بۇعان دەيىن الەۋمەتتىك جەلىدە قازاق ءتىلى مەن قازاق ۇلتى تۋرالى اۋىزىنا كەلگەندى كوكىپ، كەيىن كەشىرىم سۇراپ، مۇلايىمسىگەن قوستانايلىق كيريلل بوجكو تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى جازدىق. جەلى قولدانۋشىلارى ونىڭ جازاسىز قالماۋى كەرەكتىگىن ايتتى. ارتىنشا، بۇلىك شاقىرعان بوجكونىڭ 7 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلۋى مۇمكىن ەكەنى حابارلاندى. الايدا، قر باس پروكۋراتۋراسى پروۆاكاتوردىڭ الگى ارەكەتىنە قاتىستى «ءلام-ميم» دەمەدى. 

جالپى، قازاق ءتىلىن، قازاق ۇلتىن، ونىڭ ءدىلى مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن اياقاستى ەتكەن جالعىز بوجكو ەمەس. بۇعان دەيىن دە بىرنەشە وقيعا بولدى. ءبىرى دومبىرانى جەرگە تەۋىپ سىندىردى، ەندى ءبىرى تۇلعالاردىڭ ەسكەرتكىشىن قورلادى. ولار تۋرالى سول كەزدە جازدىق. قايتالاپ جاتپايىق...

الايدا، قوعام قىزۋ تالقىلاپ جاتسا دا، سول وقيعالارعا قاتىستى باس پروكۋراتۋرانىڭ ءۇنى باسەڭ شىعىپ جاتاتىن. نەگە؟ قر باس پروكۋراتۋراسى ۇلتتىق ماسەلەلەرگە كەلگەندە نەگە ءۇنسىز؟ ولاردا قانداي قۇزىرەت بار؟ ءبىز بۇل سۇراقتاردى بۇرىن پروكۋرور بولعان، بەلگىلى زاڭگەر ابزال قۇسپانعا قويعان ەدىك...

رەداكتسيانىڭ ءۇش نەگىزگى سۇراعى:

1. قر باس پروكۋراتۋراسى وسىنداي ۇلتارازدىق ماسەلەلەرىندە نە ىستەۋ كەرەك؟ ونىڭ قۇزىرەتىندە قانداي مۇمكىندىكتەر بار؟

2. قازاقستاندا ەكس-پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ باسقاراتىن قاۋىپسىزدىك كەڭەسى دەگەن ورگان بار. وسى كەڭەس ۇلتارالىق، پروۆاكاتسيالىق ماسەلەلەر كەزىندە نە ىستەۋى كەرەك؟  

3. ءسىز پروكۋراتۋرادا ىستەگەن، سودان كەيىن ادۆوكات بولعان ادامسىز. ءسىزدىڭ جۇمىس تاجىريبەڭىزدە وسىنداي ۇلتارالىق پروۆاكاتسيالارعا قاتىستى قاتاڭ جازالاۋ شاراسىن قولدانعان وقيعالار بولدى ما؟

ابزال قۇسپان: 

1. قر كونستيتۋتسياسىنىڭ 83-بابىنا سايكەس، پروكۋراتۋرا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى جوعارعى قاداعالاۋشى ورگان. ول – تەك قانا پروكۋراتۋراعا ءتان. دەمەك، بىزدە پروكۋراتۋراعا ايرىقشا قۇزىرەتتەر بەرىلگەن. ياعني، ول قازاقستانداعى بۇكىل مەملەكەتتىك جانە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ توبەسىنەن قاراپ، قاداعالايدى.

ايتالىق، امەريكادا پروكۋراتۋرا بار-جوعى ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ جانىنداعى مەكەمە عانا. ال، بىزدە ول ءوز الدىنا بولەك ۇيىم. تەك قانا پرەزيدەنتتىڭ الدىندا ەسەپ بەرەدى. قالعان جاعدايلاردىڭ بارىندە ەلدە بولىپ جاتقان كەز-كەلگەن وقيعالاردىڭ، قۇبىلىستاردىڭ قازاقستاننىڭ زاڭدارىنا، كونستيتۋتسياسىنا قايشى كەلمەيتىندىگىن قاداعالايدى.

دەمەك، بۇكىل ەل بولىپ تالقىلاپ جاتقان ءدال وسىنداي وقيعالاردا، (بوجكونىڭ مالىمدەمەسى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە، قازاق حالقىنىڭ ار-نامىسىنا، مەملەكەتتىلىك ينستيتۋتىنا قايشى), 100 پايىز زاڭسىز ارەكەت بولعان جەردە پروكۋراتۋرا مىندەتتى تۇردە ءبىرىنشى كەزەكتە ءۇنىن شىعارۋى ءتيىس ەدى.

