Búghan deyin әleumettik jelide qazaq tili men qazaq últy turaly auyzyna kelgendi kókip, keyin keshirim súrap, mýlәiimsigen Qostanaylyq Kirill Bojko turaly egjey-tegjeyli jazdyq. Jeli qoldanushylary onyng jazasyz qalmauy kerektigin aitty. Artynsha, býlik shaqyrghan Bojkonyng 7 jylgha bas bostandyghynan aiyryluy mýmkin ekeni habarlandy. Alayda, QR Bas Prokuraturasy provakatordyng әlgi әreketine qatysty «lәm-miym» demedi. 

Jalpy, qazaq tilin, qazaq últyn, onyng dili men últtyq qúndylyqtaryn ayaqasty etken jalghyz Bojko emes. Búghan deyin de birneshe oqigha boldy. Biri dombyrany jerge teuip syndyrdy, endi biri túlghalardyng eskertkishin qorlady. Olar turaly sol kezde jazdyq. Qaytalap jatpayyq...

Alayda, qogham qyzu talqylap jatsa da, sol oqighalargha qatysty Bas Prokuraturanyng ýni bәseng shyghyp jatatyn. Nege? QR Bas Prokuraturasy últtyq mәselelerge kelgende nege ýnsiz? Olarda qanday qúzyret bar? Biz búl súraqtardy búryn prokuror bolghan, belgili zanger Abzal Qúspangha qoyghan edik...

Redaksiyanyng ýsh negizgi súraghy:

1. QR Bas Prokuraturasy osynday últarazdyq mәselelerinde ne isteu kerek? Onyng qúzyretinde qanday mýmkindikter bar?

2. Qazaqstanda eks-preziydent Núrsúltan Nazarbaev basqaratyn Qauipsizdik kenesi degen organ bar. Osy kenes últaralyq, provakasiyalyq mәseleler kezinde ne isteui kerek?  

3. Siz Prokuraturada istegen, sodan keyin advokat bolghan adamsyz. Sizding júmys tәjiriybenizde osynday últaralyq provakasiyalargha qatysty qatang jazalau sharasyn qoldanghan oqighalar boldy ma?

Abzal Qúspan: 

1. QR Konstitusiyasynyng 83-babyna sәikes, Prokuratura Qazaqstan Respublikasyndaghy Jogharghy qadaghalaushy organ. Ol – tek qana Prokuraturagha tәn. Demek, bizde Prokuraturagha airyqsha qúzyretter berilgen. Yaghni, ol Qazaqstandaghy býkil memlekettik jәne qúqyq qorghau organdarynyng tóbesinen qarap, qadaghalaydy.

Aytalyq, Amerikada Prokuratura bar-joghy Ádilet ministrligining janyndaghy mekeme ghana. Al, bizde ol óz aldyna bólek úiym. Tek qana Preziydentting aldynda esep beredi. Qalghan jaghdaylardyng bәrinde elde bolyp jatqan kez-kelgen oqighalardyn, qúbylystardyng Qazaqstannyng zandaryna, Konstitusiyasyna qayshy kelmeytindigin qadaghalaydy.

Demek, býkil el bolyp talqylap jatqan dәl osynday oqighalarda, (Bojkonyng mәlimdemesi Qazaqstannyng Tәuelsizdigine, qazaq halqynyng ar-namysyna, memlekettilik institutyna qayshy), 100 payyz zansyz әreket bolghan jerde Prokuratura mindetti týrde birinshi kezekte ýnin shygharuy tiyis edi.

Yaghny olar Bojkonyng әreketi zansyz ekenin, provakasiyalyq әreketke jatatynyn dәleldep, qamaugha da, qylmystyq is qozghaugha da, qoghamdyq manyzdylyghyn eskere otyryp, tergeudi ózine alugha da, sóitip, sotqa deyin tergep, sotqa memlekettik aiyptaushy retinde qatysyp, sottap jiberuge bolar edi. Sebebi Prokuraturanyng qúzyreti óte ken. Al, bizding bas prokuratura sol qúzyretting әzirge birde-bireuin paydalanyp otyrghan joq.

Biraq, eng manyzdysy – Prokuratura: «osynday provakasiyalyq әreket jasaghandargha kelesi joly osynday jaza qoldanylady», dep barsha qazaqstandyqtargha mәlimdeme jasau kerek edi. Alayda olar múny da istemedi.

2. Múnday jekelegen jaghday Qauipsizdik Kenesining kýn tәrtibinde qaralatyn mәselelerge jatpaydy. Biraq, Qauipsizdik kenesining eng negizgi funksiyasy – Qazaqstandaghy qúqyq qorghau organdarynyng qyzmetin ýilestiru. Yaghni, qauipsizdik kenesinde «osy jaghdaygha oray, bas prokuratura nemese ishki ister ministrligi nege ýnsiz», degen mәseleni qaraugha bolatyn edi dep oilaymyn.

