Qazirgi zamandaghy adamzatty tolghandyryp otyrghan bir mәsele barsha elderdi jaylay bastaghan ekstremizm bolyp otyr. Ekstremizm barsha adamzatty tyghyryqqa әkeletin - qoldan jasalyp otyrghan zúlymdyq. Búl ýderis (terrorizmning adamdargha hasiret әkelui) kýnnen kýnge qarapayym halyqtardyng arasynda ýrey tudyryp, úrpaq keleshegine  alandau payda boldy. Álemde oryn alyp otyrghan osy qúbylysqa baylanysty eshbir elde ghylymy túrghydan saraptama jasap onyng payda boluy men damuynyng negizgi sebepterin ashyp, shyndyq aitylmaydy.Aqparattyq  kenistikte búl qúbylysqa bir jaqty tek sayasy bagha berilip ýstemdik etip otyrghan biyleushi toptyng tújyrymy men pikiri ghana aitylady. Barlyq elderding osynday baghyt ústauynyng basty sebebi qazirgi zamandaghy qogham ómirining shekten tys sayasattanuyna baylanysty jәne  osy әlemdik sayasattanudyng ózi ýstemdik jýrgizip otyrghan bir filosofiyalyq baghyttyng shenberinen asa almauynda. Al, sayasattanghan әlemdik qogham ústamynyng qalyptasuyna bir ghana filosofiyanyng iydeyalogiyalyq ýstemdik  jýrgizip otyruy adamzattyng damu keleshegine kóptegen qayshylyqtar әkelip, adamzatty ruhany daghdarysqa әkeletini belgili. Óitkeni, әlemdik qoghamnyng damuy adamdardyng bilimderining jetilui men olardyng ósu psihologisyna tikeley baylanysty boluy tabighy zandylyq.