ياعني ولار بوجكونىڭ ارەكەتى زاڭسىز ەكەنىن، پروۆاكاتسيالىق ارەكەتكە جاتاتىنىن دالەلدەپ، قاماۋعا دا، قىلمىستىق ءىس قوزعاۋعا دا، قوعامدىق ماڭىزدىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، تەرگەۋدى وزىنە الۋعا دا، ءسويتىپ، سوتقا دەيىن تەرگەپ، سوتقا مەملەكەتتىك ايىپتاۋشى رەتىندە قاتىسىپ، سوتتاپ جىبەرۋگە بولار ەدى. سەبەبى پروكۋراتۋرانىڭ قۇزىرەتى وتە كەڭ. ال، ءبىزدىڭ باس پروكۋراتۋرا سول قۇزىرەتتىڭ ازىرگە بىردە-بىرەۋىن پايدالانىپ وتىرعان جوق.

بىراق، ەڭ ماڭىزدىسى – پروكۋراتۋرا: «وسىنداي پروۆاكاتسيالىق ارەكەت جاساعاندارعا كەلەسى جولى وسىنداي جازا قولدانىلادى»، دەپ بارشا قازاقستاندىقتارعا مالىمدەمە جاساۋ كەرەك ەدى. الايدا ولار مۇنى دا ىستەمەدى.

2. مۇنداي جەكەلەگەن جاعداي قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ كۇن تارتىبىندە قارالاتىن ماسەلەلەرگە جاتپايدى. بىراق، قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ ەڭ نەگىزگى فۋنكتسياسى – قازاقستانداعى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتىن ۇيلەستىرۋ. ياعني، قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە «وسى جاعدايعا وراي، باس پروكۋراتۋرا نەمەسە ىشكى ىستەر مينيسترلىگى نەگە ءۇنسىز»، دەگەن ماسەلەنى قاراۋعا بولاتىن ەدى دەپ ويلايمىن.

سولاي بولۋى ءتيىس ەدى. مۇمكىن بۇل قارالىپ تا جاتقان شىعار. بىراق، ءبىز ەشتەڭە بىلمەيمىز. بۇل ۇيىم بار جوعى «كەڭەس» دەگەن ستاتۋسقا يە. ياعني، بۇل جەردە باس پروكۋراتۋرادان باستاپ بارلىق قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ باسشىلارى، ۇكىمەت مۇشەلەرى قاتىسادى. ولار جەكە ادام رەتىندە ەمەس، مەكەمەلەردىڭ اتىنان سويلەيدى. ول جەردە قارالعان جاعدايدا حاتتامالىق تاپسىرمالار بەرىلەدى. دەمەك، بۇل ماسەلە وسى جەردە قارالىپ، ءتيىستى ورگاندارعا تاپسىرما بەرىلۋى ءتيىس بولا-تۇعىن. ال، ونداي تاپسىرما بەرىلگەن-بەرىلمەگەنىن ءبىز قازىر ايتا المايمىز. سەبەبى ول وتە جابىق ۇيىم.

سوندىقتان بۇل جەردە قاۋىپسىزدىك كەڭەسى ارەكەتسىز وتىر دەۋگە دە، ارەكەت جاساپ جاتىر دەۋگە دە نەگىز جوق. بىراق، جالپى مەملەكەت ورگاندارىنىڭ ۇنسىزدىگىنە قاراپ، سول قاۋكەڭەس ارەكەتسىز وتىر ما دەگەن وي تۋىندايدى.

3. ءبىردى-ەكىلى بولدى. كەزىندە: «جەكە ءبولىنىپ كەتەيىك»، دەپ ارازدىق تۋدىرعان وسكەمەننەن شىققان ءبىر ورىس بولدى. ول قازىر تۇرمەدە وتىر. سوسىن اتىراۋدان شىققان ءبىر ادام بار. ول: «كىشى ءجۇز بولەك مەملەكەت بولۋىمىز كەرەك. پرەزيدەنتىمىز تاسماعامبەتوۆ بولۋ كەرەك»، دەپ شاتپاقتاپ جۇرگەن. ول قازىر تۇرمەدەن شىعىپ، ءدىني جازبالار جاريالاپ ءجۇر.

