«Kәri qúdamyz» qyspen birge «jana jyl» da kelip qaldy, «toyysty» Jylsanaq ta jaqyndap әbiger qyluda. «Ákemizding toyy» bylay qalyp, Tәuelsizdigimizdin  merekesi qalqasynda qalatynday búl qanday meyram deushiler de kóbeydi. Biraq oghan jauap ta joq bolyp túr. Osy mәselege az da bolsa óz payymymyzdy qosyp, jauap izdeudi jón kórdik.

Ádette kәzirgi jana jyl Grigorian kýntizbesining saltanat qúruymen ghana emes, onyng barlyq atributtary men joralghylary «Rojdestvo» atalyp jýrgen hristiandyq merekeden bastau alyp jýrgeni ras. Alayda, Isa payghambar tuylghan song keminde  4 ghasyr ótkesin es jyighan Ebropa katolik dinin 5-ghasyrda ghana qalyptastyryp, Rim imperiyasynyng bas dini etkeni, sonyng negizinde bas iydeologiyasy qalyptasqanyn eske ala bermeymiz. Sonda búghan deyin Rim imperiyasynyn, yaghny býgingi әlem órkeniyetining oshaghy sanalatyn Ebropa ay qarap otyrghany ma? Áriyne, búghan jauap beru ýshin sol zamandardyng tarihiy-sayasy taqyrybyn qauzaugha arandap ketermiz, onyng bizge búl joly keregi joq.

«Kәri qúdamyz» qyspen birge «jana jyl» da kelip qaldy, «toyysty» Jylsanaq ta jaqyndap әbiger qyluda. «Ákemizding toyy» bylay qalyp, Tәuelsizdigimizdin  merekesi qalqasynda qalatynday búl qanday meyram deushiler de kóbeydi. Biraq oghan jauap ta joq bolyp túr. Osy mәselege az da bolsa óz payymymyzdy qosyp, jauap izdeudi jón kórdik.

Ádette kәzirgi jana jyl Grigorian kýntizbesining saltanat qúruymen ghana emes, onyng barlyq atributtary men joralghylary «Rojdestvo» atalyp jýrgen hristiandyq merekeden bastau alyp jýrgeni ras. Alayda, Isa payghambar tuylghan song keminde  4 ghasyr ótkesin es jyighan Ebropa katolik dinin 5-ghasyrda ghana qalyptastyryp, Rim imperiyasynyng bas dini etkeni, sonyng negizinde bas iydeologiyasy qalyptasqanyn eske ala bermeymiz. Sonda búghan deyin Rim imperiyasynyn, yaghny býgingi әlem órkeniyetining oshaghy sanalatyn Ebropa ay qarap otyrghany ma? Áriyne, búghan jauap beru ýshin sol zamandardyng tarihiy-sayasy taqyrybyn qauzaugha arandap ketermiz, onyng bizge búl joly keregi joq.

Alayda, din eshuaqytta sayasattan tys emes, sonyng tarihy nәtiyjesi esebinde ornyghatynyn bәribir joqqa shyghara almaymyz. Jaraydy, ol jaghyna baryspayyq, sonymen Ebropa Isa payghambardyng tuylghan kýnin nege birneshe ghasyrdan song esterine týsirip, ony úly mereke etken? Mәsele birneshe ghasyrgha sozylghan kóshegen aziyalyqtardyng Úly kóshkinining belgili bir arnagha týsip, aldynghy kóshkin júrttyng ebropalyqtar retinde qalyptasa bastauynan bolsa kerek. Búl - kәzir jabyq taqyryp, resmy tarih oghan bara qoymauda, al Múrad Adjy sekildi erkin tarihshylar óz әlderinshe qauzap jýrgen jayy bar. Biraq resmy tarih oghan moyyn búrmaghasyn «ayttyng ne, aitpadyng ne? degendey ahual ornyqqan.

Jә, sonymen «rojdestvogha» keleyik, búl úghym qaydan shyqqan? Isa payghambardyng tughan kýni shynymen de 25 jeltoqsan ba? Ol ýshin G.N.Potaninnin Mongholiyada jýrip, 1879 jyly N.M.Yadrinsevke jazghan hatyna iyek artayyq:

«Djinkamy u altaysev nazyvaytsya domashnie jivotnye, posvyashennye bogu. Takie je jivotnye u drugih sibirskih y tatarskih narodov nazyvaitsya ityg (atyg-medvedi), ipryh (euruh-volk). Takim obrazom, syn neba, strastoterpes nazyvalsya, mojno skazati, Itygom, Ipryhom y u yakutov Izyhom... Otsuda - legenda, o gonimom strastoterpse Georgiy Hrabrom (v bolgarskom proiznosheniy Geergiy), voskresshem posle treh dney (legenda, shodnaya s Hristom). Poetomu teperi ya bolee, chem prejde, sklonen dumati, chto hristianstvo poluchilo nachalo v Yujnoy Sibiry u finskih plemen, chto nestorianstvo - naymanskoe, kotorye nazyvayt Hrista - Erke (iymenem, blizkim e Djerku y k iymenam predkov y pokoleniy v Aziy v rode Djerke, Erke) esti ne sekta, zanesennaya s zapada, a nachalo hristianstva...»

