنىڭ سىرى اشىلماي قالدى. قۇرمانجاننىڭ قازاسىنان كەيiن دۇنيەگە كەلگەن قىزى سارقىتجان ءوز اناسى ساۋلەنiڭ قامقورلىعىن كورگەنi بولماسا، اكەسiز ءوستi. ۇكiمەت ونىڭ ءوزi مەن اناسىن "جەلتوقسانشى بوزداقتىڭ جەتiمi مەن جەسiرi" رەتiندە تانىعان جوق.

قالاي دەسەك تە، تاۋەلسiز­دiك­كە دەموكراتيالىق جولمەن جەتۋدi كوزدەگەن بۇل باس كوتەرۋدiڭ سوڭى قاسiرەتتi اياقتالدى. الماتىنىڭ ورتالىق الاڭىنداعى اق قار، كوك مۇز ۇستiنە توگiلگەن قىزىل قان قازاقستان تاريحى بەتتەرiن­دە، دالiرەك ايتقاندا قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسىندا استامشىل كرەمل امiرشiلدiگiنiڭ سوڭىنا قويىلعان قاندى نۇكتە ءتارiزدi بولىپ قالدى! الماتىداعى جەلتوقسان كوتەرiلiسi كسرو-نىڭ وزگە رەسپۋبليكالارىنىڭ استاناسى: تيبيليسيدە، باكۋدە، ۆيلنيۋستە جال­عاسىن تاپتى. كوپ ۇزاماي، 1989-91 جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن "نەۆادا-سەمەي", «از­ات» قوزعالىستارى، "قازاق تiلi" قوعامى ماسكەۋدiڭ اسكەري، ساياسي وكتەمدiگiنە قارسى اشىق كۇرەسكە شىقتى. اقىرى ۇلتتىق باس كوتەرۋلەردiڭ سوڭى قىزىل يمپەريا استاناسى ماسكەۋدە 1991 جىلدىڭ تامىز ايىندا كومپارتيا جەكە-دارا ۇستەمدiك ەتكەن توتاليتارلىق جۇيەگە قارسى دەموكراتيالىق كۇشتەردiڭ باس كوتەرۋiنە ۇلاس­تى.

ۇلارداي شۋلاپ الاتاۋىمنىڭ بوكتەرi,

ۇلىدى ۇلى قۇزارتتا تۇرىپ كوك ءبورi!

تاۋەلسiزدiكتiڭ قاساپحاناسى ءتارiزدi

قانجوسا بولدى قازاقستاننىڭ قاق ءتورi!

تاريحتىڭ تايعاق كەشۋلەرi كەلiپ قۇيىلعان،

كوك مۇزداق الاڭ الاي دا دۇلەي "قۇيىننان"!

قۇرباندىق قىلىپ بوزقاسقا ەمەس، بوزداقتى،

بەيباق جۇرت بوزداپ تۇر ەندi حاققا سىيىنعان.

بۇرىمنان سۇيرەپ، قۇرساقتان بiرەۋ تەپكiلەپ،

قىرشىن قىز كەتتi "ەل امان بولسىن!" دەپ تiلەپ.

كەرزi ەتiكتەردiڭ وكشەلەرiندە ەزiلiپ،

كوك مۇزداق ءتوزiم سىقىرلاپ سىنىپ جاتتى كەپ!

جارادار جۇرەك جۇلقىنباي سوندا تىنار ما؟

جانارلار جالىن ىرشىتتى سۇرعىلت مۇنارعا!

الاڭنان "مەنiڭ قازاقستانىم" اۋەلەپ،

"ەلiم-اي" ءانi ەگiلدi اباقتىلاردا.

سانامنان قىزىل تۇنەكتi بiردەن كوشiرگەن،

اق بۇرقاق كۇندەر كەتەر مە ەندi ەسiمنەن؟!

جەلتوقسانداعى الاڭعا قانى شاشىراپ،

كiندiگi ۇرپاق رۋحىنىڭ سوندا كەسiلگەن!

ارمان قاني، اقىن، جۋرناليست،

پاۆلودار وبلىستىق "ۇلت تاعدىرى"  پiكiرسايىس كلۋبىنىڭ جەتەكشiسi.

«جاس الاش» گازەتى