مويىنداۋ كەرەك، ءبىزدىڭ قوعامدىق سانادا ۇلكەن ساياساتقا دەگەن قىزىعۋشىلىقتىڭ دەڭگەيى تومەن. ونى بەلگىلى رەتتە تۇسىنۋگە دە بولار: كۇندەلىكتى تىرشىلىكتىڭ، بالا-شاعانى ءوسىرىپ-جەتكىزۋدىڭ قامى، تۇرمىس تاۋقىمەتى – ادەتتە كوپشىلىك ءبىرىنشى كەزەكتە وسىنى ويلايدى. تەك سوڭعى جىلدارى عانا ەلدەگى الەۋمەتتىك دەرتتەر اسقىنعان سايىن، ءوزىنىڭ ومىرىندەگى قيىنشىلىقتاردى سولاقاي ساياساتپەن بايلانىستىرعان ازاماتتاردىڭ سانى ءوسىپ كەلەدى. كەش تە بولسا بۇنى جاقسى ۇردىسكە بالاۋعا بولادى. اينالىپ كەلگەندە قوعامنىڭ ءوزى ساياسي ىستەرگە بەلەسەنە ارالاسىپ، ونى باقىلامايتىن بولسا، تەڭسىزدىك، ادىلسىزدىك، جەمقورلىق، جاۋاپسىزدىق سەكىلدى كەلەڭسىزدىكتەر ساقتالا بەرمەك.

بىراق اتالعان جاعداي ادەتتە تەك ىشكى ساياساتقا عانا ءتان. ال ەندى قورشاعان الەمدە ورىن العان تۇيتكىلدەرگە، ولاردىڭ قازاقستانعا تيگىزەر زاردابىن ۇعىنىپ باعالاۋعا كەلگەندە ونداي سەرگەكتىك بايقالا بەرمەيدى. كەرىسىنشە، وسى سىرتقى ساياساتتى قويشى، قايتەمىز ونى، ودانشا ىشكى بىلىقتارىمىزدى ايتساڭشى دەگەن ۋاجدەر الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءجيى ۇشىراسادى.

راس، كەز-كەلگەن مەملەكەت نە قوعامنىڭ ىشىندە ءتۇرلى ويلار، ۇستانىمدار، ءتۇرلى ماسەلەلەرگە دەگەن ارقيلى كوزقاراستار تابىلاتىنى زاڭدى. سويتە تۇرا سول ەلدى ەل ەتەتىن جالپىعا ورتاق بىرىكتىرۋشى قۇندىلىقتار بولادى. سوڭعىلاردىڭ قاتارىنا ادەتتە تاۋەلسىزدىك، تۇراقتىلىق، ۇلتتىق بولمىس سەكىلدى ۇعىمدار جاتادى. سەبەبى ولاردان ايرىلعان ورتا، مەيلى ءجۇز جەردەن دارىندى نەمەسە باي بولسىن دەربەستىگىنەن ايرىلىپ ەرتەلى مە كەش پە تاقىرعا وتىرادى. ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتكەن، ءتىلى مەن دىلىنەن ماقرۇم قالعان، بوگدەنىڭ قۇلىنا اينالعان ونداي حالىقتار از ەمەس.

ەڭ سوراقىسى – اتالعانداي تاۋەكەلدەر وركەنيەتتى سانالاتىن ءححى عاسىرداعى ادامزاتتىڭ ومىرىندە ءالى ساقتالىپ وتىر. ءتىپتى سوڭعى ون-جيىرما جىلدا بۇرىنعىدان بەتەر ۋشىعا تۇسكەن. بۇعان جەر بەتىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى شيەلەنىستەر، سانكتسيالىق سوعىستار، دىنارالىق قاقتىعىستار دالەل.

