Júma, 20 Qyrkýiek 2024
Talqy 4574 22 pikir 17 Tamyz, 2020 saghat 15:31

Ghalamdyq sayasattyng tәuekelderi hәm Qazaqtyng mýddesi

Moyyndau kerek, bizding qoghamdyq sanada ýlken sayasatqa degen qyzyghushylyqtyng dengeyi tómen. Ony belgili rette týsinuge de bolar: kýndelikti tirshiliktin, bala-shaghany ósirip-jetkizuding qamy, túrmys tauqymeti – әdette kópshilik birinshi kezekte osyny oilaydy. Tek songhy jyldary ghana eldegi әleumettik dertter asqynghan sayyn, ózining ómirindegi qiynshylyqtardy solaqay sayasatpen baylanystyrghan azamattardyng sany ósip keledi. Kesh te bolsa búny jaqsy ýrdiske balaugha bolady. Aynalyp kelgende qoghamnyng ózi sayasy isterge belesene aralasyp, ony baqylamaytyn bolsa, tensizdik, әdilsizdik, jemqorlyq, jauapsyzdyq sekildi kelensizdikter saqtala bermek.

Biraq atalghan jaghday әdette tek ishki sayasatqa ghana tәn. Al endi qorshaghan әlemde oryn alghan týitkilderge, olardyng Qazaqstangha tiygizer zardabyn úghynyp baghalaugha kelgende onday sergektik bayqala bermeydi. Kerisinshe, osy syrtqy sayasatty qoyshy, qaytemiz ony, odansha ishki bylyqtarymyzdy aitsanshy degen uәjder әleumettik jelilerde jii úshyrasady.

Ras, kez-kelgen memleket ne qoghamnyng ishinde týrli oilar, ústanymdar, týrli mәselelerge degen әrqily kózqarastar tabylatyny zandy. Sóite túra sol eldi el etetin jalpygha ortaq biriktirushi qúndylyqtar bolady. Songhylardyng qataryna әdette tәuelsizdik, túraqtylyq, últtyq bolmys sekildi úghymdar jatady. Sebebi olardan airylghan orta, meyli jýz jerden daryndy nemese bay bolsyn derbestiginen airylyp erteli me kesh pe taqyrgha otyrady. Últ retinde joyylyp ketken, tili men dilinen maqrúm qalghan, bógdening qúlyna ainalghan onday halyqtar az emes.

Eng soraqysy – atalghanday tәuekelder órkeniyetti sanalatyn HHI ghasyrdaghy Adamzattyng ómirinde әli saqtalyp otyr. Tipti songhy on-jiyrma jylda búrynghydan beter ushygha týsken. Búghan jer betining týkpir-týkpirindegi shiyelenister, sanksiyalyq soghystar, dinaralyq qaqtyghystar dәlel.

Tipti qarap otyrsa songhy ailardyng ózinde әlemdegi sayasy jaghday kýrt shiyelenisip ketti. Onyng arasynda Batys pen Qytay arasynda teke-tires órshelene týsti. Jәne Beyjinge qarsy AQSh sanksiyalary isting basy ghana. Key sarapshylardyng baghalauynsha búl kezinde Amerika men Kenes Odaghy arasyndaghy qyrghiy-qabaq soghystyng endigi rette Qytaymen arada jandanuy bolyp tabylady. Eki alyp derjavanyng baqtalastyghy qalghan әlemge ózining sayasi, ekonomikalyq, iydeologiyalyq, qarjylyq túrghydaghy kelensiz әserin tiygizetini qazirden týsinikti.

Basqa qaterlerding qatarynda Ázirbayjan men Armeniya qaruly qaqtyghysqa boy aldyruyn jatqyzugha bolady. Sondaghysy aldynghysyn jana impershil sayasatqa kóshken Týrkiya tolyqtay qoldasa, songhysyna alypshyldyq dertine әbden shaldyqqan Reseyding әmiri jýrip túr.

Óz kezeginde Ýndistan men Pәkistan qayta ózara soghys otyn tútatugha shaq. Atalghan elder jappay qyryp-joy qaruyna iyelik etui Ontýstik Aziya ghana emes ghalamdyq qauipsizdikke qauip tóndirude.

Tipti songhy uaqytqa sheyin eng jaqyn odaqtas sanalyp kelgen slavyan elderi, bir jaghynan Resey, ekinshi jaghynan Ukraina men Belarus bir-birine auyr aiyp taghuda, jariyalanbaghan gibridtik soghystyng aila-amaldaryn qoldanuda. Al endi tayauda ghana Belarusta ótken preziydenttik saylaulardan keyingi dýrbeleng búl elde úzaq merzimdi túraqsyzdyqqa әkelui jәne Resey men Europa arasyndaghy teke-tiresting kezekti qozdyrushysyna ainaluy әbden yqtimal.

Búnyng bәrine Libiyada, Yemende, Siriyada tolastamay otyrghan soghysty, Saud Arabiyasy bastaghan sunnittik top pen shiizmning jalauyn kótergen Irannyng baqtalastyghyn, Ukraina, Venesuela men Aughanystandaghy shiyelenisti jaghdaydy, Beyruttegi joyqyn jarylystan keyin Livandaghy sayasy daghdarysty qosynyz. Sondaghysy halyqaralyq qatynastargha azulylar dәuiri oralghan.

