ەسكى ءتامسىل بار. ەر جىگىت بالا-شاعا ءوسىرىپ، اعاش ەگىپ، ءۇي سالۋ كەرەك ەكەن. جاراتۋشى حاق تاعالا بۇيرىعىمەن، بۇل – ءاربىر جىگىتتىڭ ءفاني جالعاندا اتقارۋعا ءتيىستى بورىشى بولسا كەرەك. ول دا بالا-شاعا ءوسىردى، ءۇي سالدى، اعاش ەكتى. ول وسى بورىشىنىڭ بارلىعىن دا ادال اتقاردى. تەك بۇل ەمەس، ول دوستارىنا دا، ءوز كاسىبىنە دە شەكسىز بەرىلدى. ادال بولدى. وتكەن شاقتا «بولدى» دەپ ايتىپ وتىرعان سەبەبىم: ونىڭ الپىس جىلدىق عۇمىرىنىڭ قىرىق جىلىن جاقسى ءبىلىپ، بىرگە وتكىزگەن سوڭ ايتىپ وتىرمىن. جاراتۋشى يەم وعان ۇزاق عۇمىر بەرگەي، ول ءدال قازىر، جارقىلداپ ورتامىزدا ءجۇر.

اڭگىمە فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ عىلىمىن دامىتۋعا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن» ماراپاتىنىڭ يەگەرى، حالىقارالىق «تۇركى دۇنيەسىنىڭ مادەنيەتىنە قىزمەت» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، بىرنەشە عىلىمي مونوگرافيالار مەن جۇزدەگەن عىلىمي ماقالالاردىڭ اۆتورى، ونداعان عالىم-شاكىرت تاربيەلەگەن ۇستاز، ۋنيۆەرسيتەت پروفەسسورى، بەلگىلى قىپشاقتانۋشى عالىم ساندىباي رەجەپۇلى بورانباەۆ تۋرالى.

مەن ونى ستۋدەنت كەزىنەن بىلەمىن. كازگۋ-ءدىڭ ستۋدەنتتەر قالاشىعىنىڭ №8-جاتاقحاناسىنىڭ ءبىر بولمەسىندە بىرگە تۇردىق. فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ «اراب ءبولىمى» دەپ اتالاتىن توپتا بىرگە وقىدىق. كەيىننەن وسى توپتىڭ نەگىزىندە قازىرگى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىستانۋ فاكۋلتەتى اشىلدى.

ءومىر كورىپ، وقۋعا اسكەردەن كەلگەن سوڭ تۇسكەننەن بولار، ستۋدەنت كەزىنىڭ وزىندە-اق، ساندىباي كوبىمىزگە قاراعاندا سالماقتى، ويلى بولاتىن. از سوزدىلەۋ ەدى. سول ءداۋىردىڭ وقۋ ءۇردىسى بويىنشا، فيلولوگ ستۋدەنتتەردى بولاشاق ماماندىعىنا بايلانىستى، ءوز قالاۋىمەن ءتىل جانە ادەبيەت دەپ ەكى توپقا بولەتىن. جىگىتتەردىڭ كوبى ادەبيەتتى تاڭداپ جاتقاندا، ول ءتىلدى تاڭدادى. ءتىلشى جانە ادەبيەتشى بولىپ ءبولىنىپ العان فيلولوگ-ستۋدەنتتەر عىلىم مەن ادەبيەتتەگى كۇردەلى ماسەلەلەردى تاپ قازىر شەشىپ تاستايتىنداي، جاتىپ الىپ، تاڭ اتقانشا «قۇرعاق، الامان ايتىستىڭ» كوركىن قىزدىراتىنبىز. «بەيىمبەتتانۋشى» ءوزى دە بەيىمبەت سەكىلدى استارلى ازىلگە تولى «جاياۋ اڭگىمە» مەن قارا ءتىلدىڭ شەبەرى، مارقۇم سەيداعاڭ، پروفەسسور ورداليەۆتىڭ تىلشىلەر تۋرالى «ىڭقىرا، ىڭكىرە» سەكىلدى نەبىر كۇلكىلى اڭگىمەلەرىن تۋ ەتكەن «ادەبيەتشىلەر»، «تىلشىلەرگە» كادىمگىدەي باسىمدىق كورسەتەتىنبىز. سالماقتىلىعى بولار، ادەبيەتشىلەر مەن تىلشىلەردىڭ سول «الامان ايتىسىندا» ساندىباي كوپ بوي كورسەتپەيتىن. زاۋدە ءبىر بوي كورسەتە قالسا «قۇرعاق ايتىستىڭ» «الامان داۋىنداعى» ساندىبايدىڭ ويلى، دالەلدى پىكىرلەرىن «قارسىلاستارى» ەرىكسىز تىڭداپ قالاتىن. 

