Aqyn jәne sayqymazaq

Aqyn jәne sayqymazaq

Kóbik sóz kóbeygen jerde, shyn sózding ózi arzan dýnie siyaqty qadirsizdenip ketedi. Aytalyq, «aqyn» degen sózge keleyikshi. Qazir osy sózding maghynasyn  dәl tauyp aitu - qiynnyng qiynyna ainaldy. Biraq, úmytshaq bolyp ketpesek, múnday jaghday búryn da bolghan. Rasyn aitsam, óz basym bir kezde E.Evtushenkogha «aqyn» degen atty qimaytynmyn. Ony «Nitron bomba jәne ana» siyaqty shygharma jazghanyna qaramastan, myqtaghanda kenestik biylikpen «ymy-jymy bir», «óleng jazyp jýrgen sayqymazaq» dep týsinetinmin. Sayqymazaq demekshi, 1973 jyly AQSh-ta «XX ghasyrdyng aqyndary» degen taqyryppen óleng jinaq shyqqan. Sonda kitap qúrastyrushylar «Ghasyrymyzdyng 4 úly aqyny» dep aghylshyn tilinde jazghan T.S.Eliot, U.Yeyts, U.Stiyvensondardyng qataryna orys júrtynan tandap A.Ahmatovany qosypty. Kitapta әigili әiel aqynnyng «Jan Azasy» shygharmasymen qatar, «A.Ahmatovalardan keyin, Reseyde aqyndar qatigez biyleushilerding aldynda sayqymazaqtyng rólin oinap ketti» degen sózder de kezdesedi. Búnymen qoymay, 1989 jyly AQSh-tyng Óner akademiyasy E.Evtushenkogha «Qúrmetti akademiyk» ataghyn bermek bolady. Sonda orystyng J.Brodskiy degen taghy bir aqyny «Kenes biyligining kónilin kóteretin, júrttyng kózin aldaytyn sayqymazaq bolghan onday jazghyshtargha oryn berilgen jerde men qala almaymyn» dep, kezinde ózine berilgen akademik ataghynan bas tartqany bar. Degenmen, múnyng bәri de mәseleni sheshpese kerek, bastysy maghan E.Evtushenkonyng tórdegi jalghyz adam bar dausymen sóileytin, tómende milliondaghan qarapayym júrt ýnsiz bas shúlghityn qoghamda, biylikting «til men jaghyna» ainalyp, aiqaylap óleng oqityn bolmysy únaghan joq. Onday pysyqtardyng dýniyesin oqugha uaqyt shygharudyng ózi artyq. Tayauda sol E.Evtushenkonyng ózining ómirbayandyq esteligin oqydym. 60-jyldardyng basynda jazylghan estelik aldymen batys elderinde jaryqqa shyghyp, biraz júrtty shulatqan eken. Orystar búl enbekti 1989 jyly ghana oqy alypty. Meni qyzyqtarghany - ómir boyy oyana almay ketken paqyrlargha qaraghanda, E.Evtushenko ózining sayqymazaq ekenin erterek týsinipti.

Aqyn jәne әmirshi

Reseydi soqa ústaghan kezinde qolyna alyp, yadrolyq qaruy bar iri el etip bir-aq shyghardy delinetin Stalinning ózi de soqa siyaqty ómir sýrgen. Qúiqasy qalyng orys ormanyn ayausyz jyrtqan búl soqanyng aldynda orystyng aqyn-jazushylary ary men namysy, azamattyghyna qaray ekige jarylyp otyrypty. Qatigez әmirshiler biylegen ózge elderdegi siyaqty Reseyde de atam zamannan beri biylikting shashbauyn kótergennen góri, halyqqa jaqyn ómir sýretin aqyndardyng taghdyry auyr bolghan.  Pushkin de, Lermontov ta beymezgil shaqta óte jas ómirden ótken. Eki aqynnyng ólimine de biylikting aralasqany belgili. Aqyndaryna qyrghiday tiyetin dәstýri bar eldi «balshabekter» biylegen tústa, qastandyqtar búrynghygha qaraghanda býrkemesiz-aq, ashyq jasala beretin boldy. Atylyp-shabylyp ketu jәy nәrsege ainalyp, jazalau lagerlerine aidau eshkimdi tanqaldyrmaytyn zaman keledi. Aytqanyna kónip, aidaghanyna jýrmegenderdi qatigez әmirshi temir tabanymen myjyp tastap otyrghan. Al endi bireuler zamannan yghyp, jansaughalap, jaltaryp kórgen. Olardyng deni biyleushining tayaghynyng úshymen qozghalghan sayqymazaqtan ary asa almaghan.

