Jas qazaq: Amangeldi agha, Janaózende, Shetpede bolghan qayghyly oqighalardan qanday sabaq aluymyz kerek?
Amangeldi Aytaly: Áriyne, Janaózende bolghan oqigha, adamdardyng qúrban boluy - ýlken ókinish. Orny tolmas ókinish! Endi búl qaytalanbas ýshin, osynday bauyrlarymyzdan aiyrylmay, elding birligi men tútastyghyn saqtau ýshin ne isteuimiz kerek? Birinshiden, jalpy, biz iydeologiyalyq júmysta: «Qazaqstan - sýttey úiyghan memleket. Qazaqstanda dau-janjal boluy mýmkin emes» degen oidan aulaq boluymyz kerek. Búl - qiyal, búl - arman. El, halyq bolghasyn, әrtýrli pikirdegi adamdar bolghasyn, qayshylyq, janjal bolady. Sondyqtan, qoghamnyng damuy sol kelisimnen, tútastyqtan keyde qayshylyqqa, janjalgha úlasyp, keyde sol janjaldan qorytyndy shygharyp, kelisimge jәne ózara syilastyqqa úlasyp jatady.

Jas qazaq: Amangeldi agha, Janaózende, Shetpede bolghan qayghyly oqighalardan qanday sabaq aluymyz kerek?
Amangeldi Aytaly: Áriyne, Janaózende bolghan oqigha, adamdardyng qúrban boluy - ýlken ókinish. Orny tolmas ókinish! Endi búl qaytalanbas ýshin, osynday bauyrlarymyzdan aiyrylmay, elding birligi men tútastyghyn saqtau ýshin ne isteuimiz kerek? Birinshiden, jalpy, biz iydeologiyalyq júmysta: «Qazaqstan - sýttey úiyghan memleket. Qazaqstanda dau-janjal boluy mýmkin emes» degen oidan aulaq boluymyz kerek. Búl - qiyal, búl - arman. El, halyq bolghasyn, әrtýrli pikirdegi adamdar bolghasyn, qayshylyq, janjal bolady. Sondyqtan, qoghamnyng damuy sol kelisimnen, tútastyqtan keyde qayshylyqqa, janjalgha úlasyp, keyde sol janjaldan qorytyndy shygharyp, kelisimge jәne ózara syilastyqqa úlasyp jatady.
Búl - zandylyq. Osy zandylyqtan bizde shyghyp kete almaymyz. Qandy qaqtyghys osyny týsindirdi. Búl shyn mәnisinde tek qana bir oblystyng mәselesi emes. Búl - ýlken qoghamdyq mәsele. «Jau joq deme - jar astynda, bóri joq deme - bórik astynda» degendey, búl bizding bir oilanatyn ýlken mәselemiz. Sebebi, qanday qogham bolmasyn, shiyelenis sol qoghamda mikrob siyaqty oryn alady. Bir jaghdaylarda sol mikrob qozyp, qoghamda týrlishe janjal tuuy mýmkin. Búl - qogham damuynyng zandylyghy. Osy zandylyqqa bizding qogham da baghynady. Sonymen birge, búl oqighalardan alatyn ekinshi bir sabaghymyz bar. Eger de biz óz elimizdi «birtútas, sýttey úiyp otyrghan el» dep aita bersek, ekinshi qate jiberemiz.
Sodan keyin, biz qoghamymyzda bolyp jatqan kelensiz jaghdaylardyng sebebin syrttan kóremiz. Sóz joq, syrtta bizding elimizding shanyraghyn shayqaltamyz deytin keybir kýshter, adamdar, shette jýrgen keybir oppozisionerler bar. Biraq, óz qatemizdi ózimiz bilip, shyndyqqa tike qarap, bardy «bar» dep, joqty «joq» dep, saralay bilsek, shetelding yqpaly bizge әser etpeydi.
Jas qazaq: Siz osy oqighalargha negizinen sebep bolghan enbek dauy degenmen kelisesiz be?
Amangeldi Aytaly: Negizinen, osy Janaózende, Shetpede bolghan oqighalardyng taghy bir sebebi - enbek dauy. Enbek dauynan búl jerde zanymyzdyng da kóptegen olqylyqtary kórinis aldy. Sondyqtan, mynaday súraq tuady: Zang adam ýshin be, әlde, adam zang ýshin be? Bizding býgingi Enbek kodeksimiz adam ýshin bolmady. Zannyng keybir abstraktili qate baptaryna sýienip, jergilikti biylik múnayshylardyng mýddelerimen eseptespedi. Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrligining pozisiyasy da ózgermedi. Osylaysha, jaghday shiyelenise berdi. Aynalyp kelgende, jay shiyelenispey qayghyly oqighalarmen ayaqtaldy. Abzaly, bizding qogham mynaday bir qaghidagha sýienui kerek: «Biz kemshilikti betke tura, batyl aitatyn adamnan qoryqpay, ony syilauymyz kerek. Býkil pәle syryn ishine saqtap, biraq ekijýzdi sóileytin adamdardan shyghady». Múnayshylar tura aitty: biraq menmendik, birbetkeylik... Keyde birbetkeylik múnayshylardyng jaghynan da boldy. Mine, týptep kelgende, ol jaghdaydy odan әri shiyelenistirdi. 