جايشىلىق ومىردە كوپ ءسوزدى بولماسا دا، اڭگىمەنى شەشەن تىلمەن، وتە قىزىقتى ەتىپ ايتاتىن. اسىرەسە ونىڭ سىنىپتاس قۇرداسى «ەسكەندىر-يسكان» تۋرالى تاۋسىلمايتىن اڭگىمەلەرىن كانىگى ارتىستەرشە رولگە ەنىپ، «تۇزدىقتاپ» ايتقان كەزدە، كوزىمىزدەن جاس اققانشا كۇلىپ، ەس جيا الماي قالاتىنبىز. وسىنداي قابىلەتىڭمەن تاڭعا سوزىلاتىن «الامان ايتىستىڭ» پىرىنە اينالاتىنداي-اق ءجونىڭ بار. بىراق، ايتىسقا كوپ قاتىسپايسىڭ، - دەگەنىمىزدە: - ۇيقىدان قالىپ تاڭعا دەيىن ايتىسقانشا، ونىڭ ورنىنا ءبىر ماقالا بولسا دا وقىپ تاستاعانىم ءجون ەمەس پە؟ – دەپ، كۇلە جاۋاپ بەرەتىن. 

«تۇنگى ايتىستىڭ» بەلسەندىلەرى، ۇيقىمىز قانباي، ەكىنىڭ بىرىندە لەكتسيادان قالىپ جاتساق، ساندىباي ساباقتان كوپ قالمايتىن. ول ساباقتى جاقسى وقىدى. مۇعالىمدەر مەن ستۋدەنتتەر اراسىندا دا بەدەلدى بولاتىن. سوندىقتان دا بولۋ كەرەك، ستۋدەنتتەر ونى جاتاقحاناداعى «ستۋد.سوۆەتتىڭ» (ستۋدەنتتەر كەڭەسىنىڭ) توراعاسى ەتىپ سايلادى. 

