AQSh pen Qytaydyng ara qatynasynyng ushyghyp bara jatqany kýlli әlemdi alandatyp otyr. 40 jyl boyy yqpaldastyq, seriktestik auanda túraqty kele jatqan eki el qatynasy 2018 jylghy sauda majyrasynan keyin-aq oipyl-toypyl boldy da ketti. Sauda kelisimining birinshi kezenin bitimmen tynystata bere，Covid-19 dauy kóterildi. Onan ary bir-birlerindegi jurnalisterdi qudalau, AQSh Qytay memleketi sýiemeldeydi dep tanyghan kәsiporyndardy jazaldy, adam qúqyqtaryna sayatyn sheshimderge iligi bar delingen Qytay sheneunikterin elge kirgizbedi, eldegi Qytay studentteri men ghylymy zertteu maqsatymen jýrgen mamandardyng әreketin qadaghaldy, QKP mýsheleri men olardyng otbasyn elge engizbedi. Qytay tarapy da búl әreketterge jauap qaytardy. Múnyng aqyry ózara konsuldyqtardy jabu syndy auyr teketireske úlasty.

AQSh ilgeride moyynsal synay tanytyp kelgen Qytaydyng ontýstik-shyghys qytay tenizine bolghan iyelik qúqyn birden teriske shygharyp, oghan әskery kemelerin jiberip qoydy. Onymen qoymay Qytaydyng jan jarasy – Tayvandy qanatyna alatyn ynghayyn bildirdi. Goni Kongty erekshe sauda mәrtebesinen aiyrdy. Qazirge deyin soqqynyng bәri AQSh taraptan. Ondaghy uәji – QHR әdiletti sauda jasamady, kәsiporyndardy memleket qarjysymen sýiemeldedi, DSÚ erejelerin saqtamady jәne ondaghy uaghdaly mindettemelerin oryndamady, ziyatkerlik menshik qúqyqtaryn úrlady, adam qúqyqtaryn ayaqqa taptady, Covid-19 indetin jasyryp, adamzat balasyn apatqa baylady, t.b.. Qytay osy kinalardy joqqa shygharu jәne keybirine «erulige qaruly» sharalar qabyldaugha yryqsyz jaghdayda. 23 shildedegi Pampeodyng bayandamasynan keyin, mýiizdesken eki alyptyng eregesi soghysqa úlasuy mýmkin degen túspaldar aityla bastady. Endi búl boljamnyng yqtimaldyghy qanshalyq dәrejede?

Búl súraqqa jauapty eregesting neden jәne qalay órshigeni, sonday-aq qos taraptyng úzaq merzimdi strategiyalyq geosayasi-ekonomikalyq, әskeriy-diplomatiyalyq jospar-jobalary jәne oghan qarsy jaqtan bolghan naqty kedergiler nemese bolatyn yqtimal reaksiyalardyng sipaty men quaty, eki el biyligindegi qazirgi túlghalardyng jeke minezdemesi men ishki esepteri siyaqty auqymdy qoynaulardan izdegen jón.

Bizding baghamdauymyzsha, mәselening qaynary Qytaydyng qazirgi basshysynyng senimi men payymyna say elding óz quatyn layyghynda mejeley almauyna baryp tireledi. Qytay tóraghasy Shijinping Marksizm-leninizm iydeyasynyng taza mýriyti, adal qoldaushysy. QHR qazirge deyingi basshylarynyng arasynda respublikany qúrushy Mao-dan keyin osy iydeyagha dogmaly týrde qúlay berilip, kózsiz jyghylghany osy Shy bolar. Ol taghy ózining Maody pir tútatynyn jasaghan sheshimderi men jariyalaghan ústanymdary arqyly dәleldep keledi. Mao siyaqty «iri isterdi» jasap ketuden de dәmeli. Onyng «Jonhua últynyng úly dәuirleui – Qytay armany», «qos jýz jyldyq» yntasy (QKP qúrylghandyghynyng 100 jyldyghynda eldi dóngelek dәuletti memleketke, QHR-nyng 100 jyldyghynda osyzamandanghan quatty memleketke ailandyru), «adamzattyng taghdyrlastyghy qauymdastyghy» iydeyasy, «Tayvandy kerek kezinde kýshpen qaytaryp alugha da baratynyn» mәlimdeui siyaqtylar osynyng aighaghy.