Qazirgi zamandaghy adamzatty tolghandyryp otyrghan bir mәsele barsha elderdi jaylay bastaghan ekstremizm bolyp otyr. Ekstremizm barsha adamzatty tyghyryqqa әkeletin - qoldan jasalyp otyrghan zúlymdyq. Búl ýderis (terrorizmning adamdargha hasiret әkelui) kýnnen kýnge qarapayym halyqtardyng arasynda ýrey tudyryp, úrpaq keleshegine  alandau payda boldy. Álemde oryn alyp otyrghan osy qúbylysqa baylanysty eshbir elde ghylymy túrghydan saraptama jasap onyng payda boluy men damuynyng negizgi sebepterin ashyp, shyndyq aitylmaydy.Aqparattyq  kenistikte búl qúbylysqa bir jaqty tek sayasy bagha berilip ýstemdik etip otyrghan biyleushi toptyng tújyrymy men pikiri ghana aitylady. Barlyq elderding osynday baghyt ústauynyng basty sebebi qazirgi zamandaghy qogham ómirining shekten tys sayasattanuyna baylanysty jәne  osy әlemdik sayasattanudyng ózi ýstemdik jýrgizip otyrghan bir filosofiyalyq baghyttyng shenberinen asa almauynda. Al, sayasattanghan әlemdik qogham ústamynyng qalyptasuyna bir ghana filosofiyanyng iydeyalogiyalyq ýstemdik  jýrgizip otyruy adamzattyng damu keleshegine kóptegen qayshylyqtar әkelip, adamzatty ruhany daghdarysqa әkeletini belgili. Óitkeni, әlemdik qoghamnyng damuy adamdardyng bilimderining jetilui men olardyng ósu psihologisyna tikeley baylanysty boluy tabighy zandylyq. Adamdar tabighattyng bir bólshegi bolghandyqtan olardyng (әlemdegi halyqtardyn) erkin ósip tabighy kenistikte ghasyrlar boyy damu zandylyghyna baylanysty aluan týrli psihologiyalyq  minez qúlqy, kózqarastary qalyptasqan jәne  etnikalyq toptardyng qalyptasudaghy  búl qúbylys tabighy damu zandylyghy. Al, osy zandylyqty bir ghana ýstemdik etip otyrghan filosofiyalyq úghymgha tәueldi etu  adamzattyng damu kezeninde kóptegen qayshylyqtyng tuyndauyna alyp keledi. Adamzattyng keleshegi tek tabighy aluan týrli әleumettik psihologiyanyng bir birimen garmoniya tauyp, damu jarasymdylyghynyng tabighy damudan  auytqymauyna tәueldi. Osy zandylyqtyng negizderin aiqyndap, onyng damu joldaryn dәleldeu keleshek ghalymdardyng enshisi.  Osy ýstemdik jýrgizip otyrghan  iudeya - hrestiyandyq filosofiyasynyng yqpalynan payda bolghan baghyt qazirgi  jyl sanau  esebi boyynsha birshi myng jyldyqtyng jartysynan bastau alady. Onyng jýieli damuyna jol salghan on birinshi hasyrdyng ayaghynda  bastalyp, on altynshy ghasyrda tolastaghan batystyng kresti joryqtary boldy. Krest joryqtarynyn  iydeologiyalyq baghyty negizinen islam diny órkeniyetine qarsy(hrestiyan din qúndylyqtaryn qorghaudy syltauratqan)  agressiyalyq ústanym boldy.Al, on altynshy ghasyrdan bastap on toghyzynshy ghasyrdyng ortasyna deyin jer sharynyng týpkir - týkirlerin jaulaumen baylyghyn tonap Europa elining dәuletin asyruyna mýmkinshilik tughyzghan jәne batys iydeologiyalyq ústamynyng ýstemdik jýrgizuin bir jýiege әkelgen qazirgi evrosentrizm baghytty dýnie jýzin moyyndatty. Ghylymnyng damuyna baylanysty progrestik tehnikalyq  damu, jana tehnologiyalardyng payda boluy әlemning ekonomikalyq  damu ýderisine әkelgen ózgerister halyqaralyq qarym - qatynastar sayasatyna ózgerister әkeldi. Yaghni, ghylymnyng damu saldarynan adamdardyng sauattylyghy artyp, sanalarynda janashyl ózgeristerding payda boluynan  adamzat damuynyng jana dengeyge kóterilgeni әlemdik sayasy ýrdiske de óz әserin tiygizdi.  Endi әlemdegi shiykizat resurstary men naryqtyq payda tabatyn mýmkinshilikterdi ashyq agressiya jolymen sheship ýstemdik jasau men әlemdik  sayasatty baqylauda ústap otyru alpauyt memleketterge qiyngha týsti.  Endi alpauyt memleketter men janadan payda bolghan әlemdik qarjylyq top barsha әlemdi óz yqpalynan shygharmaudyng jolyn izdeuge tura keldi. Óitkeni  әlem ózgergen, búrynghyday ashyq soghys jýrgizu әlemdik qauymdastyqtardyng narazylyghynan ózderining kýireuine әkeletini belgili.Sondyqtan, jiyrmasynshy ghasyrdyng ortasynan bastap, alpauyt elderding qúpiya týrde keleshekte óz mýddeleri bar elderde josparly týrde úzaq merzimdi ekstremistik júmystardy tiyanaqty týrde jýrgizudi qolgha ala bastaghan. Osynday júmystardy jýrgizu ýshin paydalanatyn negizgi baghyttary mynalar bolyp tabylady:

1) diny ekstremizm; 2) últaralyq qatynastar; 3) jeke memlekettegi ishki últ  mәselesi;       4) әleumettik jaghdaydyng nasharlauy, tabighy baylyqtan týsetin paydanyng nәtiyjesin kórudegi tensizdik; 5) adamdardyng  qúqyghyn qorghaudaghy әdiletsizdik; 6) ruhany baghyttaghy(koghamdyq sana qalyptastyru) diyversiya; 7) tarihy shiylenisterding qaldyqtaryn paydalanu; 8) memleketterding syrtqy sayasattarynyng qatelikteri; 9) memleketterding biylik jýrgizudegi jәne ishki sayasy mәselelerdi sheshudegi kemshilikteri; 10)separatizmdi qoldau; 11) ekologiyalyq diyversiya; 12) biylikting halyqtyng pikirimen sanaspaudan tuyndaytyn narazylyqty paydalanu     t. b.