ءتىپتى قاراپ وتىرسا سوڭعى ايلاردىڭ وزىندە الەمدەگى ساياسي جاعداي كۇرت شيەلەنىسىپ كەتتى. ونىڭ اراسىندا باتىس پەن قىتاي اراسىندا تەكە-تىرەس ورشەلەنە ءتۇستى. جانە بەيجىنگە قارسى اقش سانكتسيالارى ءىستىڭ باسى عانا. كەي ساراپشىلاردىڭ باعالاۋىنشا بۇل كەزىندە امەريكا مەن كەڭەس وداعى اراسىنداعى قىرعي-قاباق سوعىستىڭ ەندىگى رەتتە قىتايمەن ارادا جاندانۋى بولىپ تابىلادى. ەكى الىپ دەرجاۆانىڭ باقتالاستىعى قالعان الەمگە ءوزىنىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق، يدەولوگيالىق، قارجىلىق تۇرعىداعى كەلەڭسىز اسەرىن تيگىزەتىنى قازىردەن تۇسىنىكتى.

باسقا قاتەرلەردىڭ قاتارىندا ءازىربايجان مەن ارمەنيا قارۋلى قاقتىعىسقا بوي الدىرۋىن جاتقىزۋعا بولادى. سونداعىسى الدىڭعىسىن جاڭا يمپەرشىل ساياساتقا كوشكەن تۇركيا تولىقتاي قولداسا، سوڭعىسىنا الىپشىلدىق دەرتىنە ابدەن شالدىققان رەسەيدىڭ ءامىرى ءجۇرىپ تۇر.

ءوز كەزەگىندە ءۇندىستان مەن پاكىستان قايتا ءوزارا سوعىس وتىن تۇتاتۋعا شاق. اتالعان ەلدەر جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋىنا يەلىك ەتۋى وڭتۇستىك ازيا عانا ەمەس عالامدىق قاۋىپسىزدىككە قاۋىپ توندىرۋدە.

ءتىپتى سوڭعى ۋاقىتقا شەيىن ەڭ جاقىن وداقتاس سانالىپ كەلگەن سلاۆيان ەلدەرى، ءبىر جاعىنان رەسەي، ەكىنشى جاعىنان ۋكراينا مەن بەلارۋس ءبىر-بىرىنە اۋىر ايىپ تاعۋدا، جاريالانباعان گيبريدتىك سوعىستىڭ ايلا-امالدارىن قولدانۋدا. ال ەندى تاياۋدا عانا بەلارۋستا وتكەن پرەزيدەنتتىك سايلاۋلاردان كەيىنگى دۇربەلەڭ بۇل ەلدە ۇزاق مەرزىمدى تۇراقسىزدىققا اكەلۋى جانە رەسەي مەن ەۋروپا اراسىنداعى تەكە-تىرەستىڭ كەزەكتى قوزدىرۋشىسىنا اينالۋى ابدەن ىقتيمال.

بۇنىڭ بارىنە ليبيادا، يەمەندە، سيريادا تولاستاماي وتىرعان سوعىستى، ساۋد ارابياسى باستاعان سۋننيتتىك توپ پەن ءشيزمنىڭ جالاۋىن كوتەرگەن يراننىڭ باقتالاستىعىن، ۋكراينا، ۆەنەسۋەلا مەن اۋعانىستانداعى شيەلەنىستى جاعدايدى، بەيرۋتتەگى جويقىن جارىلىستان كەيىن ليۆانداعى ساياسي داعدارىستى قوسىڭىز. سونداعىسى حالىقارالىق قاتىناستارعا ازۋلىلار ءداۋىرى ورالعان.