Ol, eng әueli, qazirgi adamzat ústanyp otyrghan erkindik, tendik, demokratiya qaghidattary jýiesi adamzatty baqytqa bastaytyn birden-bir jol dep sanamaydy. Marksizm prinsipterin basshylyqqa alghan sosialistik týzimmen de (jýiemen) adamzattyng keleshegin qamtamasyz etuge bolady dep qaraydy jәne Qytaydyng 40 jylghy jetistigining sonyng nәtiyjesi ekendigine bek senimdi. Tolaghay tabystardyng elding reformagha moyyn búryp, әlemdik qauymdastyqqa esigin ashuynyn, el ekonomikasyn jahandyq ainalymgha kiriktiruinin, әlemdik naryqtyng da oghan qúshaghyn jangynyng jemisi ekendigin eskere bermeydi nemese ony moyyndaghysy kelmeydi. Esesine, damushy elderdi ekonomikany basqarudyng qytaylyq jýiesin qabyldaugha ýndeydi. Qytay ekonomikasynyng kólemi jaghynan әlemdegi 2-oryngha ótui (2010 jyl), tauar eksport-importy boyynsha eng iri elge ailanuy (2013), óndeu-óndirushilik quatynyng әlemning 30.4%-yn ústauy (2019), valuta qory (3.1trln $) eng bay elge ailanuy (2019), gharyshty iygeru tehnologiyasynyng qauyrt damuy, jasandy intellekt, 5G, biotehnologiya salalarynyng ishinara alandarynda ozyp shyghuy, qytaydyng óz quatyna, sonymen birge sosialistik týzimning artyqshylyqtaryna bolghan senimin ýstey týsti.

Sonymen, Qytay eli (Mao zamanyndaghy) «elding ornynan túruy», (Deng zamanyndaghy) «baquattanuy» syndy kezenderdi artqa tastap, (Shy dәuirindegi) «kýsheyge» qadam basqanyn mәlimdedi. «Jana túrpatty halyqaralyq qatynastar jýiesin» engizudi úsyndy. Aziya, Europa, Afrika elderin auqymyna tartqan, ýlken geosayasy ambisiyagha ie «Jibek joly beldeui, tenizdegi jibek joly» bastamasyn kóterdi jәne múny «Aziya infraqúrylymdardy investisiyalau bankimen» qarjylay tiyanaqtady. Qysqasy, AQSh-tyng әlemdegi jetekshilik orynyna saual tastady. Biylikting aiqayyna halyqtyng qiquy qosylyp, eldi tútastay «21 ghasyr bizding ghasyr», «AQSh-tyng jetekshilik orynyn almastyratyn shekke jettik», «halyqaralyq tәrtipting erejeleri endigary bizsiz qabyldanugha qaqyly emes», t.s. úranshyldyq auan biylep aldy. Ishinara sabyrgha shaqyrghan, el quatynyng ol órege jetpegenin dәiektegen pikirler sanaly-sanasyz týrde tyndalmay qaldy, tipti, túnshyqtyryldy.

Búl nysay óz kezeginde Tramp ýkimetining shamyna tiydi. Negizi, Qytaydyng  әrbir qadamy ilgergi AQSh preziydentterining nazarynan qaghys qalghan emes jәne ynghayyna, dәrejesine qaray baghalanyp, jauabyn alyp keldi. Mysaly, Klinton 90-jyldary «2015 jyldan keyin AQSh-pen tәjikelesetin jersharyndyq bәsekeles shyghuy mýmkin, Qytay men Resey osynday әleuetke ie boluy mýmkin» («qorghanys bayanaty») dep mejelese, Obama Qytay yqpalyn tekteu ýshin «Tynyq múhit jaghalauy ekonomikalyq yntymaqtastyq shartyn-TRR» (2006 jyl) jasaqtap, «Aziya-tynyq múhit ónirin qayta tengeru» strategiyasyn jolgha qoydy. Dese de, qaysysy bolsyn Qytaymen ashyq jamandasugha barghan joq, óitkeni «Qytay gýldene kele ashyqtyqty ústanady, eli ishinde de erkindik ornaydy, sonday-aq syrtqa tóndirer qauypi de jenildeydi» dep ýmittengen (Pompeo, 23 shilde). Onyng ýstine Qytaydyng tendessiz naryghy kim-kimge de qyzygharlyq edi. Tramp dәuirine jetkende Qytaydy jýiege kiredi deu qúr túlypqa mónireu ekendigi belgili boldy. Sondyqtan da, AQSh-tyng 2018 jylghy «qorghanys strategiyasy bayanatynda» Qytay birden «strategiyalyq bәsekeles» dep syipattaldy. Endigi әngime iydealogiyalyq qayshylyqtar, qúndylyqtar tanymy alshaqtyqtary tónireginde órbidi.

