Eski tәmsil bar. Er jigit bala-shagha ósirip, aghash egip, ýy salu kerek eken. Jaratushy Haq taghala búiryghymen, búl – әrbir jigitting fәny jalghanda atqarugha tiyisti boryshy bolsa kerek. Ol da bala-shagha ósirdi, ýy saldy, aghash ekti. Ol osy boryshynyng barlyghyn da adal atqardy. Tek búl emes, ol dostaryna da, óz kәsibine de sheksiz berildi. Adal boldy. Ótken shaqta «boldy» dep aityp otyrghan sebebim: onyng alpys jyldyq ghúmyrynyng qyryq jylyn jaqsy bilip, birge ótkizgen song aityp otyrmyn. Jaratushy iyem oghan úzaq ghúmyr bergey, ol dәl qazir, jarqyldap ortamyzda jýr.

Ángime filologiya ghylymynyng doktory, «Qazaqstan Respublikasynyng ghylymyn damytugha sinirgen enbegi ýshin» marapatynyng iyegeri, halyqaralyq «Týrki dýniyesining mәdeniyetine qyzmet» syilyghynyng laureaty, birneshe ghylymy monografiyalar men jýzdegen ghylymy maqalalardyng avtory, ondaghan ghalym-shәkirt tәrbiyelegen ústaz, uniyversiytet professory, belgili qypshaqtanushy ghalym Sandybay Rejepúly Boranbaev turaly.

Men ony student kezinen bilemin. KazGU-ding studentter qalashyghynyng №8-jataqhanasynyng bir bólmesinde birge túrdyq. Filologiya fakulitetining «Arab bólimi» dep atalatyn topta birge oqydyq. Keyinnen osy toptyng negizinde qazirgi Ál-Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiytetining shyghystanu fakuliteti ashyldy.

Ómir kórip, oqugha әskerden kelgen song týskennen bolar, student kezining ózinde-aq, Sandybay kóbimizge qaraghanda salmaqty, oily bolatyn. Az sózdileu edi. Sol dәuirding oqu ýrdisi boyynsha, filolog studentterdi bolashaq mamandyghyna baylanysty, óz qalauymen til jәne әdebiyet dep eki topqa bóletin. Jigitterding kóbi әdebiyetti tandap jatqanda, ol tildi tandady. Tilshi jәne әdebiyetshi bolyp bólinip alghan filolog-studentter ghylym men әdebiyettegi kýrdeli mәselelerdi tap qazir sheship tastaytynday, jatyp alyp, tang atqansha «qúrghaq, alaman aitystyn» kórkin qyzdyratynbyz. «Beyimbettanushy» ózi de Beyimbet sekildi astarly әzilge toly «jayau әngime» men qara tilding sheberi, marqúm Seydaghan, professor Ordaliyevting tilshiler turaly «ynqyra, inkire» sekildi nebir kýlkili әngimelerin tu etken «әdebiyetshiler», «tilshilerge» kәdimgidey basymdyq kórsetetinbiz. Salmaqtylyghy bolar, әdebiyetshiler men tilshilerding sol «alaman aitysynda» Sandybay kóp boy kórsetpeytin. Zәude bir boy kórsete qalsa «qúrghaq aitystyn» «alaman dauyndaghy» Sandybaydyng oily, dәleldi pikirlerin «qarsylastary» eriksiz tyndap qalatyn. 

Jayshylyq ómirde kóp sózdi bolmasa da, әngimeni sheshen tilmen, óte qyzyqty etip aitatyn. Ásirese onyng synyptas qúrdasy «Eskendir-Iskan» turaly tausylmaytyn әngimelerin kәnigi әrtistershe rólge enip, «túzdyqtap» aitqan kezde, kózimizden jas aqqansha kýlip, es jiya almay qalatynbyz. Osynday qabiletinmen tangha sozylatyn «alaman aitystyn» pirine ainalatynday-aq jóning bar. Biraq, aitysqa kóp qatyspaysyn, - degenimizde: - Úiqydan qalyp tangha deyin aitysqansha, onyng ornyna bir maqala bolsa da oqyp tastaghanym jón emes pe? – dep, kýle jauap beretin. 

«Týngi aitystyn» belsendileri, úiqymyz qanbay, ekining birinde leksiyadan qalyp jatsaq, Sandybay sabaqtan kóp qalmaytyn. Ol sabaqty jaqsy oqydy. Múghalimder men studentter arasynda da bedeldi bolatyn. Sondyqtan da bolu kerek, studentter ony jataqhanadaghy «stud.sovettin» (studentter kenesinin) tóraghasy etip saylady. 

