Juyrda Qazaqstan Respublikasynyng Últtyq muzeyining diyrektory, QR enbek sinirgen qayratkeri, «Qúrmet» ordenining iyegeri Arystanbek Múhamediyúlymen az-kem әngimelesuding sәti týsken edi. Nazarlarynyzgha sol súhbatty úsynghandy jón kórdik. 

- Arystanbek Múhamediyúly, óziniz mәdeniyet salasyn basqardynyz. Aytynyzshy, qazirgi qazaq mәdeniyeti salasy qay dengeyde? Siz Elbasy Núrsúltan Nazarbaevtyng kezinde Mәdeniyet ministr boldynyz. Nazarbaevtyng mәdeniyet, óner salasyna jasaghan eng manyzdy enbegi qanday? 

- Memleketting damu dengeyin ekonomikasy men elding ruhany baylyghy kórsetedi dep esepteymin. ÁRBIR MEMLEKETTING RUHANY BAYLYGhY – BIYIK ÚSTANYMYMEN BAGhALANSA KEREK. Mysaly, Ejelgi Rim órkeniyeti, basqa da órkeniyetti memleketter biyik shyngha jetip keyin qúldyrap ketkenin bilemiz. Al, keybir memleketter qanday kezendi basynan ótkerse de, óz mәdeniyetin, ruhany baylyghyn biyik dengeyde ústap qaldy. Mysaly, ekinshi dýniyejýzilik soghysta nemis halqy joyylu aldynda boldy. Tipti, alyp memleket ekige bólinip te ketti. Ruhany myqtylyghynyng arqasynda Germaniya qayta birigip, býkil dýniyejýzine yqpaldy memleketke ainaldy. Japoniya eki ret atom bombasy tastalsa da, qayta órkendep, әlemdegi jetekshi memleketke ainalyp otyr. Ózimizge kelsek, Qazaqstandy da әlem moyyndap, qúrmetteydi. Sebebi, biz ótkenimiz kemel, bolashaghymyz aiqyn memleketpiz.

Men ýnemi «BIZ ÚLY  MEMLEKETPIZ» dep aitumen kelemin. Ókinishke oray, búl sózime keybir azamattarymyz qarsylyq bildirip jatady. Tipti, «joq, biz Kenes Odaghynda bolghanymyzda myqty edik» dep uәj aitatyndar da bar.

Alayda, ótken ghasyrdyng 21-shi jәne 30-33 jyldardaghy alapat asharshylyqtan elimizde qazaqtardyng ýshten biri ghana qaldy. Al, 1937-1938 jyldardaghy stalindik jýiening «Ýlken terror» atty sayasy qughyn-sýrgini saldarynan qanshama jazyqsyz ziyalylarymyzdan aiyryldyq.

«Artyng jalyn, aldyng múz, barar eding qay jaqqa», dep úly Abay aitqanday jaghdaydy bastan ótkerdik. Nege osynday jayttar eskerilmeydi? Biraq, óz sózimning dәleli retinde bizding eng myqty tarihymyz saq kezeninde, «ALTYN ADAM» dәuirinde bastalghanyn aitudan sharshamaymyn. B.z.d. V ghasyrda kóptegen halyqtar teriden kiyingen zamanda ata-babalarymyz metaldy qorytyp qana qoymay, tehnologiyalyq jetistikterge qol jetkizgen. Altynmen әshekeylengen, sәni men saltanaty jarasqan qoghamda ómir sýrgen. Búl sózimdi basqasyn aitpaghanda, tarihy tamyrymyzgha janasha kózqaraspen qaraugha negiz bolghan «Esik», «Berel», «Shilikti» jәne t.b. eskertkishterden tabylghan altyn jәdigerler aighaqtaydy. Biz altyn jәdigerlerge tek búiym retinde qaramauymyz kerek. Múnda joghary filosofiya men biyik órkeniyetting belgisi bar. Al, Aziyany dýr silkindirip, Ejelgi Riym, Vizantiya imperiyalaryn baghyndyrghan, tipti Úly qytay qorghanyn salugha mәjbýr etken Ghúndardy, olardyng aty anyzgha ainalghan әigili kósemi Attilany bilesiz. Attila esimi adamzat tarihyndaghy úly túlghalar – Aleksandr Makedonskiy jәne Yuliy Sezarimen qatar atalady.

Onyng ber jaghyndaghy Týrik qaghanaty óz aldyna. Týrki jazba órkeniyetin dýniyejýzine pash etken, әlemge әigili Úly Jibek jolynyng negizin salyp, berik qorghany bolghan KÝLTEGIN, BILGE, TONYKÓKTEY qaghandar Úly dalada aibynyn asyryp, kýsh-quatyn tanytqan. Týrki qaghandary ýsh ghasyr boyy biylik jýrgizip, el basqaru jýiesin, danalyghy men ata dәstýrin óshpestey etip qúlpytastargha kóne týrki alfaviyti – «syna» nemese «runa» jazuymen qashap ketken. Demek, babalarymyzdyng tól jazuy jәne alfaviyti bolghan.