Nәtiyjesinde, Tramptyng aradaghy sauda tensizdigin jondy talap etip, Qytay tauarlaryna kedendik salyqty kóteruden bastalghan soqqysy tәsilin týrlendirip, pәrmenin ekpindetip keledi. AQSh-taghy preziydent saylau merzimi taqaghan sayyn búl ýderisting qarqynday týser týri bar. Tramp qos partiyanyn, sayasy elita men biznes ókilderinin, bylayghy júrttyng Qytaygha qarsylyq túrghysyndaghy birynghay pyighylyn ózining qayta saylanuy ýshin paydalanyp baghuda.

23 shilde AQSh memlekettik hatshysy Pompeo Qytay turaly óz ýkimetining aqyrghy sózin jetkizgendey boldy. Ol Qytaymen qatynasty jaqsartu jolyn ashqan Nikson sayasatynyng maqsaty Qytaydyng «ózgeruin qamshylau» bolghanymen, ol ýmitting aqtalmaghanyn, kerisinshe, «kommunistik Qytaydyng ózderin (batys әlemi-avtor) ózgertu» qaupining tuyndaghanyn, «olardyng әreketining býgingi erkin әlemning basty qaupi» bolyp otyrghanyn bayanday kele, «kezinde preziydent Regan Kenes odaghyna qarata «senemiz jәne tekseremiz» deytin sayasat ústanghan eken. Al, men aitar edim, biz Qytaygha «senbeymiz jәne tekserip otyramyz» dep jariyalady. Qytaydyng ontýstik- qytay tenizine iyegershiligin teristegen Pompeo «bizding qorghanys minstrligi qúlshyna kirisip tútastay shyghys qytay tenizi, ontýstik qytay tenizi jәne tayvan manynda erkin әrekettenuge kóshti. Biz gharysh armiyasyn qúrdyq, ol osy atalghan songhy shepte Qytaydyng súghanaqtyqtaryn tejeuge kómektesetin bolady» dep mәlimdedi. Osy bayandamadan halyqaralyq qauymdastyq soghystyng iyisin sezgendey boldy. «Qytay men AQSh soghysa ma» degen súraq kóterildi.

«Erin bauyryna alugha» tiyic Qytay tarapy búl mәlimdemege kәduelgi toytarys jasaumen qatar, «búl AQSh-tyng «qyrghilar tobynyn» (Qytaygha jau) pozisiyasy, Tramptyng ózi solardyng qol jaulyghyna ailanghanyn sezbeydi nemese búl Tramptyng anau Covid-19-dy tizgindey almauyna baylanysty ózining týsip ketken bedelin saylaushylar nazaryn Qytaygha búru arqyly kóterip aludyng tәsili» dep, әngimening ónin ainaldyrugha tyrysatyny bayqaluda. 30 shilde kýni QHR-nyng AQSh-taghy elshisi Suy tiyankay POLITICO saytynda «tarihtyng dúrys jaghyna shyghyp, Qytay-AQSh qatynasynyng qalypty jolgha qaytuyna at salysayyq» atty maqala jazyp, «Qytay-AQSh ara qatynasynyng keleshek taghdyry sóilesu-yntymaqtasu, qarsylaspau-soqtyghyspau, ózara syilasu men seriktesip birige útuda. AQSh-tyng Qytay-AQSh qatynasyn ony damytudyng qalypty arnasyna qayta oraltuyn ýmit etemiz» depti. Múnan Qytaydyng qarsylasyn ymyragha shaqyrghan isharasy seziledi. 5 tamyzda QHR syrtqy ister minstri Uang iy ilgeridegi AQSh-ty basyn-kózing demey tópeleytin arynynan ainyp, «Biz AQSh tarapymen әrqanday dengeydegi, әrqanday saladaghy sóilesu mehanizmin kez-kelgen uaqytta qayta iske qosugha, qanday da bir mәseleni ýstel basynda talqylaugha әzirmiz» dep mәlimdedi. Búl Qytay tarapy pozisiyasynyng mýldem júmsarghanyn bildiredi.