Qazirgi kezdegi halyqaralyq ekstremizmning negizgi baghyty islam órkeniyetine qarsy úiymdastyrylatyny da eshkimdi kóp oilandyrtpaytyn siyaqty. Sebebi osy islam dinining ishinen sektalyq, separatistik baghyttardy tudyryp, olardy qarjylandyryp jәne iydeolgiyalyq qoldau kórsetudi batys imperiyalyq memleketteri on toghyzynshy ghasyrdan iske asyra bastady.  Sol uaqyttan beri  әlemdegi barlyq zúlymdyq tek islam dinin ústaghan elderden  taraydy dep adamzat sanasyn ulandyryp keledi. Ekstremizm  tek islam dinine ghana tәnbe degen súraqtyng jauaby óz ózinen әlemdegi oryn alghan basqa dinderdegi shiylenister jauap berip otyr. Orta ghasyrdan beri oryn alghan hrestiyan dinining ishindegi katolikter, provoslaviya, protestanttar arasyndaghy jaghdaylar men jiyrmasynshy ghasyrdan sheshilmey kele jatqan  Irlandyqtardyn, Bask halqynyn, tayau shyghysta evrey sionizmning saldarynan tuyndaghan palestina halqynyng mәselelerine kóz júmyp qaraugha bolama. Germaniya men Italiya jerinde tughan fashizm men Izrail sioniyzimining últyq  mýdde qorghau shenberinen shyghyp, agressiyalyq qylyqtarynyng fashizmge úlasyp bara jatqanyna islam dinining qanday qatynasy bar. Al, bar bolsa ony ghylymy túrghyda dәleldeu qajet. Álemdegi әdildikting eng basty qaghidasy aluan týrli filosofiyalyq aghymdar men diny baghyttardyng tendigining balansyn saqtau deytin bolsaq. Evrosentrizm men sionizmning topyraghynan ekstremizmning eng soraqy qylyqtarynyng qúlaghy kórinp túrsa da olardy syn alanynan qorghashtap, shang juytpau erekshe oryn alghan.Halyqaralyq ekstremizm  alpauyt elderding mýddesin sheshetin kapitalizm negizderin qorghaytyn imperiyalyq ambisiyaadan tuyndap otyrady. Al, bir el ishindegi terrorizmge әkeletin ekstremizmdi tudyratyn sebepterdi anyqtaytyn bolsaq ol mynalar:  birinshi, sol elding syrtqy sayasa ústamyna narazy alpauyt memleketting ishten shalu әreketi, ekinshi, memleketting ishki sayasatyndaghy kemshilikter, a)últyq mýddening mәselelerining sheshilmeui, b)әleumettik mәselelerding sheshilmeui, v) qoghamdaghy әdiletsizdik(halyq pikirimen sanaspau), ýshinshi, biylik tizginin ortalyqtandyrugha(bir qolda ústau) jәne qataytugha baylanysty baghyttalghan memlekettik sayasy ekstremizm.

Qazaq jerindegi ekstremizmning búryn el estimegen terrorizmdi alyp kelu sebebi óte kýrdeli mәselelerge baylanysty syyaqty. Birinshi, syrttan kelgen halyqaralyq ekstremizmning qatysy. Jana tәuelsizdik alghan elimizge ekonomikalyq ekspansiya jýrgizip el baylyghyn tonaudy túraqty iske asyru maqsatynda tәuelsizdikti alghan kýnnen bastap josparlanghan úzaq merzimdi dini, ruhani, sayasy baghyttaghy ekstremistik qúpiya júmystardyng jýrgizilip kele jatqanyna kýmәndanugha bolmaydy. Búl júmys jýieli týrde ýnemi jýrip jatady, al qajetti uqyt kelgen kezde  sol elding halqyna, biylikke ýrey tudyryp, yqpal jasau tetikterin qosyp otyrady, eger biylik yrqyna kónbese oy laqtyrudy iske asyrady. Qazaqstan әuel basta әlemge ózining syrtqy sayasatyn kópvektorly beybit, tipti yadrolyq  qarudy shekteudi qoldaytynyn jariyalap, jýre kele Aziyalyq aimaqtyq odaqty qoyyp әskery odaqqa kirui, qala berdi kedendik odaqqa, sonynan Reseymen birlesip  Euro odaghyn qúruy batystyq  sayasatqa qarsy keleshek әskery -sayasy bloktyng sәulesining jyltyndauy degen boljammen, әlemdegi keybir kýshterding mýddesine qayshy bolghandyqtan olardy alandatuy mýmkin. Ekinshi, tabighy baylyghy mol halqy az qazaq elindegi әleumettik mәselelerding týbegeyli sheshilmeuinen qarapayym halyq kedyshilik ómir sýrse, barsha baylyq azdaghan biylikke qatysy bar toptyng qolynda