19-shy ghasyrdaghy fransuz jazushysy Viktor Gugonyng mynaday bir sózi bar: «Qayyrshylyq, kedeylik revolusiyagha әkeledi, revolusiya qayyrshylyqqa, kedeylikke alyp keledi». Demek, býlikpenen, kóterilispenen, qandy qaqtyghyspenen biz mәseleni sheshe almaymyz. Janaózende, Shetpede bolghan oqighalardyng býgingi kýni memleketke, jeke adamdargha qanshama ziyan әkelgenin kórip otyrmyz. Sondyqtan, osy jaghdaydy saralay bileyik. Osydan 25 jyl búryn Almatyda bolghan oqighanyng da shyn sebepterine ýnilmey, biz ony da týrlishe maskýnemderge, nashaqorlargha japtyq. Sóitip, shyn sebepterin keyin anyqtadyq. Býgin de Janaózendegi oqighanyng sebebin búzaqylargha, tәrtipsizderge ghana jauyp, ózimizding ishimizdegi әleumettik-ekonomikalyq jaghdaylargha tura qaray almasaq, múnday jaghday taghy qaytalanady. Sondyqtan, oilanghanymyz jón. Áriyne, tәuelsizdikting 20 jylyndaghy jetken tabysymyz, istegen isimiz, maqtanarlyqqa túratyn jaghdaylar kóp qoy. Biraq, Elordamyzben maqtanghanmen odan 20-30 shaqyrym shyqqandaghy auyldyng jaghdayyn da kórip otyrmyz ghoy. Basqa jaghdaylardy da bilemiz. Sondyqtan, eng bastysy, búl oqighadan tuatyn eng ýlken sabaq - biz ózimizge ózimiz tura, ashyq qarap, óz minimizdi ózimiz týzep, ózimizdi ózimiz tura jolgha salyp ýirenuimiz kerek. Jasyratyny joq, birbetkey, tym maqtanyp kettik. Birbetkey tym ózimizdi dalityp kórsettik. Abay aitqan ghoy: «Eger bәigege 100 at shyqsa, sen 70-shi bolyp kelsen, mening artymda 30 at bar dep maqtanasyng ba, әlde, aldymda 70 at menen ozyq boldy dep namysyna tie me?» - dep. Biz ózimizdi qyrghyz jәne basqa da kórshilerimizben salystyryp, maqtanyp jýrmiz. Shyn mәnisinde, әlemdik túrghydan kelgende, bizding mәselelerimiz óte kóp. Bir ghana mysal keltireyin. 1991 jylmen salystyrghanda, bizding ómir jasymyzdyng úzaqtyghy kenes zamanynan 2 jylgha әli kem. Demek, aldymyzdaghy 20 jyldyqta qyruar sharua túr. Adamdardyng túrmysyn jaqsartyp, densaulyghyn, bilimin jetildiru kerek. 20 jyldan keyingi bizding damuymyz últtyq damu bolu kerek. Óitkeni, Janaózendegi, Manghystaudaghy múnayshylardyng taghdyry - qazaqtyng taghdyry. Búl qazaqtyng әli de bolsa, әleumettik jaghdayynyng auyrlyghyn kórsetedi. Sondyqtan, búl - bir jaghynan, últ mәselesi. Al, últ mәselesin aitqanda saralaytyn dýnie kóp. Sondyqtan, Otanymyzdyng tabysyn da baghalayyq.
Bizding kózge úryp túrghan kemshilikterimizdi aitu, ony sheshuding joly halyqpen aqyldasu, әriyne, dúrys. Mening oiymsha, birneshe partiyalyq parlament bolsa, osy mәsele ayaqasty bolmas edi. Qysqasha aitqanda, sabaqtary osy.
Jas qazaq:  Agha, Janaózendegi oqighalargha qatysty pikirlerin bilmek bolyp, birqatar el aqsaqaldaryna, halyq qalaulylaryna (attaryn atamay-aq qoyayyn) telefon soqtym. Kóbisi pikir aitudan bas tartty. Múnyng syry nede dep oilaysyz? Ziyaly qauym óz oiyn osyndayda aitpaghanda, qashan aitady?
Amangeldi Aytaly: Birinshiden, ziyaly qauym degenning ózi bizde bar ma? Ziyaly qauym degen ol intelliygensiya emes. Bilimi joghary bolar, talantty adamdar bolar. Biraq, ziyaly qauym degen Bauyrjan Momyshúly siyaqty tura shyndyqty aitatyn adamdar ghoy. Onday adamdar bizding aramyzda joq. Biz keshegi totalitarlyq jýieden shyqqan, jaltaq, qay jaghyna shyghyp ketemin dep oilanatyn úrpaqpyz. 20 jylda bizding psihologiyamyz ózgergen joq. Sol jaltaqtyqpen әli kele jatyrmyz. Shynayy, turashyl, aqiqattan ainymaytyn úrpaq endi tәrbiyelener. Sondyqtan, býgingi senatorlar bolsyn, mәjilisshiler bolsyn, basqalar bolsyn, búlar elita emes. Búlar - ziyaly qauym emes. Búlar - nomenklatura siyaqty biylikke júmys jasaytyn әleumettik top dep esepteymin. Sondyqtan, bizding qanymyzda, ishimizde әli... Staliyn, Beriya jatyr. Olar ómirden ketse de, bәribir yzghary bizding sanamyzda әli tereng jatyr. Sol ótken zamannyng psihologiyasy sabaqtasyp, myna zamangha da keldi. Búl da bir tarihy zandylyq.

Súhbattasqan Tólen TILEUBAY,
Astana

http://jasqazaq.kz/post/b%D2%B1l-%E2%80%93-b%D1%96zge-%D2%AFlken-saba%D2%9B