1938 jyly jaza lagerinde ólgen O.Mandelishtamdy solardyng bir ókili retinde ataugha әbden bolady. «Poeziya degen mәdeniyetti sezinu» dep jar salghan aqyngha mәdeniyetten júrday qogham ómir sýru qúqyghyn da qimaydy. Soqanyng endi bir jaghynan Mayakovskeiydi keziktiresin. «Jyrlarym! Óluine bolady, qatardaghy soldat siyaqty...» dep jazghan aqyn aqyrynda, ózi de soldat siyaqty atylyp ólgen. Esteliginde E.Evtushenko ózin osy kezenning songhy túyaghy retinde kórsetedi. Ámirshige bas úra tabynyp, odan birtindep tanyp, sonynda qatigezdikten jeru barysyn jazghan. Búny kóregendik deuge de bolatyn shyghar. Biraz adamdar Kenes Odaghynyng týbinde bir su týbine ketetinin sol kezde sezgen ghoy.

«Ár ret halyq iyin tiresken alanda kýn kósemning núr didaryn kórgende, Stalin tura maghan qarap kýlip túrghanday sezinetinmin», «Ádemi saqalymen jymighan jýzi sonday meyirimdi edi», - dep jazghan E.Evtushenkonyng alghashqy ólenining jaryq kórui de әmirshimen qatysty bolypty. Jazghan ólenin kóterip, bozbala jigit redaksiyanyng birine barady. Ondaghylar «Jas jigit, myna óleninning qatarynda kósemdi maqtaghan bir shumaq joq qoy?» - deydi. «Endi qaytem?» - dep, antarylyp qalady jas aqyn. Sonda redaktorlardyng biri «Jә, jýre ber, ózimiz birdene qylarmyz!» - deydi. Erteninde gazette E.Evtushenkonyng bir top óleni jarq ete qalady. Basyn jas aqynnyng kósemdi aghyl-tegil jyrlaghan aighay óleni bastap túrady.

E.Evtushenkonyng alghashqy jinaghy 1952 jyly jaryq kóripti. Kitaby shyqqan song júrt anysyn andap, jas aqyn baspalap kitap dýkenderin toruylday bastaydy. Búl turaly «Dýkende qansha uaqyt túrsam da, kitabymdy satyp alghan adam bolmady, bir júmysshy betin ashyp kórdi de, qayta ornyna qoyyp, satushygha «Mynau óleng emes, danghara eken!» - dedi. Sony estigende betimnen otym shyqty», - dep jazady aqyn. Osy jylt etken úyat jas jigitke oy salady. Aynala soghys taqsyretin tartyp aryp-ashqan júrt, kónilsiz kózjanar, qansha jerden jenisting dәmin tatty degenmen ensesi kóterilmey qalghan halyqtyng bәseng kelbeti jas aqyngha endi basqasha kórine bastaydy. Aqyry «Olargha bizding lepirip úiqastyrghan ólenimizding qajeti joq eken» degenge keledi. Onyng ornyna júrttyng sýrginge ketken aqyn N.Kerjakinning «Moskva, biteu qara týn, qatigez әri ozbyr bireu ornynda otyr, sýrkeyli súmdyqpen birge tynystaydy, biraq, ol Pasternaktyng jyrlaryn týsine almaydy» degen ólenin sýiip oqitynyn angharady.