Solay boluy tiyis edi. Mýmkin búl qaralyp ta jatqan shyghar. Biraq, biz eshtene bilmeymiz. Búl úiym bar joghy «kenes» degen statusqa iye. Yaghni, búl jerde bas prokuraturadan bastap barlyq qúqyq qorghau organdarynyng basshylary, Ýkimet mýsheleri qatysady. Olar jeke adam retinde emes, mekemelerding atynan sóileydi. Ol jerde qaralghan jaghdayda hattamalyq tapsyrmalar beriledi. Demek, búl mәsele osy jerde qaralyp, tiyisti organdargha tapsyrma berilui tiyis bola-túghyn. Al, onday tapsyrma berilgen-berilmegenin biz qazir aita almaymyz. Sebebi ol óte jabyq úiym.

Sondyqtan búl jerde qauipsizdik kenesi әreketsiz otyr deuge de, әreket jasap jatyr deuge de negiz joq. Biraq, jalpy memleket organdarynyng ýnsizdigine qarap, sol qaukenes әreketsiz otyr ma degen oy tuyndaydy.

3. Birdi-ekili boldy. Kezinde: «jeke bólinip keteyik», dep arazdyq tudyrghan Óskemennen shyqqan bir orys boldy. Ol qazir týrmede otyr. Sosyn Atyraudan shyqqan bir adam bar. Ol: «Kishi jýz bólek memleket boluymyz kerek. Preziydentimiz Tasmaghambetov bolu kerek», dep shatpaqtap jýrgen. Ol qazir týrmeden shyghyp, diny jazbalar jariyalap jýr.

Biraq, búl jerdegi jaza massalyqty qamtamasyz etui tiyis. Yaghni, jalpy kópshilikting talqysyna týsken adamdardy, sol kópshilikting aldynda jazalau kerek.

Mysaly, auylda bir úrlyq bolatyn bolsa, sol úrlyqty tyng maqsatynda sot, prokuror qamaudaghy adamdy alyp kelip, klubqa býkil eldi shaqyryp, onyng sotyn klubta ótkizetinbiz. Nege? Sol auyl adamdaryna úrlyq týbi qorlyq ekenin týsindiru ýshin.

Sol siyaqty myna jerde de sonday jaghday bolyp otyr ghoy. Býkil el nazar audaryp otyr. Sol sebepti de ony kópshilik aldynda jazalau kerek edi. Mәlimdeme jasap, aryz jasaluy kerek edi. Sóitip onyng jazasy keng auditoriyany qamtuy tiyis bolghan.

Men bir nәrseni aitqym keledi, til últtyng jan-dýniyesi. Al, salt-dәstýr degen - bizding qúqyqtyq zanymyzdyng bastauynda túrady. Mysaly, 19 ghasyrda orystyng ghalymdary «pravo adad» dep aitty. Ol degeniniz – әdet qúqyghy. Býkil últtyn, halyqtyng bastauynda әdet-ghúryp, salt dәstýr túrdy. Biz kóptegen tyiymdardy jay ghana salt-dәstýr dep qaraymyz. Ol shyn mәninde býkil zannyn, qúqyqtyng bastauy edi. Múny nege aityp otyrmyn?

Mysaly, sizding qazir Germaniyagha baryp Reyn ózenine týkirip jatqanynyzdy bireu kórip qalsa, sizge aiyppúl salady. Óitkeni olar ýshin Reyn ózeni qasiyetti. Áriyne sizding týkirgeninizden eshkim zardap shekpeydi. Biraq, siz nemis halqynyng últtyq qadir-qasiyetin qorlaghan bolasyz.

Kóp elderde ózining salt-dәstýrin qatty saqtaydy. Qorghaydy. Qoldaydy. Tek bizde ghana múnday joq. Sebebi bizding zandarymyzdyng bәri europadan kóshirilgen, shala-sharpy jazylghan zandar. Búryn da aitqanmyn, bizding zandarymyzdan últtyq mýddening iyisi de shyqpaydy. Bizde últtyq mýddeni qorghau memlekettik dengeyde jolgha qoyylmaghan. Biraq, múny jolgha qoyatyn ne sayasatta, ne zang salasynda túlghalar joq. Barlyghynda sovettik tәrbiye, eurosentristik kózqaras. Zang degen qazir payda bolghanday qabyldaydy.

Zang degen sol halyqpen birge ósip-ónip, damyp kele jatqan tabighy prosess qoy. Ol halyqtyng salt-dәstýrinen bastau alady. Ol jalghyz qazaq ta emes, aghylshyndarda da, ispandarda da solay. Osynyng bәrin týsindiruimiz kerek.

Sondyqtan qazaqtyng salt-dәstýrine maqsatty týrde qarsy baghyttalghan kez-kelgen әreket zannan tys, qúqyqqa qayshy әreket bolyp tabylady.

Dayyndaghan Núrbiyke Beksúltanqyzy

Abai.kz