Sonday-aq, óz zamanynyng úly strategi retinde moyyndalghan, aibyndy qolbasshy retinde danqqa bólengen Shynghys han, onyng ýlken úly Joshy han men nemeresi Batudyng tarihtaghy orny bólek. Joshy han negizin qalaghan Altyn Orda memleketining órkendeui Batu han biylik qúrghan uaqytpen túspa-tús keledi. Halyq «Sayyn han», yaghny «qayyrymdy», «әdiletti» dep ataghan Batu Altyn Orda memleketining astanasy – «Saray-Batu» qalasymen qatar, iri-iri shaharlardy saldyrghan. Jalpy, Altyn Orda kezeninde ghylym-bilim keninen qanat jayyp, әdebiyet pen mәdeniyet damyp, órkeniyetti qoghamnyng negizi qalanghan. Kypshaq tilindegi bizding ghajayyp «Kodeks­Kumanikus» atty shygharmamyz osy kezende jaryq kórgen. Onyng tól núsqasy Armeniyadaghy Matenadaran múraghatynda saqtauly. Al Venesiyanyng múraghatynda saudagerlerge arnalghan jol kórsetushi kóne kitap bar. Ol bes tilde jazylghan. Bes tilding biri kóne týrki tili. Búl kitapta Úly daladaghy әdep jýiesi men týrki elderining ereksheligi turaly tyng mәlimetter berilgen. Qalay tang qalmaysyz?! Úlan-ghayyr dalany saqtap qalghan ata-babalarymyzgha qalaysha bas iymeske?

«ALAShORDA» memleketin qúrghan A. Baytúrsynov, Á. Bókeyhan, M. Dulatov syndy arystarymyzdyng enbegin erekshe atap ótuimiz kerek. Jazba әdebiyetke kelsek, úly Abay, Mәshhýr Jýsip, Shәkәrim syndy kóptegen oishyldarymyzdyng orny bólek. M. Júmabaev týrki әleminde poeziya, lirikany joghary dengeyge jetkizgen túlgha. Osynday ruhany baylyghymyz bola túra biz nege úyalugha tiyispiz?

Totalitarlyq jýiening qúrsauy bizdi tolyqtay joyyp jibere almady. Últtyq bolmysymyz jýiening ezgisinen joghalyp ketpey, osy kýnge jetip otyrmyz. Sovet qúramyndaghy kóptegen últtargha «ov», «ev» sekildi tekteudi kýshtep tandy. Biz de sol ýrdisten shet qalmadyq. Qazirgi Reseydegi az últtar óz bolmysyn jolghaltyp Ivanov, Sidorov bolyp ketti. Men de sol «ev» degen jalghaudan arylmaq niyetpen 2007 jyly ótinish jazyp, bir jyldan asqanda әzer degende ózgerttim. Osy qadamdy bir-eki әkki jurnalistter R. Aliyevpen baylanystyryp, odan sayasy astar da izdegeni ras. Shyndyghyna kelgende jas kezimnen armanym – tegimdi «Múhamediyúly» dep әkemning esimine ózgertu edi. Búl birinshiden, mening tegime degen qúrmetim. Ekinshiden, әr halyqtyng tegi óz últynyng ereksheligin saqtauy tiyis degen azamattyq ústanymym. Biz de óz dәstýrimizge sәikes qújat jinaudyng qiyndyghyna qaramastan tez arada tegimizdi qazaqshalaugha mindettimiz.

Tәuelsizdik alghan 30 jyldyng ishinde kýlli әlemge tanyldyq. Álemning qay memleketine barsang da, tipti «Silikon angharynda» (Silicon Valley), odan bólek AQSh-tyng myqty ghylymy ortalyqtarynda, últtyq kompaniyalarynda, dýniyejýzine tanymal teatrlarda qarakóz qandastarymyzdy kezdestiresin. Ásirese, jastardan diriyjer Alan Bóribaev, opera әnshileri Sýndet Bayghojiyn, Medet Shotabaev, Mariya Mudryak, balet biyshileri Bahtiyar Adamjan, Áygerim Beketaeva, Madina Basbaeva jәne taghy da basqa júldyzdarymyzdyng esimderin kez-kelgen memleketting afishalarynan kóresin. Al, Dimash Qúdaybergen balamyzdyng abyroyyn aitpasa da týsinikti. Dimashtan keyin konkurstargha baryp jatqan jastarymyzgha jury mýsheleri «shetterinen sauatty, symbatty, mәdeniyeti erekshe azamattar» dep, tamsanady. Jerge týsken qúnarly dәnning mindetti týrde jayqalyp ósip shyghatyndyghy aiqyn emes pe? Demek, BIZDING RUHANY BAYLYGhYMYZ KEMEL BOLGhANNAN KEYIN JASTARYMYZ BIYIKKE ÚMTYLYP JATYR.