Student kezimde tisim batpay, týsinbey ketken bir sabaghym bolsa, ol – «Kóne týrki jazba eskertkishterining grammatikasy» atty sabaq. Búl pәnnen bizge leksiya oqyghan, akademik Altay Sәrsenúly Amanjolov bolatyn. Ghajap bilimdi, sәbiydey anghal, aqkónil, biyik mәdeniyetti naghyz ghalym edi, jaryqtyq. Biraq, lektor qansha jerden bilimdi bolsa da, qyzyghushylyq bolmaghan song qiyn eken, osy sabaq kóbimizge auyr tiydi. Qansha jerden auyr bolyp, týsinbesek te jattap jýrip, ózimizge tiyesili baghamyzdy aldyq qoy. Biraq, osy sabaqtyng ne turaly, qanday ghylym ekenin óz basym týsinbey kettim. Týsinbegen song ba, qúday ózi keshirsin, «Kóne týrki jazba eskertkishterining grammatikasy» maghan qajeti joq, paydasyz sabaq sekildi bop kórinetin. Jalghyz men emes, kóbimiz osy sabaqqa qyzyqpadyq. Al, Sandybay bolsa osy sabaqty erekshe jaqsy kórip, sýiip oqydy. Akademik Altay Amanjolovtyng biz shala týsinetin leksiyalarynda osy Sandybay aldynghy orynda qaqshiyp otyryp, Amanjolovtyng leksiyalaryn berile tyndaytyn. Molla aldyndaghy ijdihatty mýrittey bolyp otyrghan Sandybaydy kórip, akademikting kózine týskisi kelip otyrghan joq pa? – dep «aram» oilap ta qalatynmyn. Biraq, Sandybaydyng kózinde esh jalghandyq joq, dýniyeni úmytyp, Altay Amanjolovtyng leksiyasyn berile tyndap otyrghanyn kórip, óz oiymnan ózim úyalatynmyn. Bir qagha beriste, sen osy adam týsinbeytin týrki tilining grammatikasy men kóne qypshaq tiline nege sonsha qyzyqtyn? – dep súraghanymda, ol: kóne týrki tili men qypshyq tili – bizding tarihymyz ghoy,- degeni. Men ony týsinbey, til qayda, tarih qayda? Sen de aitasyn-au, - degendey onyng betine kýdiktene qaradym. Ol mening senbey túrghanymdy sezdi-au deymin, betime qarap túryp: 

- Ózing bilesin, biz tarihty qújattar arqyly, sol dәuirde ómir sýrgen adamdardyng jazbasy arqyly, ghylymy enbekter men sol zamannyng zattay aighaqtary arqyly zertteymiz. Búl – belgili jaghday. Al, búlar bolmasa she?! Onda bizge lingvistika – til ghylymy kómekke keledi. Ghasyrlar boyy qalyptasqan últ tilinde, onyng tarihynyng izi qalmauy mýmkin emes,- dedi. Mening sanama sәule jýgirgendey boldy. Esime Altay Amanjolovtyng leksiyada aitqan keybir sózderi týsti. Qysylyp ta qaldym, úyalyp ta kettim. Solay eken-au,- dep aitqym kelgen. Biraq, aita almadym... Ol kez jastyqtyng buymen, kókirekke nan pisip, men bilmeytin eshnәrse joq dep oilaytyn shala sauatty kezimiz. Men... men... men bola túra, qalaysha oilanbadym... Bolmaytyn jerde... Týkke túrmaytyn nәrseni... qalay, qalaysha bilmey qaldym,- degen jalghan namys bolar, bulyghyp qaldym. Jarylyp keterdey bolyp Sandybaygha qarasam, meni sózden sýrindirdim degen oy qaperinde de joq, beybit pishimde oilanyp, túnjyrap otyr eken.

Ol kózge týsip, bilgenin kórsetkisi kelmeytin. Aynalasyna esh uaqytta ózining salmaghyn sezdirip, boyymen basqysy keletin qylyq kórsetken emes. Úsaq-týiekke mәn bermey, qarq-qarq etip rahattana kýletin shynayy bolmysy men iri minezi ýshin dostary ony erekshe qúrmettep, jaqsy kóretinbiz. Kónilining kólenkeli tústaryn da jaqyndaryna sezdirmey, kóp jaghdayda tartynyp qalatyn. Sandybay bireudi syrtynan sóz etudi mýldem bilmeytin. Al, kezi kelip, aitatyn jerde, beting bar jýzing bar demey kózine tura qarap túryp, tikesinen ketetin. Ol qanday ortada jýrse de, tap osy minezderi ony óz ainalasyna syily etti.