ستۋدەنت كەزىمدە ءتىسىم باتپاي، تۇسىنبەي كەتكەن ءبىر ساباعىم بولسا، ول – «كونە تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرىنىڭ گرامماتيكاسى» اتتى ساباق. بۇل پاننەن بىزگە لەكتسيا وقىعان، اكادەميك التاي سارسەنۇلى امانجولوۆ بولاتىن. عاجاپ ءبىلىمدى، سابيدەي اڭعال، اقكوڭىل، بيىك مادەنيەتتى ناعىز عالىم ەدى، جارىقتىق. بىراق، لەكتور قانشا جەردەن ءبىلىمدى بولسا دا، قىزىعۋشىلىق بولماعان سوڭ قيىن ەكەن، وسى ساباق كوبىمىزگە اۋىر ءتيدى. قانشا جەردەن اۋىر بولىپ، تۇسىنبەسەك تە جاتتاپ ءجۇرىپ، وزىمىزگە تيەسىلى باعامىزدى الدىق قوي. بىراق، وسى ساباقتىڭ نە تۋرالى، قانداي عىلىم ەكەنىن ءوز باسىم تۇسىنبەي كەتتىم. تۇسىنبەگەن سوڭ با، قۇداي ءوزى كەشىرسىن، «كونە تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرىنىڭ گرامماتيكاسى» ماعان قاجەتى جوق، پايداسىز ساباق سەكىلدى بوپ كورىنەتىن. جالعىز مەن ەمەس، كوبىمىز وسى ساباققا قىزىقپادىق. ال، ساندىباي بولسا وسى ساباقتى ەرەكشە جاقسى كورىپ، ءسۇيىپ وقىدى. اكادەميك التاي امانجولوۆتىڭ ءبىز شالا تۇسىنەتىن لەكتسيالارىندا وسى ساندىباي الدىڭعى ورىندا قاقشيىپ وتىرىپ، امانجولوۆتىڭ لەكتسيالارىن بەرىلە تىڭدايتىن. موللا الدىنداعى يجديھاتتى مۇريتتەي بولىپ وتىرعان ساندىبايدى كورىپ، اكادەميكتىڭ كوزىنە تۇسكىسى كەلىپ وتىرعان جوق پا؟ – دەپ «ارام» ويلاپ تا قالاتىنمىن. بىراق، ساندىبايدىڭ كوزىندە ەش جالعاندىق جوق، دۇنيەنى ۇمىتىپ، التاي امانجولوۆتىڭ لەكتسياسىن بەرىلە تىڭداپ وتىرعانىن كورىپ، ءوز ويىمنان ءوزىم ۇيالاتىنمىن. ءبىر قاعا بەرىستە، سەن وسى ادام تۇسىنبەيتىن تۇركى ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى مەن كونە قىپشاق تىلىنە نەگە سونشا قىزىقتىڭ؟ – دەپ سۇراعانىمدا، ول: كونە تۇركى ءتىلى مەن قىپشىق ءتىلى – ءبىزدىڭ تاريحىمىز عوي،- دەگەنى. مەن ونى تۇسىنبەي، ءتىل قايدا، تاريح قايدا؟ سەن دە ايتاسىڭ-اۋ، - دەگەندەي ونىڭ بەتىنە كۇدىكتەنە قارادىم. ول مەنىڭ سەنبەي تۇرعانىمدى سەزدى-اۋ دەيمىن، بەتىمە قاراپ تۇرىپ: 

- ءوزىڭ بىلەسىڭ، ءبىز تاريحتى قۇجاتتار ارقىلى، سول داۋىردە ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ جازباسى ارقىلى، عىلىمي ەڭبەكتەر مەن سول زاماننىڭ زاتتاي ايعاقتارى ارقىلى زەرتتەيمىز. بۇل – بەلگىلى جاعداي. ال، بۇلار بولماسا شە؟! وندا بىزگە لينگۆيستيكا – ءتىل عىلىمى كومەككە كەلەدى. عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇلت تىلىندە، ونىڭ تاريحىنىڭ ءىزى قالماۋى مۇمكىن ەمەس،- دەدى. مەنىڭ ساناما ساۋلە جۇگىرگەندەي بولدى. ەسىمە التاي امانجولوۆتىڭ لەكتسيادا ايتقان كەيبىر سوزدەرى ءتۇستى. قىسىلىپ تا قالدىم، ۇيالىپ تا كەتتىم. سولاي ەكەن-اۋ،- دەپ ايتقىم كەلگەن. بىراق، ايتا المادىم... ول كەز جاستىقتىڭ بۋىمەن، كوكىرەككە نان ءپىسىپ، مەن بىلمەيتىن ەشنارسە جوق دەپ ويلايتىن شالا ساۋاتتى كەزىمىز. مەن... مەن... مەن بولا تۇرا، قالايشا ويلانبادىم... بولمايتىن جەردە... تۇككە تۇرمايتىن نارسەنى... قالاي، قالايشا بىلمەي قالدىم،- دەگەن جالعان نامىس بولار، بۋلىعىپ قالدىم. جارىلىپ كەتەردەي بولىپ ساندىبايعا قاراسام، مەنى سوزدەن ءسۇرىندىردىم دەگەن وي قاپەرىندە دە جوق، بەيبىت پىشىمدە ويلانىپ، تۇنجىراپ وتىر ەكەن.