ءوز الدىنا سان الاۋان ايماقتىق جانە عالامدىق سيپاتتاعى تۇيتكىلدەردى رەتتەۋشى تەتىكتەردى، بۇۇ-دان باستاپ، الەمدەگى كۇش يەلەرى پىسقىرىپ جاتقان جوق. كەرىسىنشە كەزىندە امەريكانىڭ تاياۋ شىعىستا، لاتىن امەريكاسىندا جۇرگىزگەن مەن-مەنشىل ۇر دا جىق ساياساتىن بۇگىندە بىرقاتار باسقا دەرجاۆالار داعدىعا اينالدىرۋدا. ول ازداي رەسەي سەكىلدى يمپەرشىل ويىنشىلار ءوزى قول قويعان كەلىسىمدەردەن باس تارتىپ كورشىلەرىنە سەس كورسەتىپ وتىر. ال ەندى ءپۋتيننىڭ 1945 جىلداعىداي ەكىنشى يالتا جيىنىن ۇيىمىداستىرىپ بەس قانا الىپ مەملكەكەت (بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى مۇشەلەرى: اقش، ۇلىبريتانيا، فرانتسيا، رەسەي جانە قىتاي) قالعان الەمدى ءوزارا بولىسكە سالىپ، كىم قاي ايماقتى بيلەيتىنىن شەشۋ جايلى ۇسىنىسى كىمدى دە شوشىندىراتىنى انىق.

جوعارىدا اتالعان ءىرىلى-ۇساقتى ەلدەر ءوزىنىڭ دەگەنىن ىسكە اسىرۋ جولىندا وداقتاس ىزدەپ، باسقا مەملەكەتتەرگە قىسىم جاسايتىنى تۇسىنىكتى. ءبىزدىڭ ەلىمىزگە كەلگەندە دە كەزىندە وسىنداي قيتۇرقى ارەكەتتەردى رەسەي، قىتاي، اقش، باسقالارى قولدانىپ-باقتى. شاما-شارقىنشا ونداي كۇدىكتى جوبالارعا قازاقستان كوپشىلىك جاعدايدا بوي الدىرماي كەلەدى. دەسە دە حالىقارالىق نەمەسە ايماقتىق باسەكەلەستىك ورشىگەن سايىن اتالعان قىسىم دا كۇشەيى تۇسەتىن ءتۇرى بار.

وسىنداي قيىن جاعدايدا قازاققا نە ىستەمەك كەرەك، كىمنىڭ جاعىن تاڭداعان ءجون؟ عالامدىق ساياساتتاعى الىپتاردىڭ قۋىرشاعىنا ءيا بولماسا جەمتىگىنە اينالماۋدىڭ ءتيىمدى امالدارى قانداي؟ تەك ساۋاتتى ديپلوماتياعا جۇگىنۋ تولىققاندى كەپىلدەمە بولا الا ما؟

ءاۋ باستا ساياسات اتاۋلى، ونىڭ ىشىندە سىرت الەممەن بايلانىستار جۇيەسى – بۇل پراگماتيكاعا نەگىزدەلگەن مۇمكىندىكتەر الاڭى. بىرەۋگە ۇناسىن-ۇناماسىن اينالاڭداعى ءتۇرلى ۇدىستەرمەن ساناسۋعا مۇجبۇرلەيتىن، سىرت كۇشتەرمەن ىقپالداستىقتا ءوز ۇپايىڭدى جىبەرمەۋدىڭ ونەرى بۇل. ال ءوزىڭدى ساياسي، ەكونوميكالىق، اسكەري باسقا دا الەۋتى بويىنشا ون، جيىرما ەسە وراپ الاتىن سىرت كۇشتەرمەن بايلانىستاردا سول كوزدەلگەن ارا-سالماقتى ساقتاپ قالۋ قيىننىڭ قيىنى.