1997 jyly Preziydent orkestrine basshy bolyp keldim. Basynda az ghana ýrlemeli orkestr bolghan. Orkestrdi ýlken újym retinde qalyptastyrugha jaghday jasaghan general Sәt Toqpaqbaev aghamyzgha kóp rahmet. Ol kezde jaspyz. Shabytymyz tasyp túr. N.Ónerbaev, S.Tatubaev, B.Tileuhan, M. Shalabaev, Q. Joldybaev, Sh. Saparghaliqyzy, E. Janabergenova, A.Qosanova, A.Balajanova, K.Tólenbaeva syndy kóptegen jap-jas talanttar júmys isteytin. M.Saduaqasova mektepti janadan bitirip kelgen bolatyn. Qazir bәri de ónerden óz joldaryn tapqan kәsiby mamandar. Qayyrjan Joldybaev býginde Munhen teatrynda qyzmet etedi. Elbasymyz әrdayym «Bar jaghdaylaryndy jasaymyn. Enbek etinder. Qazaqtyng atyn shygharyndar» dep, qanattandyratyn.

- Jaraydy. Tәuelsizdik alghaly beri jetken jetistigimiz turaly ne aitasyz?

- Tәuelsizdik alghannan keyingi jetken jetistikterimiz úshan-teniz. Oghan Halyqaralyq EKSPO-2017 kórmesi kezinde kózimiz jetti. Dýniyejýzine tanymal Plasido Domingo, әlem diriyjeri Zubin Meta syndy metrler alghash kelgende, bizding jastarymyzdyng bilimdiligine mәn berip, tang qaldy. Shetelden kelgen qonaqtar «Sizderding jastarynyz óte bilimdi, talantty, symbatty, shet tilin iygergen óte sauatty eken. Qazaqstangha kelgenge deyin bizding jalpy Orta Aziya turaly pikirimiz ózgeshe edi.  Joq, kerisinshe eken!» dep, riza bolysty. Osynyng barlyghy 30 jyldyng ishinde elimizding qarqyndy damyp, jetken jenisterining arqasy.

Qazaqtyng jylqyshysynan AQSh-tyng siyrshysynyng nesi artyq?

- Arystanbek Múhamediyúly, siz qazir de elding ruhany jәne mәdeny múrasyn nasihattau jolynda enbek etip kelesiz. Muzey basqarasyz. Aytynyzshy, eldegi muzeylerding damu jaghdayy qalay? Jalpy damytu ýshin birdene istelip jatyr ma, әlde, kerisinshe me?

Sheteldikter Qazaq­standy tútastay kóne tarihy men bay mәdeniyeti bar, qar­qyndy damyp kele jatqan zamanauy mem­­leket retinde tanyp ýlgerdi me? Tarihymyzdy aitqanda delebemiz qozatyn halyqpyz ghoy. Álde «tarihymyz san ghasyrdan tamyr alghan» degen әsire maqtan sózben әli jýrmiz be?

- Muzey degende aldymen arheologiyany aituymyz kerek. Tarihymyz qanday bay bolghanyna qaramastan arheologiya salasynyng damuy kenjelep qaldy. Bizding qazirgi arheologiya negizinen  asyl  dýniyeni tabugha baghyttalghan. Tapqan artefaktilerdi maqtanyp kórsetip jatamyz. Áriyne, ol da kerek shyghar. Biraq, QAZIRGI MENING MAQSATYM – SAQ DÁUIRINDE ATA-BABALARYMYZ QANDAY GhIMARATTA ÓMIR SÝRDI? degen súraqqa jauap tabu. Býginde barlyghy bir auyzdan «kiyiz ýide túrdy» degen pikir týigen. Jaz mezgilinde túrghan shyghar. Biraq, kiyiz ýide zergerlik ortalyq asha almaysyng ghoy. Nege? Altyndy rudadan bólip shygharu ýshin ony keminde 1000 gradusta qyzdyru kerek. Odan keyin himiyalyq qospalardan katalizator jasap, altyndy ajyratyp alu qajet. Demek, ýlken ghylymy ortalyq bolghany anyq. Yaghni, joghary dәrejedegi «ÓNDIRIS ORNYNYN» boluy qisyndy. Altyndy óndirgennen keyin zergerlik búiym jasau ýshin mikroskop sekildi qúral kerek. Adam kózining onday tym úsaq dýniyege jetui qiyn. Ol myqty bilim men filosofiyany qajet etedi. Mysaly, Altyn adamnyng bas kiyiminde nege arqar beynelengen? Ol – tәnirlikting belgisi. Tórt jebening úshy she? Ol dýniyening tórt bóligi nemese tórt búryshy degendi menzeydi. Al, onday óndirisi kýrdeli dýniyelerdi kiyiz ýide otyryp jasau qiyn. Mening maqsatym – sol kezdegi ata-babalarymyzdyng túrghan ýiin, qolóner óndirisi ornyn izdep tabu...