Realdyq túrghydan qaraghanda da, birsypyra faktorlar Qytaydyng soghysqa múrsasyn keltire qoymaydy. Biylghy indetke baylanysty el ekonomikasynyng 40 jyldan keyingi alghashqy qúldyraugha úrynghany bar. Qytay juyqta elding JIÓ-ning ekinshi toqsanda 3.2%-ke óskenin keltirgengenimen (biraq búghan eldegi eng әleuetti ólke - Jyjiyannyng ishki ónimining әzer 0.5%-ke óskendigin mysal etip, kýdiktengender bar), búl ýrdisting saqtaluyna «birneshe ornyqsyz faktorlardyn» kepildik bergizbeytinin eske salghan-dy. Qytaydyng premier-minstri biylghy «ýkimet qyzmeti bayandamysynda» aghymdaghy jaghdaylar sebebinen «túnghysh ret keler jyldyng ósimi jayly boljam jasalmaghanyn» moyyndaghan. Sonymen birge, Qytay tek ontýstik-shyghys tenizde ghana emes, Tayvanda, Goni Kongta, Indiya shekarasynda, «Bir beldeu, bir jol» alanynda tútastay derlik yryqsyz diplomatiyalyq kýige bet-eki kelip otyr.

Eng manyzdysy, Qytaydyng әskery quaty, әsirese, teniz armiyasynyng quaty AQSh-pen alysudyng teni bolmayyn dep túr. Múnyng ishinde onyng strategiyalyq yadrolyq kýshi, óte-móte tenizdegi yadrolyq quaty AQSh-tyng 0.025%-na әreng tatidy eken. Áskery jetkizu-qamdau quaty jayly sóz shyghyndaudyng ózi artyq. Óitkeni AQSh-ta qazirding ózinde әr tiptegi tasyghysh úshaqtarynan 829 danasy bolsa, Qytay kenester odaghy óndirgen 76 dana IYL-76 úshaghyna senip otyrghan kórinedi. AQSh-tyng jer sharynyng 140 elinde ornalasqan 242 qúrlyqtyq jәne 384 әskery bazasy kezkelgen mezette, jersharynyng kez-kelgen nýktesine jetip, soqqy bere alady.  Búl jәne Qytay BAQ-nyng mәlimeti. Demek, Qytay jatqan arystannyng qúiryghyna jarmasa qoymas. Tek, AQSh tikeley Tayvangha soqtyqpasa bolghany. Óitkeni, Tayvan mәselesi – territoriyalyq iyelik, aumaqtyq tútastyq ghana emes, últtyng ary mәselesi. Pompeo songhy bayandamasynda QKP men Qytay halqyn bólip qarastyrady. Al, Tayvan mәselesining partiya men halyqty bóluge kelmey qalatyn osynday túsy bar.

AQSh tarapynan sóz qozghasaq, Tramptyng doyyrlyghyna salsa, onyng Qytaygha maydan asha saluy da kәdik. Biraq, múnday taghdyrsheshti mәsele Amerikanyng zany men dәstýrine say tek preziydentting qúzyryndaghy tirlik sanalmaydy. Onyng ýstine indetpen kýres mәselesi, júmyssyzdyq pen ekonomikanyng keri ketu mәselesi, «qara nәsildilerge tiyispeu» mәselesining kesirinen Tramptyng qoldaugha ie bolu kórsetkishi songhy ailarda 40%-ke týsip ketkeni mәlim bolyp jatyr. Demek, onyng qanday da bir bastamasynyng lezde qoldau taba qongy neghaybyl. Saylau dodasyna 90 kýn qalghanda soghysyp marqadym tappasyn preziydentting ózi de, jaqtastary da jaqsy týsinui kerek. Degenmen, sarapshylar Pampeonyng Qytaydyng ontýstik-shyghys tenizge iyeligin teriske shygharuyn AQSh-tyng osy aumaqqa ózining «kirisuin» zandyq negizdeuding qamy dep jatyr. Osy túrghydan bajaylasaq, AQSh-tyng Qytaydyng «syrtynan iyelenip» jýrgen araldaryn, әsirese oghan Flippinning talasy bar jәne qazirshe bos jatqan Huang yandao aralyn (aghylshynsha Scarborugh Shoal, Fillipinshe Panatag Shoal) әskery jattyghu jeleuimen atqylauy kәdik. Óitkeni, ol aral kezinde AQSh-tyng mergendik-atqylau jattyghu alany bolghany bar. Degenmen, búl Qytaygha ses kórsetu, QKP-nyng bassyzdyghyn tejeu ýshin eshteneden tayynbaytyndyghyn isharalau túrghysynan jasaluy yqtimal.

Qysqasy, ózderi ýshin de, býkil әlem ýshin de berekesiz baghytqa tayyp bara jatqan AQSh-qytay qarym-úatynasyn bir qalypqa beyimdeu mәselesining qarugha jýginuge negizi joq dep topshylaymyz.

Múqamethan Qonarbay

Abai.kz