Búl kýnderi alpystyng asqaryna shyqqan, filologiya ghylymynyng doktory, qazaqtyng kórnekti qypshaqtanushy-tilshi ghalymdarynyng biri – Sandybay Rejepúly Boranbaev ýshin, til – ghylym әri halqymyzdyng tarihy. «Orta ghasyr jazba eskertkishterining fonetikalyq jәne morfologiyalyq jýiesi» atty ghylymy monografiyasynda: «Tarihy derekkózderge qaraghanda, kóptegen týrki tildes halyqtardyn, aldymen qazaqtardyng qalyptasuy orta ghasyrlyq qypshaqtar tarihymen tyghyz baylanysty. Qypshaq etnosynyng ýlken-ýlken toptary qyrghyzdardyn, qaraqalpaqtardyn, ózbekterdin, tatarlardyn, bashqúrttardyn, Kavkaz manyndaghy, Ontýstik Sibir men Altaydaghy týrki halyqtarynyng qúramyna qosyldy. Qypshaq taypalary orys, Gruziya, Armeniya, Vizantiya, Rumyniya, Vengriya, Mysyr jәne Siriya halyqtarynyng tarihynda óz izin qaldyrdy. Qypshaqtardyng tarihy damu kezenderi kóne týrki, qytay, orys, gruziyn, armyan, Vizantiya, latyn, arab, parsy, monghol sekildi әrtýrli tilderde, týrli әlipby ýlgilerinde jazylynyp qalghan. Qypshaq órkeniyeti, mәdeniyeti turaly alghashqy jәne keyingi orta ghasyrlardaghy jazba eskertkishter – mәlimetining qúndylyghymen әlemdik týrkologiyanyn, tariyh, filosofiya jәne t.b. ghylym salalarynyng nazaryn ózine audaryp keledi»,- dep jazghan professor Boranbaev kóne qypshaq tilin zertteuge eng birinshi tarih túrghysynan qarap, sodan song baryp olardyng tildik túrghydaghy erekshelikterine mәn beredi.

Dәl osy ghylymy enbeginde S.Boranbaev: «Aldynghy orta ghasyrda Qypshaqtar batys Qytay men shyghys Evropa aralyghyndaghy alyp territoriyany mekendedi. Tarihy derekkózder qypshaqtardyng týrki halyqtarynyng eng kóne taypalarynyng biri ekendigin kórsetse, keybir mәlimetterde olardy qazaq halqynyng bayyrghy rularyna jatqyzady»,- dey kelip: «Qypshaqtar jekelegen toptarmen әrqily jaghdaylarda ýlkendi-kishili birikken kýshtermen týrli baghyttarda, әr aluan әkimshilik-sayasy jaghdaylarda qimyl jasap, týrli dinder ústanyp, kóptegen halyqtarmen aralasqan. Mysaly, XII ghasyrda Kavkaz jerinde gruzinderding músylmandargha jasaghan shabuylyna qatysqan. Taghy da bir mysal: M.Qashqaridyng aituy boyynsha birneshe handyqqa bólingen Qypshaq handyqtarynyng bir handyghynyng XII ghasyrdaghy ortalyghy Sughanaq (Sunaq ata) qalasy bolghan. Qypshaqtar ózara etene jaqyn aralasuynyng nәtiyjesinde XII ghasyrdan búryn islam dinin qabyldap qoyghan bolatyn. Olar shyghystaghy (Ortalyq jәne Orta Aziya) batystaghy (Resey shyghys Europa memleketteri) sonymen qatar ontýstiktegi (Vizantiya, Irak, Egiypet, Siriya) halyqtarymen әskeri, sauda, ekonomikalyq jәne әkimshilik-sayasy qatynastar jasaghan. ...Mamlýk qypshaqtary XIII-XVIII ghasyrlarda qazirgi Egiypet pen Siriya jerinde biylik qúrghan. Al, XVI-XVII ghasyrlarda qypshaq tilinde sóilegen armyandar Kamenes-Podoliskidegi armyan koloniyasynda ómir sýrdi. Olar XIII-XIV ghasyrlarda shyghys Europa memleketteri – Ukraina, Vengriya, Polisha territoriyasynda erkin kóship-qonyp jýrdi. Egiypet pen Siriya jerinde qyzmet etken qypshaqtardy әdette «mamlýk» dep atasa, «Desht-iy-Qypshaq» (qazirgi Qazaqstan territoriyasy N.M) Qyrym jәne Kavkaz aumaghynda ómir sýrgen qypshaqtar ózderining búrynghy «qypshaq» (Arab tilshi ghalymdary olardy – «taza qypshaqtar» dep ataghan. B.S) atauyn saqtap qaldy»,- dep jazdy.