NEGE KENES DÁUIRINDE BIZDING MAL BAGhYP, KIYIZ ÝIDE TÚRGhANYMYZDY GhANA KÓRSETTI? Osy kózqarasty týbegeyli ózgertuimiz kerek! Eger, biz tek maldyng sonynda jýrgen bolsaq, múnday biyik dәrejege jetpes edik. «Tanbaly tas» tarihiy-mәdeni  eskertkishindegi jәne t.b. kiyeli oryndardaghy petroglifter de, tasqa qashalyp jazylghan kóne týrki jazulary da tarihta qalmas edi. «Altyn adam» tostaghanyndaghy jazudy bilesizder. Ázir oghan әrtýrli rasshifrovka jasaldy. Kóne shahar «Kýltóbedegi» jýrgizilip jatqan qazba júmystary nәtiyjesinde de qyshqa jazylghan qúndy jәdigerler tabyluda. Taghy da qaytalap aitamyn, eger joghary dengeydegi ghylym men óner bolmasa, dýniyejýzin tanqaldyrghan múnday qúndy jәdigerlerimiz bolmas edi.

Bizding shygharmalarda mal baghatyn adamdardy tómendetip kórsetedi. Malshy bolsa jigersiz, sauatsyz, ómirde joly bolmaghan, kiyimi júpyny adam elesteydi. Solay kórsetti, sanamyzgha sinirdi. Al amerikalyqtar she? Tarihy túrghydan alghanda kovboylar amerikandyq ruhany mәdeniyetting bóligi sanalady. Olar ýshin «Kovboy» degen keremet adam. Mysaly, Amerikanyng preziydenti bolghan Dj. Bushtyng ýlkeni zeynetke shyqqanda ózining Tehastaghy ranchosyna baryp túrdy.

Kovboylar dәstýrli kiyimi – keng shlyapasy men qayys shalbaryn tastamady. Tipti, olardyng «Maliboro» degen temekisine arnalghan viydeokliypi de bar. Al, kórkem filimderinde kovboylar eki qolyndaghy tapanshalardy ainaldyryp nysanany kózdemey atyp jatady. Asau attardy ýiretedi. Yaghni, kovboy degen ýlken erlikting belgisi retinde qalyptasqan.

«Kovboy» degen sózding ózi aghylshynsha cow - «siyr»  jәne boy - «jigit» degen eki sózden túrady. Audarmasy siyrdy baghatyn malshy. Yaghni, «siyrshy». Nege olar óz tarihynda malshylaryn keremet etip kórsetedi? Nege? Bizding de malshylarymyz asaudy ýiretken, kókpar tarqan, qystygýngi ayaz ben borangha des bermegen, qasqyrlardy bir qolymen úryp qúlatqan. Alayda, osynday jigitterimizdi biz «beyshara» beynesinde kórsetemiz. Kenestik psihologiyagha sýienip, sonday qadamgha baramyz. Sebebi, sanamyzgha әbden sinirgen. Ókinishke oray, qazirgi uaqytta da filimderimizde múnday sujetter kezdesedi. Nege asau atty ýiretip jatqan sәtterdi týsirmeske? Nege qasqyrlarmen arpalysqan malshylardyng qaysarlyghyn kórsetpeydi? Men «Baluan Sholaq» filimin týsiru prosesi bastalghanda elimizding tarihyn basqa qyrynan kórsetuge kónil audarudy súradym. Óziniz bilesiz, «Baluan Sholaq» filimining basynda eki balagha qasqyr shabady. Sonda jas ta bolsa, olar jigerliligining arqasynda qasqyrdy jenip shyghady. Nege basqa da filimderimizde solay kórsetpeske? Sol filimde Baluan Sholaqty meyilinshe batyr, shynshyl, últjandy, namysqoy obrazda beyneledik. Osylaysha, búghan deyingi filimderdegi qazaq túrmysyn beyshara etip kórsetetin stereotipti búzdyq.

BIZGE ÓZ IMIDJIMIZDI KÓTERUIMIZ KEREK! Sol ýshin halqymyzdyng ruhany mәrtebesin arttyrugha kýsh saluymyz qajet! Elimizde zerttelmegen «Sauran», «Sarayshyq», «Syghanaq» sekildi keremet ejelgi qalalardyng oryndary bar. Ókinishke qaray, qazba júmystary kóp qiyndyqpen bayau jýrude. Múnday júmystardy tek qana ministrlik jýrgizedi degen dúrys emes. Oghan jergilikti biylikting de yqpal etkeni jón. El bolyp, halyq bolyp júmylyp atsalysuy tiyis. Múny óz tәjiriybemnen bilemin. Sebebi, ministrlerding ishinde eng úzaq bes jarym jyl qyzmet atqarghan men. Ótken jyldyng 1 jeltoqsanynda «Otyrar» qalashyghynda viziyt-ortalyghy ashyldy. Ondaghy maqsatymyz – qoryq-muzeyding funksiyalaryn, mәdeni-aghartu jәne imidjdik baghyttaryn jýieleu. Tarih ghylymyn arheologiya, restavrasiya, ónertanu, etnografiyamen úshtastyrugha jaghday jasau. Ol ne ýshin kerek? «Otyrar», «Kýltóbe», «Tamghaly tas», «Úlytau» dese shang juytpay, tamsanyp, tandayymyzdy qaghyp aitamyz. Bara qalsan, basqasyn aitpaghanda su ishetin oryn joq. Joshynyng mavzoleyi men Alasha han mazarynyng arasy da úzaq shaqyrym. Ádeyi barghan song bir ortalyqtyng ayasynda, tabylghan dýniyelerdi ghylymy túrghyda kóretin de mýmkindik joq. NEGE ONDAY ORTALYQTAR ÁLI KÝNGE DEYIN SALYNBADY? Ótken jyly «Otyrarda» ortalyq salynsa, endi «Úlytauda», «Tamghaly tasta» ashylady.