(G.N.Potanin haty, t.3)

Búl ýzindiden birinshiden, shyn mәninde, hristian dinining negizi qayda jatqanyn shamalaymyz. Búl kýmәn - senetinder ýshin kýdik emes, al jasandy tarih pen qiytúrqy sayasattyng shyrmauynda qalghandar ýshin ýlken daudyng basy bolyp tabylady. Kóp nәrsege bas qatyrmay-aq, qazaqtyng sәbiydi erkine jiberip, sýiikti qylyghynan lәzzat alu ýderisi bir ghana «erke» sózine nege syiyp túratyny osyndayda amalsyz eske týsedi.Alayda, bir sózge bir tarihty syighyzu ghylymy daraqylyq bolar. Onyng ýstine búl - tarihtyng birneshe qabatyn sylyp, zerdeleuge mәjbýrleytin mәsele. Desek te, kónilimizdi san saqqa jorytatyn atalmysh andatpa negizinen altaylyqtargha - týrkiler men mangholdargha tiyesili qúndylyq bolghany sózsiz.

Alayda, myna «o gonimom strastoterpse Georgiy Hrabrom (v bolgarskom proiznosheniy Geergiy), voskresshem posle treh dney (legenda, shodnaya s Hristom)» degen sóilem kóp nәrseni anghartady: býgingi diny iydeologiyagha keltirsek, Ójet Erkening (Georgiy Hrabryidy qazaqy qabyldasaq), «qúmargha tózimdi» - nәpsige berilmeytindigin andaymyz. Al, endi ýsh kýnnen keyin qayta tuylatyny nesi? Dúrys! Jyl sayyn 21 jeltoqsannyng 22-ne qaraghan týni eng úzaq týn ótip, sol kýni Kýndiz barynsha qysqarady, demek bir jyl búrynghy tuylghan Kýn bir jyl jasap «óledi». Sebebi, Kýn jandygha tәn barlyq ghúmyrlyq ýderisti bastan keshedi: qys boyy sәbiylik shaqtan ótip baryp, kóktemde Týnmen tenesedi, odan ary «boyy» úzara kelip, mausymnyng 21-nen 22-ne qaraghanda eng «úzyn» Kýndiz (eng qysqa týn) ótedi de, 22-qyrkýiekte Týnmen taghy tenesip, arbasady; odan әri Kýn «qartangha» bet búrady - «Mizam shuaq» (orystardyng «babie leto» deytini) qazaqsha «kempir shuaq» retinde úghylyp, Kýn jyl boyghy shuaghynyng songhy qyzuyn berip ýlgeruge múrsat alady. Aqyry birjyldyq Kýn-erke ózining bir ghúmyryn 22-jeltoqsangha qaray ayaqtaydy.

Kýndi ata-babamyz jandy jaratyndygha tenegen, tipti, ony nәpsiqúmar pendeden de joghary qoyghan, óitkeni, ol adam sekildi týrli nәpsige tәueldi emes - úiyqtamaydy, ishpeydi-jemeydi, biraq ózining jarqyn núryn әlemge seuip tirligin jalghastyra beredi. Endeshe onday qúdyretke tabynbaghanda qaytesin?! Alayda, ol ylghy da qughyn kóredi - ony ókshelep Týnek te ghúmyr keshedi. Ýsh kýnnen song kәzirgi kýntizbe boyynsha 25-jeltoqsanda Kýn-Erke qayta tuylady! Búl - týrki-mangholdar tanyghan Úly Tuylys bolatyn.

Tarihshy Múrad Adjidyng («Kipchaki» kitaby, «Prazdnik eliy») dәiegi boyynsha: «Prazdnik ely nastupal v samyy razgar zimy - 25 dekabrya. Togda deni pobejdal nochi. Y solnse chuti dolishe prejnego ostavalosi nad zemley. Ludy molilisi Uligenu, blagodarily ego za vozvrashennoe solnse. A chtoby molitva byla uslyshana, ukrashaly eli - lubimoe derevo Uligenya. Ee prinosily v dom, k vetvyam privyazyvaly yarkie lentochki, ryadom skladyvaly podarkiy.
Vsu nochi veselilisi po sluchai pobedy solnsa nad timoy. Vsu nochi prigovarivali: «Korachun, Korachun». Prazdnik tak y nazyvalsya Korachun - na drevneturkskom yazyke eto slovo oznachalo «pusti ubyvaet» (qúrysyn - S.E.)...» dep sol tanymdy janghyrta jazghany belgili.