Aldynghy orta ghasyrlarda órkeniyetti bolyp eseptelingen kóshpendi mal sharuashylyghymen ainalysyp, tabighy faktorlarynyng arqasynda, әskeriy-jauyngerlik óneri biyik dәrejede damyghan Qypshaqtar Europa kenistiginde emin-erkin kóship qonyp jýrdi. Qypshaq tarihynyng osy kezeni turaly professor S.Boranbaevtyn: «...Qypshaqtar әr aluan әkimshilik-sayasy jaghdaylarda qimyl jasap, týrli dinder ústanyp, kóptegen halyqtarmen aralasqan. Mysaly, XII ghasyrda Kavkaz jerinde Gruzinderding músylmandargha jasaghan shabuylyna qatysqan»,- dep jazghan, jogharyda biz keltirgen ghylymy pikirin gruzinning IV David patshasynyng jeke tarihshysynyng qoljazbasy rastaydy.

IV David (qúrylysshy – stroiyteli) patsha 1073-1125 jyldar arasynda ómir sýrgen gruzin patshasy. Ol Gruziyada alghash ret úsaq udelidik knyazdyqtardyng basyn biriktirip, bir ortalyqqa baghynghan memleket qúrdy. Janadan qúrylghan búl kezendegi Gruziya memleketinde, memleketti syrtqy jaulardan qorghaytyn әsker týgil, patsha sarayyn kýzetetin jaqsy jasaqtalghan sarbazdar da joq edi. Úsaq knyazdikterge bólinip, bytyranqy ómir sýrgen Gruziya – әskery soghys ónerinen kenjelep artta qalghan bolatyn. Osy jaghdaydy tereng bilip, jaqsy týsingen IV David patsha qypshaq hany Artyqtyng qyzyn alyp, sayasy neke arqyly әskeriy-jauyngerlik óneri jogharghy dengeyde damyghan qypshaqtarmen qan aralastyryp, tuystasyp, jana qúrghan memleketin qorghau ýshin Qypshaq ordasynan otbasylarmen birge qyryq myng әsker aldyrghan. IV David patshanyng ótinish-shaqyrtuymen kelgen qyryq myng jauyngerdi otbasylarymen qosa eseptegende eki jýz mynday qypshaq XII ghasyrdyng I jartysynda Gruziyagha qonystanghan edi. Gruziya memleketining osy kezenin IV David patshanyng jeke tarihshysy: «Qayyn atasyn, onyng tuysqandaryn әielderimen qosyp óte kóp adam alyp keldi. Enbegi esh bolyp dalagha ketken joq»,- dey kelip: «...Y ne zrya kipchakov pereseliyl, ibo ih rukamy unichtojil on sily vsey Persiy y navel strah na vseh sarey»  (Qypshaqtardy bekerden-beker qonystandyrghan joq. Olardyng qolymen ol Parsylardyng barlyq kýshin talqandap, býkil patshalargha qorqynysh úyalatty. Erkin audarghan N.Mahan) (Jizneopisanie sarya sarey Davida. Perevod s drevne gruzinskiy. /Srednevekovyy Vostok: Istoriya y sovremennosti. Pod redaksiy Z.M.Buniyatova. Baku. 1990. str134/) – dep jazyp, XII ghasyrda Kavkaz jerindegi qypshaqtar Gruzinderding músylmandargha jasaghan shabuylyna qatysqan,- degen professor Boranbaevtyng ghylymy pikirin tarihy qoljazba arqyly dәleldeydi.

IV David patshanyng túsynda Gruziyagha qonystanghan qypshaqtardyng biraz bóligi keyinnen týrli sebepterge baylanysty Armeniyagha qonys audardy. Búlardan da basqa, ózge qypshaq taypalary tarihtyng әr kezeninde Kavkazgha qonystanyp, olardy ghylymy әdebiyetterde shartty týrde «Desht-iy-Qypshaqtyn» batys bóligindegi Kavkaz qypshaqtary nemese «Armyan qypshaqtary» dep atay bastady. Qypshaqtardyng Kavkazgha kelip ornalasu uaqytyn keybir ghalymdar XII ghasyrgha jatqyzsa, keybir zertteushiler XI ghasyrgha jatqyzady. Ghalymdar arasyndaghy dәl osy dauly mәselege baylanysty qypshaqtanushy ghalym S.Boranbaev; «Qypshaqtar Kavkazgha XI ghasyrda kelgen degen pikirge orta ghasyrlyq qypshaqtardyn, onyng ishinde Batys Deshti qypshaqtardyng tarihyna qatysty zertteulerge týrli derekter (orys jylnamalary, Vizantiyalyq jazba derekter, Kavkaz derekteri (gruziyn,armyan) majarlyq, cheh, nemis t.b.) arqau bolghan. Degenmen, әrtýrli baghyttardaghy zertteulerde qypshaqtardyng Kavkaz aumaghyna kelu kezenderin XI ghasyrmen baylanystyratyn zertteushiler sany ghylymda basym»,- dep, týrli jylnamalyq jazba derekter men sheteldik ghalymdardyng enbekterine silteme jasaydy.