BIZGE GhALYMDARGhA JAGhDAY JASAU KEREK! Olar qashanghy palatkada túra beredi? Ózimizding nemese shetelden kelgen ghalymdar bolsyn, júmystaryna yqpal etuimiz kerek. Z. Samashev, K. Baypaqov, Q. Altynbekov syndy ghalymdarymyzgha kóp rahmet. «Berelge» baryp palatkasyn qúryp, esh qiyndyqqa qaramay talay qúndy jәdigerlerimizdi jaryqqa shygharyp jatyr. Sonday ghalymdargha dúrys jaghday jasasaq, nәtiyjesi mýlde basqasha bolatyny sózsiz. Odan bólek «Sarayshyqta», «Syghanaq» pen «Sauranda» ortalyq ashuymyz kerek. Shyghys Qazaqstan oblysynyng әkimi, halqymyzdyng birtuar azamaty D. Ahmetov osy ónirge kelgennen bastap, Altay dalasyndaghy tarihy júmystar qolgha alynyp, keremet jandandyrylyp jatyr. Sol siyaqty mәdeniyet pen tarih janashyrlary, elimizge belgili B. Izmúhamedov, N. Noghaev, I. Tasmaghanbetov syndy azamattardyng qoldauymen «Sarayshyqta» da júmystar bastaldy. Biz әli birinshi qadamdy ghana jasap jatyrmyz. Osy ghylymy ortalyqtardy tezdetip, qarqyndy týrde ashsaq qazaqtyng tarihyn týgendep, joghalghanymyzdy tabar edik. BAYTAQ JERIMIZDEGI ÁLI DE AYaQ BASPAGhAN TARIHY MEKENDERIMIZDI ZERTTEP, RUHANY QAZYNAMYZDY TOLTYRUGhA TIYISPIZ!

Shetel muzeyleri men múraghattarynda bizge tiyesili qúndy jәdigerlerimiz jetip artylady. Ony aldyru onay sharua emes. Biraq, aldaghy uaqytta sol qúndylyqtarymyzdy zerttep, «SIFRLYQ FORMATTA» alyp kelip «Sheteldegi qazaq jauharlary» degen kórme úiymdastyrsaq keremet dýnie jasaghan bolar edik. Sonda Luvrgha, Ermitajgha baratyn turistermen qatar, elimizding qonaqtary, otandastarymyz da sheteldegi jәdigerlerimizben, olar arqyly tarihymyzben, mәdeniyetimizben tanysugha ýlken mýmkindik alady. Osy bastamany Últtyq muzeyding aldaghy bes jyldyq josparyna engizip, qolgha alyp jatyrmyz. Qoryta aitqanda, arheologiya jәne muzey salasyn qarqyndy damytu kezek kýttirmeytin mәsele.

Kóp ministrlikterdi asha beruding qajeti joq!

- Bizding elde mәdeniyet ministrligine sport ta, til komiyteti de taghy da basqa salalar da biriktirilgen. Jalpy osy jýieni dúrys dep sanaysyz ba?

- Mening oiymsha mәdeniyet pen turizm ýnemi birge boluy kerek. Turister bolmasa muzeyler men arheologiyalyq janalyqtarymyzdy kimge kórsetemiz? Áriyne, otandastarymyzgha jәne shetelden kelgen turisterge nasihattap, dәripteu basty mindet. Turister bizding ghajayyp tarihymyz ben tabighatymyzdy jýrgen jerlerine pash etedi.

Dýniyejýzindegi damyghan memleketterde ministrlikting sany az bolyp keledi. Ekonomikalyq jaghday neghúrlym tómen bolsa, soghúrlym ministrlikter kóp bolady. Jalpy kóp ministrlikterdi asha beruding qajeti joq. Keleshekte ministrlikting halyqqa yqpaly joghary bolmauy tiyis. Nege deseniz, biznes bolsyn, jalpy halyqtyng ózin-ózi qarjylandyruy men damuy joghary bolsa, memleketting yqpaly az bolady.