وسى ورايدا ءبىرىنشى كەزەكتە ويعا كەلەتىنى – بايسالدى، كەي كەزدەرى بەيتاراپ سىرتقى ساياساتتى جۇرگىزۋ. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن ەندى العاندا ەلىمىز باسىمدىقتى كوپۆەكتورلى ديپلوماتياعا بەرەدى دەپ شەشىلدى. ونىڭ دەنى اناعۇرلىم كوپ ەلدەرمەن ارالاسۋ، سونداعى الدەكىمنىڭ ىقپالى كۇشەيىپ بارا جاتسا، ورتاعا باسقا ويىنشاردى ەنگىزۋ ارقىلى تارازىنىڭ باسىن تەڭ ۇستاۋعا كەلىپ سايادى. اتالعان توڭىرەكتە ءبىرتالاي ءجوندى ىستەر تىندىرىلدى. الايدا 2000 جىلداردىڭ باسىنان بەرى الگى قاعيدات ساقتالماي، كوبىنە رەسەي مەن قىتايدىڭ ىعىنا جىعىلۋ بايقالادى.

دەمەك، تمد، ازيا، ەۋروپا، امەريكا، مۇسىلمان الەمىمەن بايلانىستاردى ۇدەتۋ، ەسەسىنە ماسكەۋ مەن بەيجىن الدىنداعى ساياسي، ەكونوميكالىق، يدەولوگيالىق تاۋەلدىلىكتەن ارىلۋ ەرەكشە مانگە يە. سونىڭ ىشىندە تاريحي، رۋحاني، مادەني تۇرعىدان وزىمىزىگە جاقىن ەدەرمەن قويان-قولتىق ارالاسۋ وتە وزەكەتى. اڭگىمە ەڭ الدىمەن تۇركىتىلدەس قاۋىمداستىق پەن ورتالىق ازياداعا كورشىلەرىمىز جايىندا. سول ارقىلى وزىمىزدە جەتىسپەي جاتقان الەۋەتتى مولايتۋ، سىرت كۇشتەردىڭ ء“بولىپ تاستا دا بيلەي بەر” دەگەندى كوزدەگەن زالىم ارەكەتتەرىنىڭ جولىن كەسۋگە مۇمكىندىك تۋىندايدى.

ال ەڭ باستى العىشارت – كەز-كەلگەن سىرتقى قىسىم مەن تاۋەكەلدەرگە توتەپ بەرۋدىگە جەكەلەگەن مەملەكەتتىڭ ىشتەي بىرلىگى مەن ىنتىماعى. الاۋىزدىققا بوي الدىرعاندىق ىڭعايلى ءساتتى كۇتىپ وتىرعان اگرەسسور ءۇشىن الدەبىر بۇقاعا قىزىل شۇبەرەك كورسەتكەنمەن بىردەي. كەزىندە وسىنداي  الاڭعاسارلىقتىڭ قۇرباندارىنا قىرىم مەن دونباسىنان ايرىلعان ۋكراينا، ابحازيا مەن وسەتيادان قول ۇزگەن گرۋزيا، تاس-تالقانى شىعىپ مەملەكەتتىكتەن جۇرداي قالعان ليبيا اينالعان ەدى. ارينە، كەز-كەلگەن ەلدە، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندا دەموكراتيا، ەكونوميكا، الەۋمەتتىك تەڭدىك، باسقا ماسەلەلەرمەن بايلانىستى تۇيتكىلدەر مەن قيىندىقتار، رەسمي ساياساتقا قارسى نارازىلىق جەتىپ ارتىلادى. ماسەلە ىشكى بولسىن، سىرتقى بولسىن تۇيتكىلدەردى بيلىك پەن قوعام بولىپ دۇرىس باعالاپ، كەرى اسەرىن دەر كەزىندە زالاسىزداندىرۋدا جاتىر. ماسەلە ءىستى ناسىرعا شاپتىرماي، تاۋەلسىزدىك پەن تۇراقتىلىققا نۇقسان كەلتىرمەي ەڭسەرە الۋدا. بۇل بيلىككە دە، قوعامعا دا زور جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيتىن، اشۋدى اقىلعا جەڭگىزە الۋدى تالاپ ەتەتىن تاعدىرلى مىندەت.

راسۋل جۇمالى

Abai.kz