«Armyan antroponimderindegi týrkilik qabat әr tildi halyqtardyng úzaq uaqyttar boyy aralas-qúralas ómir sýrip, sayasiy-mәdeny yqpaldastyqta bolghandyghyn kórsetedi. Etnoantroponimder jýiesin qúraytyn Abdal-yan, Seldzuk-yan, T’urk’men-yan, Alas-kert-yan, Baylar-yan, Ayrum-yan siyaqty ataularda ejelgi taypalar turaly aqparattar saqtalghan. Mysaly, Abdal – armyan tarihy jazbalaryndaghy eftalitterding atauy; Alas-kert (Alash qala) – qazaqtardyng Alash atauymen baylanysty boluy mýmkin. Alash atauy óte kóne jazbalardan belgili. Olay bolsa, «Alash» etnoniymi de «Qazaq» atauy siyaqty ejelde payda bolyp, mynjyldyqtar boyy Kavkazdaghy onomastikalyq ataularda, sonymen birge qazaqtardyng tarihy jadynda saqtalyp, Altyn Ordadan bólinip, óz aldyna shanyraq kótergen elding atauyna ainalghan dep qarauymyzgha mýmkindik beredi. Qazaq tilining qazirgi qoldanysyndaghy «atam qazaq aitqanday», «alty alash» úghymdary halyqtyng tarihy jadynda saqtala kelip, tarihy sananyng oyanuyna baylanysty janghyrghan «alash, qazaq» sózderining tarihy tamyry tym terende jatyr»,- dep jazyp, «qazaq» sózining sinoniymi «alash» sózining izin XI-XII ghasyrlardaghy «Armyan-Qypshaq» sózdiginen tapqan qypshaqtanushy S.Boranbaev, qazaq tarihynyng qoynauyna tilshi-ghalym retinde kóz jiberedi. Tek qana «Alash» sózi emes «Armyan-Qypshaq» sózdiginde kezdesetin «Aqqoyly», «Qaraqoyly», «Baylar» ataularyn da ol qazirgi qazaq rularynyng atymen baylanystyrady.

Nesi bar, bir kezderde Qypshaq taypalarynyng qúramyna kirgen qazirgi qazaqtyng Aqqoyly, Qaraqoyly, Baylar, Baylar bolghanda qazirgi Qonyrat taypasynyng qúramyndaghy,- Baylar-Jandar sekildi qazaqtyng búl kóne rulary, XI- XII ghasyrlarda týrli tarihy sebepterge baylanysty Kavkaz aumaghynda ómir sýrui әbden mýmkin ghoy. Tarihtyng kóne sýrleuine tilshi-ghalym retinde kóz jibergen uniyversiytet prfessory S.Boranbaev, qazaq halqynyng negizin qúraghan qypshaq taypalarynyng kóne izin Kavkaz taulary aimaghynan izdedi. Ayta ketetin bir mәsele: Kavkazdyng Armeniyasynan, Ukrainanyng Kamenes-Podolisk, Livov qalalarynyng aumaghyna qonys audarghan armyan qypshaqtary XVII ghasyrda qypshaq tilinde, artynda týrli janrda mol mәdeny múra qaldyrghan. On jeti myng betke juyq Ukrainada saqtalghan osy mol múranyng sifrlyq kóshirmesin, 2012 jyly halyqaralyq Týrki akadeiyasynyng qoldauymen tilshi-ghalymdar S.Boranbaev pen S.Qúdasov ekeui Qazaqstangha alyp keldi. Búl últymyz ben úrpaghymyz ýshin bagha jetpes mol qazyna! Taghy da bir mәsele: «Qypshaq» – búl jeke taypanyng ghana atauy emes. Sol kezdegi Qypshaqtardyng sayasy qúrylymy – taypalar birlestiginen yaghny taypalyq odaqtan túrdy. Sondyqtan da «Qypshaq» sózin qazirgi «Qazaq» sózining balamasy retinde qabyldaghanymyz jón. Bolmasa, adasamyz. Adasqanda da shyghandap bir býiirge búrys ketemiz.