Bizding memleketimizding 70%-y memlekettik úiymdar. Búl halyqtyng algha damuyna ýlken kedergi. Neghúrlym memlekettik qúrylymdar az bolsa, soghúrlym orta biznes damyp, halyq ózin-ózi emin-erkin sezinedi. Mysaly, bilim salasyn aitayyq. Jogharghy oqu ornyn bitirushi týlekterimizge uniyversiytetti bitirgen song mindetti týrde bir úiymgha júmysqa ornalasu kerek degendi oqu ornynyng basshylyghy da, ústazdary da, ata-analary da sanasyna qúyady. Búl oqu orny ýshin kórsetkish, al ata-ana ýshin mindet bolar. Alayda, múnday sózderden keyin bala psihologiyalyq túrghydan mýgedek bolyp shyghuy әbden mýmkin. Oquda ústazdary, ýide ata-analary «qandayda bolmasyn bir mekemege júmysqa ornalas, júmysqa túr» dep mindettegen balada «jaqsy qyzmetke túra almasam, oqu orny men ýidegilerding senimin aqtamaghanym» degen kompleks payda bolady. Balany solay oilaugha mәjbýr etemiz. Osynday oidan balany aryltuymyz kerek. Jeke nemese zandy túlghagha baryp júmys iste dep, iytermeleudi dogharuymyz qajet. ÁRBIR BALANY «TÚLGhA» RETINDE TÁRBIYELEUGE TIYISPIZ!

Planetamyzdyng eng tanymal, әri yqpaldy adamdary sanalatyn ataqty Bill Geyts, Stiv Djobs, Ilon Mark osy dәrejege qalay jetti? Olar ózderine únaytyn enbekpen shyghyldanyp, jastayynan jeke kәsip ashqan. Biz de úrpaghymyzdy enbeksýigishtikke tәrbiyelep, óz kәsibin ashugha baulyghanymyz jón. Sonda qogham mýlde basqasha bolar edi. Naqtyraq aitqanda, әr qazaqtyng otbasynda ózining kishigirim fabrikasy boluy kerek. Sol ýshin qazirgi jýie týbegeyli ózgertudi qajet etedi.

- Men qazaq radiosynda qyzmet etkendikten «altyn qordaghy» qazynalarmen kóp júmys jasaymyn. Sonda bayqaghanym, songhy 10-20 jylda bizding opera әnshilerining әnderi, ariyalary men romanstary, orkestrlerding oryndauyndaghy shygharmalar joqtyng qasy. Key әnshiler estradalyq sýiemeldeumen aitqan. Biraq ol taspalardy kәsiby orkestrmen jazylghan shygharmalarmen salystyrugha kelmeydi. Osy mәseleni sheshuge kәsiby muzykant retinde ne aitasyz?

- IYә. Dúrys aitasyz. Búrynghy kezde qazaq radiosynyng myqty studiyasy bolghan. Erkin saudagha kóshken kezde biz kóp dýniyemizdi joghaltyp aldyq. Biraq, ol tek súranys bolghan kezde ornyna keledi. Men bir mysal keltireyin. Belgili sheteldik bilim ortalyqtarymen birlesip qazaq jastary arasynda «qazaq últynyng patrioty bolu ýshin ne isteu kerek?» degen saualnama jýrgizdik. Sonda bizding jastardyng 99%-y «qazaq tilin jetik biluim kerek, salt-dәstýrimdi saqtauym qajet» dep jauap bergen. Múnday jauapqa sheteldik mamandar: «Qalaysha óz ana tilin biludi jetistik sanaydy?» dep, týsinbestik tanytqany bar. Japon japonsha, aghylshyn aghylshynsha, nemis nemisshe bilui aksioma. Óz tilindi tughanynnan biluing kerek. Ol sening ómirin. Ol sening últtyq bolmysyn. Salt-dәstýrdi ústau – sening paryzyn. «MEN QOGhAMGhA QALAYDA PAYDA ÁKELEM, ONYNG DAMUYNA ÓZ ÝLESIMDI QOSAM» DEGEN ADAM GhANA NAGhYZ PATRIOT!

Qazir klassikalyq kompozitor bolghan útymdy emes

- «Astana Opera» memlekettik opera jәne balet teatrynda qazaq baleti joq. Keyingi jyldary jazylghan últtyq operalar joq. Osynday kәsiby mamandarymyz túrghanda nege últtyq operamyzdy, baletimizdi sahnalamasqa? Ózge elding shygharmalary qashanghy bizge azyq bolmaq?

- Elimizde eng ýlken ýsh opera bar. Ol A. Júbanov pen L. Hamidiyding «Abay», E. Brusilovskiyding «Qyz Jibek»,M. Tólebaevtyng «Birjan-Sarasy». Áriyne, basqa da operalar bar. Biraq negizgi aldynghy qatarly operalar osylar. Últtyq baletter de jazyldy. Olardy joghary dengeyge jetkize almadyq. Búl bizding kemshiligimiz.

T. Qajyghaliyevting «Stepnaya legenda» degen muzykasyna baletti birneshe jyldan beri qoya almay kelemiz.  Kishigirim baletter repertuardan týsip qala beredi. Últtyq ónerdi damytu memleketting tikeley mindeti. Súraqtarynyz óte oryndy. Taghy bir aitarym, BIZDE ÝLKEN «SIMFONIYaLYQ ODA» JOQ. Búryn A. Júbanovtyn, M. Tólebaevtyng jәne taghy basqa kompozitorlarymyzdyng osy baghyttaghy kishigirim shygharmalary bolghan.

