"Biz Shynjandaghy adam qúqyqtarynyng jayyna jәne Gonkongtaghy songhy ózgeristerge qatty alandaymyz. Qytaydy adam qúqyqtaryn saqtaugha shaqyramyz" delingen Germaniyanyng BÚÚ-daghy elshisi Kristof Hoysgen qol qoyghan mәlimdemede.
Mәlimdemeni AQSh, Úlybritaniya, Kanada, Europa odaghynyng kóp mýshesi, Albaniya, Gaiti, Gonduras, Bosniya-Gersegovina, Palau jәne Marshall araldary tәrizdi BÚÚ-nyng 39 mýshesi qoldaghan.
Memleketter búl mәlimdemeni Birikken Últtar Úiymynyng әlemdegi әleumettik, gumanitarlyq jәne mәdeny mәselelerdi qarastyratyn Ýshinshi komiytetining atyna joldaghan.
"Shynjanda sayasy qayta ýiretu" lagerlerining ýlken jelisining boluyna qatty alandaymyz, senimdi aqparattargha qaraghanda, olarda millionnan astam adam sebepsiz qamauda otyr. Biz adam qúqyqtary óreskel búzylghany turaly derekterding kóbeygenin bayqadyq. Onda din jәne senim bostandyghy, kóship-qonu, úiymdargha birigu, pikir bildiru erkindigi, úighyr mәdeniyeti qatang shektelgen. Ásirese úighyrlar men ózge de azshylyq ókilderine tynshylyq әreketteri erekshe kóp qoldanylady, júmysqa jegu, mәjbýrlep bala tuudy shekteu, sonyng ishinde sterilizasiya turaly mәlimetter kóbeyip barady" delingen mәlimdemede.
Sonday-aq, qol qoyghan elder BÚÚ sarapshylar tobynyng "Gonkongtyng últtyq qauipsizdigi turaly" zannyng kóp erejesi "Qytaydyng halyqaralyq qúqyqtyq mindettemelerine qayshy keledi" degen kózqarasymen kelisetinin aitqan. Byltyr mausymda qabyldanghan búl zanda Gonkong túrghyndaryn tergeu maqsatynda Qytay aumaghyna alyp baru mýmkindigi qarastyrylghan.
Mәlimdemege qol qoyghandar Qytaydy "tәuelsiz baqylaushylardy, sonyng ishinde BÚÚ-nyng adam qúqyqtary jónindegi joghary komissaryn jәne onyng basshylyghyn … Shynjangha dereu, tolyqqandy jәne esh bógetsiz ótkizuge" jәne BÚÚ-nyng nәsildik kemsitudi jong komiytetining segiz úsynysyn "dereu oryndaugha, sonyng ishinde úighyrlar men basqa da azshylyq ókilderin sotsyz qamaudy toqtatugha" shaqyrghan.
BÚÚ-nyng Human Rights Watch halyqaralyq adam qúqyqtaryn qorghau úiymyndaghy diyrektory Luy Sharbonno "Pekinning kek alamyz dep qorqytqanyna qaramastan, [Shynjandaghy jaghdaygha] alandap jatqan elder sany artyp keledi" dep, 39 el qol qoyghan mәlimdemege qoldau bildirdi.
Sharbonnonyng aituynsha, Qytay "býgingi mәlimdemeni qoldaghan delegattargha múnyng ekonomikalyq jәne sayasy saldary bolady dep eskertken".
BÚÚ esebinshe, Qytay biyligi 2017 jyldan beri Shynjanda 1 millionnan astam úighyr, qazaq jәne basqa da músylmandardy qamaghan. Qytay biyligi biyl Shynjandaghy "qayta tәrbiyeleu ortalyqtardaghy" adamdardyng bәri shyqqanyn aitqan (Qytay búl ortalyqtardy kәsip mengerip, til ýirenetin "qayta tәrbiyeleu oryndary" degendi algha tartady. Al halyqaralyq úiymdar ortalyqtardy sayasy lageri deydi).
Qazaqstandaghy azamattyq qogham ókilderi, sonyng ishinde shetelden kelgen etnikalyq qazaqtardyng qúqyqtaryn qorghau úiymdary Shynjanda adam qúqyqtarynyng búzylyp jatqanyn jii aitady.
Qytayda tuystary qamalghan ne iz-týzsiz joghalghan azamattar Qazaqstanda jii narazylyq ótkizedi.
Qytaydan qughyn kórdim dep Qazaqstangha zansyz ótip ketken etnikalyq qazaqtardyng isteri aqparat qúraldarynda kóp talqylanady.
Abai.kz