Tarihy mәlimetterge qaraghanda qypshaqtar tek qana kóship-qonyp jýrgen joq. Olardyng ózderining qalalary bolyp, sauda-sattyqpen ainalysqan, tenizde jýzgen, soghys әdisin mengergen, bir sózben aitqanda, adamzat tarihyndaghy órkeniyet jolynda óshpestey etip óz izin qaldyrghan halyq. Aldynghy orta ghasyrlarda Evraziya kenistigin erkin mekendegen qypshaqtar X-XI ghasyrlarda aldynghy Aziyagha, Siriya men Egiypet jerlerine dendep ene bastady. Usama ibn Munnizding mәlimetteri boyynsha qypshaqtar Siriya jerinde 1115-1116 jyldardyng ózinde ómir sýrip, saljúqtar dinastiyasynan ary qaray, 1154 jylgha deyin memleketti týrki súltandary biyledi degen tújyrym aitady. Qypshaq taypalarynyng arab memleketterine kóship kelip, Egiypet pen Siriya jerine enuin týrli dәuirler men kezenderge bóluge bolady. Alghashqy kezde qypshaqtar jauynger halyq bolghandyqtan da Arab haliftaryna jaldamaly әsker jәne qorghaushy retinde jaldanghan. X ghasyrda Egiypet jerinde Fatimid halifteri qúrghan bóten elding jaldamaly әskerlerin «Mamlýkter» dep ataghan. Jaldamaly Mamlýk әskerining qúramynda soghys jaghdayynda qolgha týsken nemese satyp alynghan qúldar da boldy. Tabighatynan jauynger bolghandyqtan bolar, Fatimid haliftary qúrghan jaldamaly Mamlýkter arasynda qypshaq jauyngerleri de mol bolghan. Olardy «Mamlýk qypshaqtary» dep ataghan. Qypshaq jasaqtary basqa halyq ókilderimen birge Ayubid dinastiyasynyng súltandaryna adal, ólsheusiz batyrlyqpen qyzmet etti. Jogharyda aityp ótkenimizdey, búlardyng arasynda qúldar da, jaldamalylar da bar edi. Jasaqtar men әskery top basshylary enbegi men qyzmetine qaray jer alugha, sauda jasaugha, әiel alyp, qúl ústau sekildi artyqshylyqqa ie boldy. Olar birte-birte jergilikti feodalgha ainala bastady. Biylik pen baylyqtan ózge, búlardyng qolynda ýlken kýsh – әsker boldy. Búl jaghday olargha Ayubidter dinastiyasynyng súltandaryn saray tónkerisi arqyly birinen song birin qúlatyp, memlekettik biylikti óz qoldaryna alugha qolayly jaghday tughyzdy. Memlekettik tónkeris arqyly Aybek (1250), Bayghúsh, Qútyz, Beybarys (1265-1277) t.b. sekildi jaujýrek qypshaq jigitteri biylik basyna kelip, memleket basqardy. Egiypette 1250 jaldan bastalghan Mamlýk Qypshaqtarynyng biyligi Egiypetti 1517 jyly týrikter jaulap alghannan keyin de, XIX ghasyrda Múhammad Aly olardy tolyq joyyp jibergenshe saqtaldy. Egiypetti 500 jylday biylegen Mamlýk qypshaqtary Egiypet tarihy men mәdeniyetinde ózindik izderin qaldyrdy. Mine, osylay dep jazyp, «Orta ghasyr jazba eskertkishterining fonetikalyq jәne morfologiyalyq jýiesi» atty ghylymy monografiyasynda Mamlýk qypshaqtarynyng Arab jerine kelu tarihyna qysqasha toqtalghan professor S.Boranbaev arab tiline engen týrki-qypshaq sózderining etimologiyasy men semantikasyn lingvistikalyq túrghydan zertteydi. Óitkeni, arab tiline engen qypshaq sózderinde Egiypette bes jýz jylday biylik jýrgizgen qypshaqtardyng tarihy men olardyng shyghys órkeniyetine qaldyrghan izi jatyr.

Osy atalghan enbeginde S.Boranbaev dýnie jýzine belgili týrkitanushy, tarihshy, tilshi-ghalym V.V.Bartolidtyn: «Politicheskoe gospodstvo Turok doljno bylo pridati nekotorye znachenie ih yazyku; my znaem, chto v Egiypete gde turok vne voennogo elementa, veroyatno, ne bylo sovsem, v epohu mamlukov obrazovalasi nekotoraya tureskaya liyteratura, primushestvenno perovodnaya»- (Týrikterding sayasy ýstemdigi olardyng tilining manyzyn arttyrugha tiyis edi. Biz bilemiz, eger, týrikter Egiypette әskery kýshten tys bolghanda, mýmkin onda mamlýkter dәuirinde audarma arqyly kelgen týrik әdebiyeti mýldem bolmaghan bolar edi. Erkin audarghan N.Mahan) – degen sózin keltire otyryp: «V.V.Bartolidtyng «qypshaq» sózining ornyna «turok» sózin qoldanuy – bar bolghany tarihta qypshaqtargha berilgen dәstýrli qúrmet»,- dep, әigili týrkitanushy ghalymdy «eptep týzetetin» jeri bar.