EKSPO-2017 kórmesine bólingen qarjyny tiyimdi paydalanu maqsatynda  qazirgi zamanghy eng tanymal britandyq kompozitor Karl Djenkinsti shaqyryp, «Jayna, Astana»  (Shine Astana) degen qazaqtyng muzykalarynan jinaqtalghan oratoriya qoydyq. Ony әlemdegi eng myqty muzykanttardan qúralghan Halyqaralyq simfoniyalyq orkestr oryndady. Atalghan kompozitor búghan deyin «Abay» jәne «Shәkәrim» simfoniyalaryn jazghan. Múnday ýlken dýniyelerdi memleketting qoldauymen jasaghanymyz jón. Qazaqtyng túnghysh operasy «Qyz Jibekti» E. Brusilovskiy jazdy. Shygharma últtyq mәdeniyetimizdi dýniyejýzine tanytyp jatyr. Búdan kim útty? Áriyne, últtyq ónerimiz útty!

- Basshylyq saladaghy eng basty ústanymynyz qanday?

- Últymnyng mәrtebesin kóteru.

Nege olar filimderinde qazaqty beyshara qylyp kórsetedi?

- Qazaq kinosyna kórermenning qashan kónili tolady?

- Óte ózekti súraq. Bizding jaqsy qasiyetimiz bar. Kino shyqsa, keremet eken, únady, jetistikke jettik deymiz de, sonymen qatar syny kózqaraspen qaraymyz. Sportta bizge tek altyn medalin alu kerekpiz degen siyaqty qazaq ýshin ýlttyq kórkem filim – dýniyejýzindegi ýzdik tuyndy boluy tiyis. Búl taghy da halqymyzdyng ereksheligin, talapshyl ekenin kórsetedi. Kórermender jaqsy bolghannyng ýstine jaqsy bolsa eken dep tileydi. Ol óner adamdaryn qamshylaydy. Al kónil tolyp, marqayyp qalghannan keyin, jalghan maqtau men madaqtau sózsiz oryn alady.

Bizdegi ýlken kemshilik – kinony ózimiz ýshin týsiremiz. Ol da kerek әriyne. KINO – QAZIR ÓNER SALASY EMES, IYDEOLOGIYa EMES,  BIZNES TE EMES, ODAN DA ASYP KETKEN EREKShE BAGhYT BOLYP TÚR. Býginde kino elding tarihyna, damuyna erekshe әser etedi. Bir orynda túryp qalugha bolmaydy. Baqytymyzgha oray R. Ábdirashev, S. Narymbetov, T. Temenov, E. Túrsynov, A. Sataev, S. Qúrmanbekov, N. Sadyghúlov siyaqty kәsiby rejiyserlarymyz bar.

Biz alghash ret memleketimizding atynan «Ámire» filimin shetelge prokatqa shyghardyq. Osyghan deyin festivaliderge de baryp jýrdik, alayda  qazaq filimi ýlken prokatqa shyqqan emes. 2018 jyly «Ámire» filimi AQSh-tyng Los-Andjeles qalasynda ótken halyqaralyq «Hollywood Film Festival» kinofestivalining aqtyq sayysynda «Best Global Hollywood Film» jýldesin jenip aldy. «Ámire» filimin týsirgennen keyin: «Ámire Qashaubaev dýniyejýzine tanymal kompozitor Djordj Gershvinmen dos bolghan joq», «shet tilin bilgen joq» - degen siyaqty pikirler estidik. Sonda ne, Ámire shapanyn sýiretip, dombyrasyn arqalap jýre bergen be? Onda әnshini ne ýshin Parijge alyp bardy? Kerisinshe, ol óte talantty, bilimdi, kórikti azamat bolghan. Óner tuyndysy degen – ertegi. Kerek jerinde asyra kórkemdep, әserli etip kórsetuimiz qajet. Al, biz kerisinshe ýnemi ózimizdi tómendetip kórsetemiz. Ol turaly jogharyda aityp óttim.

Ángimening ashyghyn aitayyn keybir rejisserlarymyz bar. NEGE OLAR FILMDERINDE QAZAQTY TÓMENDETIP KÓRSETEDI? Auyldy týsirse júpyny, esikteri jabylmaydy. Al, etti kórse jabayy adamsha jeydi, bir-birine degen qúrmet joq, adamgershilikten júrday. Kino degen – adamdy ómirge qúlshyndyruy tiyis! Ýmit syilauy kerek! Halyq ishinde iydeologiya salasynda da qoghamnyng damuyn qalamaytyndar bar. Elbasy olardy «besinshi element» deydi. Olar shetelden auqymdy granttar alady. Sonday pighyly teris adamdardy toqtatuymyz kerek! Bizge elimizdi jaqsy jaghynan kórsetetin kórkem filimder týsiru qajet.