Aqyn jәne azamattyq

Ádebiyet pen ar syngha týskende orystar ýnemi Nekrasovtyng «Aqyn bolu - óz isin, azamat bolu - paryzyn» degen ataly sózin auyzgha alady. Aytargha bolmasa, dәl bizding býgingidey kóp nәrse qúnsyzdanyp, aqyndar ne ýshin óleng jazyp jýrgenin týsinbey qalghan shaqta, «aqyn» atanu onay da, azamat bolu qiyn sharuagha ainalyp otyr. Qazirgi aqyndarymyz ólenning jayynan góri, aqshanyng jayyn kóbirek oilaydy. Óleng jazudy - jarysyp aqsha tabudyng bir joly siyaqty sezinedi. Sol jolda, tipti ýlken-kishi demey bet jyrtysyp bәsekege týsuge bar. Al biraq, tarihtan óleng jazyp, millioner atanghan bireudi kórgenimiz joq. «Ólenmen ghana ómir sýripti» degen aqyndy da keziktirgen emespiz. Osylay óleng men aqshanyng qatynasyn shatastyrghanymyz sonshalyq, ólenge aqshanyng qajeti joq, ony jazghan aqyngha ghana aqsha qajet ekenin aiyra almay qaldyq. Qúlqynymyz ýshin aqshany qajet etpeytin ónerding ózin aqshanyng qúlyna ainaldyryp jibergenimizdi sezbeymiz. Ásilinde, poeziya - ýlken jauapkershilikten túratyn biyik ruh. Ólening keremet boluy mýmkin, biraq, sol keremet poeziyanyng artynda ýlken ruhty adam túruy - asa manyzdy. Eger ólendi jazghan avtor sol ólenge say ómir sýre almasa, ol óleng myqtaghanda ólenge jýirik bireuding sóz oiyny ghana bolyp shyghady. Kóp jaghdayda jetistikke jetken aqyndardyng deninde óleni men ómiri qatar órilgen. Qazir osy týiin bizde mýlde eskerilmeytin boldy desek, artyq emes. Býginde aqyndyq kәsipke ainalyp ketti de, ózining jogharydaghy týpki bolmysyndaghy ýlken jauapkershilik sezimin joghaltyp aldy. Aqyndyq turaly tanym qúldyraghannan keyin, ólenning óz dengeyine jete almaytyny da anyq nәrse. Poeziyany syilamaghan, ony aqshanyng qúlyna ainaldyrghan aqynnyng ólenin kim syilaydy, nege syilaugha tiyis?! Aqynnyng boyyndaghy jauapkershilik sezim turaly E.Evtushenko esteliginde qarapayym, biraq óte әserli bir әserin sóz etedi. Bir joly B.Pasternaktyng ýiining shatyryn jóndep bergen bir júmysshy tang atar-atpastan kelip aqynnyng esigin qaghady. Aqynmen jýzdesken әlgi adam qoyynynan bir shólmek araq pen qaghazgha orauly shújyq shygharyp, «Men byltyr sizding ýiinizding shatyryn jóndep berip edim. Ol kezde sizding kim ekeninizdi bilmeppin. Júrttan endi estidim. Siz - aqiqattyng jarshysy ekensiz. Sizben birer auyz tildesu ýshin kelip túrmyn. Bizdi jaryqqa bastay bergeysiz», - deydi әlgi adam. B.Pasternaktyng «Aqyn degen jelde terbelgen mәueli aghash siyaqty, odan aluan týrli әuen shyghuy mýmkin. Biraq, aqyn qol bastamaydy» degen sózi bar. Soghan qaramastan, halyqtyng aqyndy ózine qanday demeu kóretinin jogharydaghy kórinisten anyq bayqay alamyz. «Kýmis dәuir» kezenining poeziyasynda janynnyng terenine boylaytyn ózgeshe bir әuenge kezige beresin. Jeke túlgha men halyqtyng arasyn jalghaghan osy әuen maghan zúlmat zamannyng adam balasyna salghan óshpes jaranyng ýni bolyp elesteydi. Zaman azsa, eng bir taza degen qúndylyqtardyng da las qoqsyqtardyng tasasynda qala beretini, tipti sol las dýniyelermen birge ayaqqa taptalyp ketetini ókinishti, әriyne. I.Edenburgtin  XIX ghasyrdaghy úly múhiytqa qúlash úrghan orys әdebiyeti turaly maqtanyshpen aita kelip, «Biz (XX ghasyrda) sonymyzgha ne qaldyra aldyq? Qaldyrghanymyz - tek qorlauda ótken ómir jolymyz!» degendi ashyna aitatyny da sondyqtan bolar.

Óner jәne ómir

Estelikte E.Evtushenko 12 jasynda anasymen birge Qyzyl alanda 250 myng nemis tútqynyn kórgen sәti turaly jazady. Aryp-ashqan, sharshap-shaldyqqan, jýdep-jadaghan, kiyimdenri alba-júlba adamdardy kórip túrghanda, halyq ta «Óshikken júrt tútqyndargha qaru kóteretinder shyghyp qalar ma eken?!» dep qauiptenedi (Kenes Odaghy jasaghan bir kinoda tútqyndargha bir әiel óshige shabuyl jasaytyn kórinis bar). «Sol kezde «Júrt arasynan bir әiel shyghyp, qorghaushy әskerlerge  «Meni ótkizip jiber» dedi, anau oghan jol beredi. Áyel azyp-tozyp ketip bara jatqan nemis tútqynynyng bireuine kótergen dorbasynan bir japyraq qara nan alyp beredi. Sodan keyin túrghan ózge júrt ta birden, ekiden suyrylyp shyghyp tútqyndargha nan, temeki, sol siyaqty dýniyelerdi ústatyp jatty. Búl kezde olar jau emes, adam edi», - dep jazady E.Evtushenko. Kino men ómirdegi kórinis - eki týrli. Keyde óner dep jýrgening ómirde oryn alghan qúndylyqtardyng qolyna su qúiyp ta bere almay qalady. Sebebi, tasadaghy qúndylyghynan airylghan óner - óner bolyp jarytpaydy. Ol - tek qúbylys qana. Ásilinde, әlgi nemis tútqynyna birinshi bolyp nan ústatqan әieldi aqyn deu kerek. Jaudyng taqsiretin bir kisidey tartqan, jauyzdyqtyng ne ekenin kimnen bolsa da artyq biletin, soghan qaramastan, jauyn keshirip, ony ómirge sýirep, adamdyqqa alyp kelgen jan dýnie ónerge ainalsa, odan qúdyretti shygharma bolmaydy. Meninshe, E.Evtushenko joghary әuenge toly ólenimen emes, jogharydaghy ýnsizdikke toly kórinisti erekshe esine saqtap qalghanymen, aqyndyqqa birtaban jaqyn barghanday seziledi.

«Abay-aqparat»