Mine, osy tarihy dәiek býgingi ebrojanajyldyq rәsimdi ghana emes, payghambarlardyng «tuylghan kýnin» belgileuge de qatysyp býkiladamzattyq merekening negizi boldy. Tipti, mәsele olardyng Kýnmen birge tuylugha mindetti bolghandyghynda bolsa kerek, sebebi, týrkiler barlyq qadyr-qasiyetti Jerge ómir syilap túrghan Kýnmen shendestirudi dәstýrge ainaldyrghan bolatyn. Sondyqtan atalmysh kýndi basqa júrttar payghambar ýshin úrlap aldy deuden góri, sol ejelgi pәk әfsanany qayta janghyrtyp, tarhy túlghalardy, payghambardy qasiyettep otyrugha týrkilerding ózderi osylaysha tikeley kirisken degen abzal. Sebebi, týrkiler adamnyng tuylghan kýnin emes, әlgi tanym arqyly ghalamnyng tughan kýnin merekeleumen bar mәseleni birden sheshken! Onyng ýstine týrkiler jer betindegi senim ataulyny qalyptastyrugha kelgende belsendi bolghany ras-ty.

Atalmysh merekening iydeologiyalyq negizi ghana emes, barlyq atributtary men joralghylary da sol kýiinde adamzatqa júghysqan. Polyaktardyng búrynghy týrkilik júrtpen aralastyghy bolghandyqtan, olar әli de Qyzyl júmyrtqa kýnin osy kýni atap ótedi. Týrkiler úghymynda júmyrtqa jasaru men týleudin, molandyng nyshany bolyp tabylady. Týrkitekti shúbash júrtynda «Nartukan» (nartavan) degen  mereke 25 jeltoqsanda bastalyp, bir aptagha sozylady. Búl mereke atauyndaghy «nart» sózi qazaqta da bar, búl jas kýnning ejelgi atauy boluy yqtimal. Eki beti qyzarghan adamdy qazaqtar «eki beti narttay» deydi. Tipti, Nauryzdaghy, osy kýngi jana jyl merekesindegi qyzyl telpek kii dәstýrining basy osy Nar tughan kýnde jatyr deuge bolady. Búghan qosa, qazaqta jana tughan tóldi, balany «qyzyl shaqa» nemese «shaqalaq» dep beyneleytini bar. Osyndaghy «shaqa» sózining týbiri «shaq» kýiinde әli kýnge uaqyttyng bólshegin bildiredi.

Al, býgingi Jylsanaq kýnine oray tigiletin shyrshany orystar «yolka» degenimen, onyng mәni týrkilerding «jol» úghymyn beretin «yol» sózinde jatqany aiqyn. Joldyng mәni - ýsh sóreli әlemdi kóktey ótken mifologiyalyq Bәiterek: jogharghy әlem - әruaqtar men әuliyeler túratyn aspan әlemi, ortanghy әlem - jerýstilik tirlik әlemi, astynghysy - jerastylyq әlem. Kók әleminde adamdar belbeuin moynyna, ortanghy әlemde beline, astynghy әlemde ayaghyna taghynady degen payym bar. Mine, Bәiterek osy әlemderdi jalghap túrghan Jol retinde úghylady. Osy jolgha aluan týrli qúrbandyq beru(jemis-jiydek, taghamdar, nәrseler) arqyly osy Úly ómir aghashyn riza etip, ata-babamyz ýsh әlemmen ýilesimdi qamtyghan! Jәne ýilesim joralghysyn jasaytyn kýndi de Uaqyttyng jigi retinde dәl tapqan! Búl - Úly Tuylys kýni bolatyn.

Shamasy, o bastaghy úly ghalamnyng qúrmetine Kýn-sәbiyding tuylu kýnining payghambar tuylghan kýnge ainaluy adamzat úghymynyng tarylyp, mýddening jalpydan jekege, ghalamdyq auqymnan jerbetilik dengeyge bet búryp, adam pendening nәpsiqúmarlyq pen menmendik jaylaghan sezimin ghana әigileytin nyshangha ainalghan sekildi. Keng zamanda týrkilerding kenpeyilimen bar tanymy men merekesin әlemge syilaghanyn býginde eshkim de eler emes...

«Abay-aqparat»