Amerikandyq tanymal aktyor, әri produser kórermenge «Pianist» filimi arqyly tanymal Edrian Broudiydi әuejaydan qarsy alugha bardym. Sonda keybir azamattar «ministr bola túryp bir akterdi qarsy alugha bardy» degen әngime aitty. Men tanghy 5-te túryp, әuejaydan E. Broudiydi kýtip aldym. Maqsatym – sol kýni keshke «Astana Opera» teatrynda ótetin Gustav Malerding №8 simfoniyasyn tyndaugha shaqyru bolatyn. Úsynysymdy estigen akter: «Qalay?! Gustav Maler?! №8 simfoniya?!» - dep, tang qaldy. «Oryndaushy 1200 adam. Kelip kóriniz» - dedim. Broudi: «Mýmkin emes!» - deydi. Qasyndaghy impresario: «Biz 24 saghat úshyp keldik, sharshadyq» - dep jatyr. Men: «Ózderiniz bilesizder. Mening mindetim sizderdi shaqyru» - degen edim. 3-4 saghattan keyin Edrian Broudy telefon shalyp, teatrgha keletinin jetkizdi.

Gustav Malerding búl shygharmasy óte kýrdeli tuyndy. Ony oryndaghan memleket muzykalyq dengeyi joghary satyda dep eseptelinedi. Ol kele salyp, simfoniyany viydeogha týsirip әleumettik jeli arqyly dýniyejýzine jiberip jatty. Sonda kim útty? Men ministr basymmen әuejaydan qarsy alghanym ýshin útyldym ba? Álde, akterding qazaqtyng jetistigin býkil әlemge pash etkeninen úttyq pa? Oilanyp qaranyzshy. Mening maqsatym oryndaldy. MENING ÚSTANYMYM – ÁRKIM ÓZ SALASYNDA MEMLEKETIMIZDING MÁRTEBESIN KÓTERU ÝShIN AYaNBAY ENBEK ETUI TIYIS!

- Basshylyq kezende óz shygharmashylyghynyz toqtap qalghan joq pa?

- IYә. Ol shyndyq. Kompozitor, oryndaushy retinde útyldym әriyne. Útqan jaghym – produser retinde kóptegen oilarymdy iske asyrdym.

- Sýiip tyndaytyn kompoziorlarynyz?

- Klassikalyq ónerde oqyghannan keyin shetel kompozitorlaryn jәne ózimizding A.Júbanov, M.Tólebaev, T.Qajyghaliyevting shygharmalary jýregime jaqyn. Sonday-aq qazirgi kezdegi estrada janryna jazyp jýrgen kompozitorlar Ú.Joldasov, A.Dýisenov, J.Doghalova, әnshiler «Muzart» toby, «Jigitter» kvarteti, Q. Núrtas, M.Saduaqasovalardyng әnderin yqylaspen tyndaymyn. Dimashtan keyin shyghyp jatqan birneshe jas talanttar bar. Solardy sәl demep jýrsek, әlemdik dengeyge shyghatyn azamattarymyz óte kóbeye bermek.

- Qazaq ónerine shyn janashyr Ó.Jәnibekovting izbasary dep aitatyn túlghalar dep kimderdi aitar ediniz?

- Onday azamattar legi aldymen Elbasy N.Nazarbaevtan bastalady. QR Preziydenti Q.Toqaev, IY.Tasmaghanbetov, N.Noghaev, D.Ahmetov. Al erekshe bólip aitatynym – Erkeghaly Rahmadiyev aghamyz. Elimiz egemendik alghannan keyingi birinshi kollegiyadan song barlyq oblystyng mәdeniyet basshylaryn shaqyryp aldy da «Qúrmetti әriptester! Sizderge únasa da únamasa da aitamyn. Endi barlyq is-qaghazdary qazaq tilinde jýrgiziletin bolady» dedi. Ol kezde barlyq oblystyq mәdeniyet basqarmalary ministrlikke baghynatyn. Júmys barysynda asyghys, dúrys jazylmaghan qújattargha uaqyt tyghyz bolsa da qol qoymaytyn. Qashan qazaq tilinde óte sauatty jazbayynsha maqúldamaytyn. Sóitip eshqanday memleketting tapsyrmasynsyz, eshqanday baghdarlama shygharmay-aq, bir ministrlik qazaq tiline ótti. Tek ShQO-dan Lapuhin degen tyndaghysy kelmep edi, «únamasa ornyndy bosat» dedi. Sol ýshin Erkeghaly Rahmadiyev aghamyzdy bólip-jaryp aita alamyn.

Halyqaralyq dәrejege  bir shyghatyn bolsa qazaqtyng akterlary shyghuy kerek

- Qazaq ónerinde kimder óz baghasyn ala almay jýr?

- Onday azamattar kóp. Mening oiymsha, halyqaralyq dәrejege bir shyghatyn bolsa qazaqtyng akterlary shyghuy kerek. Mysaly Doshan Joljaqsynov aghamyz bastaghan Sanjar Madiyev, Arujan Jazylbekova, Erkebúlan Dayyrov, Berik Aytjanov syndy akterlarymyz halyqaralyq dәrejege bir kóterilse, Gollivudtyng akterlarynan esh kem týspey, solarmen teng dәrejede jýrer edi.

Súhbatasqan Tolqyn Súltan

Abai.kz