بىراق، بۇل جەردەگى جازا ماسسالىقتى قامتاماسىز ەتۋى ءتيىس. ياعني، جالپى كوپشىلىكتىڭ تالقىسىنا تۇسكەن ادامداردى، سول كوپشىلىكتىڭ الدىندا جازالاۋ كەرەك.

مىسالى، اۋىلدا ءبىر ۇرلىق بولاتىن بولسا، سول ۇرلىقتى تىيۋ ماقساتىندا سوت، پروكۋرور قاماۋداعى ادامدى الىپ كەلىپ، كلۋبقا بۇكىل ەلدى شاقىرىپ، ونىڭ سوتىن كلۋبتا وتكىزەتىنبىز. نەگە؟ سول اۋىل ادامدارىنا ۇرلىق ءتۇبى قورلىق ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن.

سول سياقتى مىنا جەردە دە سونداي جاعداي بولىپ وتىر عوي. بۇكىل ەل نازار اۋدارىپ وتىر. سول سەبەپتى دە ونى كوپشىلىك الدىندا جازالاۋ كەرەك ەدى. مالىمدەمە جاساپ، ارىز جاسالۋى كەرەك ەدى. ءسويتىپ ونىڭ جازاسى كەڭ اۋديتوريانى قامتۋى ءتيىس بولعان.

مەن ءبىر نارسەنى ايتقىم كەلەدى، ءتىل ۇلتتىڭ جان-دۇنيەسى. ال، سالت-ءداستۇر دەگەن - ءبىزدىڭ قۇقىقتىق زاڭىمىزدىڭ باستاۋىندا تۇرادى. مىسالى، 19 عاسىردا ورىستىڭ عالىمدارى «پراۆو اداد» دەپ ايتتى. ول دەگەنىڭىز – ادەت قۇقىعى. بۇكىل ۇلتتىڭ، حالىقتىڭ باستاۋىندا ادەت-عۇرىپ، سالت ءداستۇر تۇردى. ءبىز كوپتەگەن تىيىمداردى جاي عانا سالت-ءداستۇر دەپ قارايمىز. ول شىن مانىندە بۇكىل زاڭنىڭ، قۇقىقتىڭ باستاۋى ەدى. مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىن؟

مىسالى، ءسىزدىڭ قازىر گەرمانياعا بارىپ رەين وزەنىنە تۇكىرىپ جاتقانىڭىزدى بىرەۋ كورىپ قالسا، سىزگە ايىپپۇل سالادى. ويتكەنى ولار ءۇشىن رەين وزەنى قاسيەتتى. ارينە ءسىزدىڭ تۇكىرگەنىڭىزدەن ەشكىم زارداپ شەكپەيدى. بىراق، ءسىز نەمىس حالقىنىڭ ۇلتتىق قادىر-قاسيەتىن قورلاعان بولاسىز.

كوپ ەلدەردە ءوزىنىڭ سالت-ءداستۇرىن قاتتى ساقتايدى. قورعايدى. قولدايدى. تەك بىزدە عانا مۇنداي جوق. سەبەبى ءبىزدىڭ زاڭدارىمىزدىڭ ءبارى ەۋروپادان كوشىرىلگەن، شالا-شارپى جازىلعان زاڭدار. بۇرىن دا ايتقانمىن، ءبىزدىڭ زاڭدارىمىزدان ۇلتتىق مۇددەنىڭ ءيىسى دە شىقپايدى. بىزدە ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جولعا قويىلماعان. بىراق، مۇنى جولعا قوياتىن نە ساياساتتا، نە زاڭ سالاسىندا تۇلعالار جوق. بارلىعىندا سوۆەتتىك تاربيە، ەۋروتسەنتريستىك كوزقاراس. زاڭ دەگەن قازىر پايدا بولعانداي قابىلدايدى.

زاڭ دەگەن سول حالىقپەن بىرگە ءوسىپ-ءونىپ، دامىپ كەلە جاتقان تابيعي پروتسەسس قوي. ول حالىقتىڭ سالت-داستۇرىنەن باستاۋ الادى. ول جالعىز قازاق تا ەمەس، اعىلشىنداردا دا، يسپانداردا دا سولاي. وسىنىڭ ءبارىن ءتۇسىندىرۋىمىز كەرەك.

سوندىقتان قازاقتىڭ سالت-داستۇرىنە ماقساتتى تۇردە قارسى باعىتتالعان كەز-كەلگەن ارەكەت زاڭنان تىس، قۇقىققا قايشى ارەكەت بولىپ تابىلادى.

دايىنداعان نۇربيكە بەكسۇلتانقىزى

Abai.kz