Óz aldyna san alauan aimaqtyq jәne ghalamdyq sipattaghy týitkilderdi retteushi tetikterdi, BÚÚ-dan bastap, әlemdegi kýsh iyeleri pysqyryp jatqan joq. Kerisinshe kezinde Amerikanyng Tayau Shyghysta, Latyn Amerikasynda jýrgizgen men-menshil úr da jyq sayasatyn býginde birqatar basqa derjavalar daghdygha ainaldyruda. Ol azday Resey sekildi impershil oiynshylar ózi qol qoyghan kelisimderden bas tartyp kórshilerine ses kórsetip otyr. Al endi Putinning 1945 jyldaghyday Ekinshi Yalta jiynyn úiymydastyryp bes qana alyp memlkeket (BÚÚ Qauipsizdik Kenesining túraqty mýsheleri: AQSh, Úlybritaniya, Fransiya, Resey jәne Qytay) qalghan әlemdi ózara bóliske salyp, kim qay aimaqty biyleytinin sheshu jayly úsynysy kimdi de shoshyndyratyny anyq.

Jogharyda atalghan irili-úsaqty elder ózining degenin iske asyru jolynda odaqtas izdep, basqa memleketterge qysym jasaytyny týsinikti. Bizding elimizge kelgende de kezinde osynday qiytúrqy әreketterdi Resey, Qytay, AQSh, basqalary qoldanyp-baqty. Shama-sharqynsha onday kýdikti jobalargha Qazaqstan kópshilik jaghdayda boy aldyrmay keledi. Dese de halyqaralyq nemese aimaqtyq bәsekelestik órshigen sayyn atalghan qysym da kýsheyi týsetin týri bar.

Osynday qiyn jaghdayda Qazaqqa ne istemek kerek, kimning jaghyn tandaghan jón? Ghalamdyq sayasattaghy alyptardyng quyrshaghyna iә bolmasa jemtigine ainalmaudyng tiyimdi amaldary qanday? Tek sauatty diplomatiyagha jýginu tolyqqandy kepildeme bola ala ma?

Áu basta sayasat atauly, onyng ishinde syrt әlemmen baylanystar jýiesi – búl pragmatikagha negizdelgen mýmkindikter alany. Bireuge únasyn-únamasyn ainalandaghy týrli ýdistermen sanasugha mýjbýrleytin, syrt kýshtermen yqpaldastyqta óz úpayyndy jibermeuding óneri búl. Al ózindi sayasi, ekonomikalyq, әskery basqa da әleuti boyynsha on, jiyrma ese orap alatyn syrt kýshtermen baylanystarda sol kózdelgen ara-salmaqty saqtap qalu qiynnyng qiyny.

Osy orayda birinshi kezekte oigha keletini – baysaldy, key kezderi beytarap syrtqy sayasatty jýrgizu. Qazaqstan tәuelsizdigin endi alghanda elimiz basymdyqty kópvektorly diplomatiyagha beredi dep sheshildi. Onyng deni anaghúrlym kóp eldermen aralasu, sondaghy әldekimning yqpaly kýsheyip bara jatsa, ortagha basqa oiynshardy engizu arqyly tarazynyng basyn teng ústaugha kelip sayady. Atalghan tónirekte birtalay jóndi ister tyndyryldy. Alayda 2000 jyldardyng basynan beri әlgi qaghidat saqtalmay, kóbine Resey men Qytaydyng yghyna jyghylu bayqalady.

Demek, TMD, Aziya, Europa, Amerika, Músylman әlemimen baylanystardy ýdetu, esesine Mәskeu men Beyjin aldyndaghy sayasi, ekonomikalyq, iydeologiyalyq tәueldilikten arylu erekshe mәnge iye. Sonyng ishinde tarihi, ruhani, mәdeny túrghydan ózimizige jaqyn edermen qoyan-qoltyq aralasu óte ózeketi. Ángime eng aldymen Týrkitildes qauymdastyq pen Ortalyq Aziyadagha kórshilerimiz jayynda. Sol arqyly ózimizde jetispey jatqan әleuetti molaytu, syrt kýshterding “bólip tasta da biyley ber” degendi kózdegen zalym әreketterining jolyn kesuge mýmkindik tuyndaydy.

Al eng basty alghyshart – kez-kelgen syrtqy qysym men tәuekelderge tótep berudige jekelegen memleketting ishtey birligi men yntymaghy. Alauyzdyqqa boy aldyrghandyq ynghayly sәtti kýtip otyrghan agressor ýshin әldebir búqagha qyzyl shýberek kórsetkenmen birdey. Kezinde osynday  alanghasarlyqtyng qúrbandaryna Qyrym men Donbasynan airylghan Ukraina, Abhaziya men Osetiyadan qol ýzgen Gruziya, tas-talqany shyghyp memlekettikten júrday qalghan Libiya ainalghan edi. Áriyne, kez-kelgen elde, onyng ishinde Qazaqstanda demokratiya, ekonomika, әleumettik tendik, basqa mәselelermen baylanysty týitkilder men qiyndyqtar, resmy sayasatqa qarsy narazylyq jetip artylady. Mәsele ishki bolsyn, syrtqy bolsyn týitkilderdi biylik pen qogham bolyp dúrys baghalap, keri әserin der kezinde zalasyzdandyruda jatyr. Mәsele isti nasyrgha shaptyrmay, tәuelsizdik pen túraqtylyqqa núqsan keltirmey ensere aluda. Búl biylikke de, qoghamgha da zor jauapkershilik jýkteytin, ashudy aqylgha jengize aludy talap etetin taghdyrly mindet.

Rasul Júmaly

Abai.kz

22 pikir

Ýzdik materialdar

Alashorda

IYdey Alasha y sovremennyy Kazahstan

Kerimsal Jubatkanov 2393