Ol kóne qypshaq tilin VIII ghasyrda ómir sýrgen arab bilimpazy Ál-Halilding «Kitab әl-a'yn», 1245 jyly Egiypette jazylghan «Týrki-arab sózdigi», XIV ghasyrda Siriyada jazylghan Djal ad-Din Muhammed Abdallah at-Turkiyding «Týrik jәne qypshaq tilining tuystyghy turaly jinaq», «Egiypet jәne Siriya qypshaqtarynyng auyzeki sóileu tili materialdary» dep atalatyn «Kitab Múqaddima», (Týsindirme kitab) Molla ibn-Múhammed Salihtyng «Týrki tili turaly altyn alqa», (1619 jyl) Abu Hayiannyng «Kitab al-afal», (Etistikter turaly kitab) jәne Zah al-mulk fy nahif at-týrik «Týrki tilining baylyghy» sekildi Mamlýk qypshaqtarynyng jazba eskertkishteri arqyly zerttedi. 

Onyng maqsaty kóne qypshaq tilining jazba eskertkishteri arqyly, orta týrkilik tildik elementter men qazirgi tildik elementter arasyndaghy tuystyq sabaqtastyqty anyqtay otyryp, erte qypshaq tili men qazirgi qazaq tilining tuystyq baylanysyn ghylymy túrghydan dәleldeu boldy. Kóne qypshaq tilin zertteude onyng baghdarsham etip ústaghany M.Qashgharidyng «Divan lúghat at-týrk» enbegi men eski qypshaq eskertkishining eng irisi, avtory belgisiz, XIII ghasyrdyng ayaghy men XIV ghasyrdyng basynda Reseyding ontýstiginde jazylghan – «Kodeks kumanikus» («Kumandar kitaby») (Aldynghy orta ghasyrda Europalyqtar qypshaqtardy kumandar dep ataghan) «Kodeks kumanikustyn» týpnúsqa qoljazbasy Italiyadaghy Vatikan kitaphanasynda saqtauly. «Kodeks kumanikus» sol kezdegi batys Deshti qypshaqtyn, yaghny Resey dalasyn mekendegen qypshaqtardyng auyzeki sóileu tilining esketkishi bolyp sanalady. Kólemi 82 paraq (164 bet) qoljazba fransuz, latyn, nemis tilderine audarylghan. Tili әli kýnge tolyq zerttelmegen búl kitap, kýni býginge deyin dýnie jýzi týrkitanushylar men qypshaqtanushylardyng nazaryn ózine audaryp keledi. Ol «Divan lúghat at-týrk» pen «Kodeks kumanikustan» ózge 1312 jyly jazylghan Ábu-hayiannyng orta týrkilik «Kitab әl-Idrak liy-Lissan әl-Atrak» (Týrki tilderining inju-marjandary kitaby) 1245 jyly Egiypette qúrastyrylghan, qoljazbasy qazirgi kýnde Leydn qalasynda saqtauly túrghan «Týrik-arab sózdigi», «At-Tuhfat-uz-Zakia fiyl-Lúghatiy-t-Týrki» jәne Jamal ad-Din at-Turkiyding «Kitab búlghat al-mushtaq at-týrk va-l-kipchaq» (Týrik jәne qypshaq tilining tuystyghy turaly jinaq) sekildi orta týrki jazba eskertkishteri arqyly kóne qypshaq tili men qazirgi qazaq tilining genetikalyq baylanysyn zerttedi.