bolyp, jemqorlyq, әleumettik tensizdik auyl men qalada marginaldardyng kýn sanap ósuine әkelui halyq arasyndaghy narazylyqtyng tuyndauyn órshitip, ashynghan adamdardy qanday da bolmasyn biylikke qarsy sharalardy qoldaugha әkeletini. Ýshinshi, elimizdegi biylikting eshqashanda halyqtyng pikirimen sanaspay sayasy úpay qualap adam psihologisyndaghy eng nәzik jәne tez jaralanatyn sezimi din mәselesine óktemdik jasauy týbi opatqa әkeletini belgili. Óitkeni: a)negizinen bir birine ýirenshikti bolghan islam men hrestiyandyq provaslaviya dini bolghan elge әlemdegi barsha  diny baghytty jinau keleshekte elimizdegi tynyshtyqtyng dozaqqa ailanuyna jol ashatyny, b)ózining qalyptasqan tarihy órkeniyeti (din ruhany qalyptasu oshaghy) bar elding esigin aiqara ashyp, jabayy el syyaqty missionelerdi kirgizu - olarmen birge týrli ekstremizmdik baghyttardyng enuine mýmkinshilik tuatyny, v) din turally zang qabyldaudaghy halyq pikirimen sanaspay jiberilgen óreskel qatelikter.Mysaly әlemdegi barlyq elder armiya men basqa da adamdar shoghyrlanatyn jerde diny ókildikterding boluyn iske asyryp jatqanda negizgi islam dinin ústanatyn halyqtyng qúqyghyn shekteu  diny ekstremizmdi ýdetpese bәsensitpeydi. Tórtinshi, memleket qúrushy qazaq halqynyng ýlttyq mýddelerine baylanysty mәselelerding sheshiluine mәn bermey jәne  halqtyng әleumetti jaghdayyna(auyl men qala  jataqtarynyng mýshkil hali) nemqúraydy qarap,pikirimen sanaspauy biylikting óz halqynan oqshaulanuyna  alyp kelip, týbi ýlken daghdarysqa әkeletini. Memleketti qúratyn da, onyng bosaghasyn berik shanyraghyn joghary ústaytyn da, qorghaytyn da  qajet bolghan jaghdayda biylikti ózgertetin de qazaq halqy. Osyny әrqashan da eske saqtau qajet. Besinshi, qoghamdaghy әdiletsizdik, adamdardyn  azamattyq  qúqtarynyng búzyluy, jasandy demokratiyalyq  әreketterge baru, jemqorlyqtyng qogham ómirining barlyq  jaqtaryna  keninen jayyluy, әsirese qúqyq qorghau oryndarynda keninen etek aluy memleketting keleshegi men tәuelsizdigine  qater әkeledi. Osy oryn alyp otyrghan jaghdaylar ekstremizmnin  qauipining úlghangyna mýmkinshilik beredi. Jogharydaghy atalghan sebepterdi jong mәselesin sheshpey ekstremizmning radikaldy týri terrorizmge jol bermeymiz deu bos sóz.  El ishindegi payda bola bastaghan narazylyq  úshqynynyn  órship, otqa ainalmauynyng aldyn almay ekstremizm qauipi joghalmaydy.

Ekstremizmdi shektey bilu ýshin qazirgi adamzat ómir sýrip jatqan jahandanu kezenning ereksheligin esten shygharmau qajet.Tek sonda ghana memleketting jýrgizetin sayasaty sauatty bolady. Jahandanu kezinde  әlemdik ýstemdik etip otyrghan biraz alpauyt memleketter men qarjylyq top ashyq soghys otyn jaghugha mýddesiz bolghanymen jer sharynyng әrbir nýktelerinde lokaldyq qaqtyghystar men keybir elderde azamattyq qan tógisterdi iske asyryp otyruy zandylyq. Óitkeni jahandanu dәuirinde ekstremizm, terrorizm  әlemdik ýstemdik jýrgizuding qúraly ekeni kýmәn tughyzbaytyn aqiqiyt. Ony songhy jýz jyldaghy әlemdegi qoghamdyq  damu tarihyndaghy oryn alghan qúbylystar kórsetip otyr. Biz qogham  damuyn ýnemi  oy - elekten ótkize otyryp, qazirgi әlemdegi bolyp jatqan jaghdaylar men tarih sabaqtarynan taghlym alghanymyz jón.

Bolat Dýisembi,
«Últ taghdyry» qozghalysy
«Abay-aqparat»