2019 jyly uniyversiytet professory S.Boranbaevtyng «Búlghat Ál-Mushtah...» jazba eskertkishterindegi etistik kategoriyasy» atty monografiyasy baspadan jaryq kórdi.  Erterekte,  M.Áuezovtyng «Abay joly» romanynyng tórt tomdyghyndaghy etistikterdi bir tilshi ghalym sanap shyghypty,- degende óz basym qatty tang qalyp edim. Al, endi XIV ghasyrda Siriyada jazylghan Jamal ad-Dinning «Búlghat Ál-Mushtah fiy-lúghat at-týrk va-l-kipchaq» atty jazbasyndaghy etistikterdi ózimizben birge oqyghan Sandybay Boranbaev sanap shyghady dep kim oilaghan?! Avtor Jamal ad-Dinning ortaghasyrlyq jazba eskertkishindegi etistikterdi jәy ghana sanap shyqqan joq, olardy «Eskertkishtegi etistik sózderding semantikalyq jikteri», «Eski qypshaq tilindegi etistikterding jasalu joldary», «Etistikterding grafikalyq jәne testologiyalyq týsinikteri», «Dene mýsheleri arqyly oryndalatyn is-әreketterdi bildiretin etistikter», «Týrki tilindegi etistikterding ortaqtyq dengeyi», «Qimyl-qozghalys әreketterin bildiretin etistikter» t.b. birneshe bólikke bólip, ghylymy lingvistikalyq túrghydan zerttedi. Meninshe, búl atalghan enbekting ghylymy mazmúnyn taldau ýshin taghy da bir ghylymy monografiya jazylu kerek shyghar. «Búlghat Ál-Mushtah...»  jazba eskertkishindegi etistik kategoriyasy» atty ghylymy monografiyasynda: «Týrki tilining tarihy tamyrlarynyng biri sanalatyn «Eski qypshaq tili» orta ghasyrlarda óte keng aumaqty qamtyghandyghy belgili. Qypshaqtar soltýstik Kavkaz taulary men Qyrym qyrqalarynan bastap Balqash kóli manyndaghy keng dalany týgel qamtyghan. Osynsha jerding barlyghy Deshti Qypshaq (Qypshaq dalasy) degen jalpy ataumen atalghan. Qypshaqtar búdan ózge Egiypet pen Siriyada, batys Ukraina aimaghy men shyghys Europa elderinde de ómir sýrgen. Sondyqtan da, «Eski Qypshaq tili» óz dәuirinde týrki birlestikterining qarym-qatynas, resmy is-qaghazdar, halyqaralyq qatynas tili retinde qoldanylghan jәne sol kezding ózinde-aq «Qypshaq tili» dep tanylghan. Týrli tarihiy-әleumettik qúbylystardy basynan ótkergen, qazirgi dәuirde óli tilder sanatyna kirgen «Eski Qypshaq tili» – qazaq, noghay, qaraqalpaq, tatar, bashqúrt, qúmyq, qarashay sekildi qazirgi kýnde qypshaq tilderi tobyna jatqyzylyp jýrgen tilderding últ tili dәrejesinde qalyptasuyna úitqy bolghany belgili. Týrki tilderi, sonyng ishinde qypshaq tobyna kiretin qazaq tilining de, ózge týrki tilderi sekildi, alghashqy jәne keyingi orta ghasyrlyq dәuirlerde basqa týrki tilderi arasynda damyp, tolyghyp, qazirgi leksikalyq qory, fonetikalyq jýiesi, sintaksistik qúrylymy qalyptasty»,- dep jazghan tilshi-ghalym S.Boranbaevtyng ghylymdaghy joly qypshaq tilining tarihymen tyghyz baylanysty. Týrki, kóne qypshaq tilining qúrylymdyq ereksheligin zerttey kele, ol últ tarihyna mýldem basqa, sony kózben qarady. Sondyqtan da ol kóne jazudan syr izdedi, onyng tylsymyna ýnildi. Tarihy aighaqtardy jaqynnan kórip, terennen úqqannan bolar, ol fәniy-dýnie syrlaryn da ózindik kózqaraspen basqasha úghyndy.

Bireu menen býginde alpys jasqa tolyp otyrghan filologiya ghylymynyng doktory, uniyversiytet professory S.Boranbaevtyng azamat retinde eng basty qasiyeti ne dese, ony qyryq jyl biletin dosy retinde: bir sózdi adaldyghy,-dep jauap berer edim. Ol otbasyna da, ghylymdaghy taqyryby qypshaqtanugha da, әr uaqytta alghysqa toly qúrmetpen atyn ataytyn ústazy Á.Qúryshjanúly esimine de, dostaryna da, alghashqy jәne songhy mahabbaty, bizden 2-3kurs tómen orys tobynda oqyghan, býgingi Boranbaevtar otbasynyng otanasy Ghaliyagha da adal boldy. Ol barlyq nәrsege riyasyz, kirshiksiz, taza, sәby kózimen qarady. Eski tәmsil bar... Ómirge sen qanday kózben qarasan, ómir de saghan tura sonday kózben qaraydy degen,- ras sóz. Búl – aqiqat! 

Belgili qypshaqtanushy ghalym, professor S.Boranbaev alpystyng asqaryna qaray órlep barady... Qadamyng qútty bolsyn! Búdan keyingi biyikterdi de baghyndyra ber! Densaulyq, shygharmashylyq tabys tileymin!

Núrghaly Mahan

Abai.kz