ول كوزگە ءتۇسىپ، بىلگەنىن كورسەتكىسى كەلمەيتىن. اينالاسىنا ەش ۋاقىتتا ءوزىنىڭ سالماعىن سەزدىرىپ، بويىمەن باسقىسى كەلەتىن قىلىق كورسەتكەن ەمەس. ۇساق-تۇيەككە ءمان بەرمەي، قارق-قارق ەتىپ راحاتتانا كۇلەتىن شىنايى بولمىسى مەن ءىرى مىنەزى ءۇشىن دوستارى ونى ەرەكشە قۇرمەتتەپ، جاقسى كورەتىنبىز. كوڭىلىنىڭ كولەڭكەلى تۇستارىن دا جاقىندارىنا سەزدىرمەي، كوپ جاعدايدا تارتىنىپ قالاتىن. ساندىباي بىرەۋدى سىرتىنان ءسوز ەتۋدى مۇلدەم بىلمەيتىن. ال، كەزى كەلىپ، ايتاتىن جەردە، بەتىڭ بار ءجۇزىڭ بار دەمەي كوزىڭە تۋرا قاراپ تۇرىپ، تىكەسىنەن كەتەتىن. ول قانداي ورتادا جۇرسە دە، تاپ وسى مىنەزدەرى ونى ءوز اينالاسىنا سىيلى ەتتى.

بۇل كۇندەرى الپىستىڭ اسقارىنا شىققان، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، قازاقتىڭ كورنەكتى قىپشاقتانۋشى-ءتىلشى عالىمدارىنىڭ ءبىرى – ساندىباي رەجەپۇلى بورانباەۆ ءۇشىن، ءتىل – عىلىم ءارى حالقىمىزدىڭ تاريحى. «ورتا عاسىر جازبا ەسكەرتكىشتەرىنىڭ فونەتيكالىق جانە مورفولوگيالىق جۇيەسى» اتتى عىلىمي مونوگرافياسىندا: «تاريحي دەرەككوزدەرگە قاراعاندا، كوپتەگەن تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ، الدىمەن قازاقتاردىڭ قالىپتاسۋى ورتا عاسىرلىق قىپشاقتار تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى. قىپشاق ەتنوسىنىڭ ۇلكەن-ۇلكەن توپتارى قىرعىزداردىڭ، قاراقالپاقتاردىڭ، وزبەكتەردىڭ، تاتارلاردىڭ، باشقۇرتتاردىڭ، كاۆكاز ماڭىنداعى، وڭتۇستىك ءسىبىر مەن التايداعى تۇركى حالىقتارىنىڭ قۇرامىنا قوسىلدى. قىپشاق تايپالارى ورىس، گرۋزيا، ارمەنيا، ۆيزانتيا، رۋمىنيا، ۆەنگريا، مىسىر جانە سيريا حالىقتارىنىڭ تاريحىندا ءوز ءىزىن قالدىردى. قىپشاقتاردىڭ تاريحي دامۋ كەزەڭدەرى كونە تۇركى، قىتاي، ورىس، گرۋزين، ارميان، ۆيزانتيا، لاتىن، اراب، پارسى، موڭعول سەكىلدى ءارتۇرلى تىلدەردە، ءتۇرلى ءالىپبي ۇلگىلەرىندە جازىلىنىپ قالعان. قىپشاق وركەنيەتى، مادەنيەتى تۋرالى العاشقى جانە كەيىنگى ورتا عاسىرلارداعى جازبا ەسكەرتكىشتەر – مالىمەتىنىڭ قۇندىلىعىمەن الەمدىك تۇركولوگيانىڭ، تاريح، فيلوسوفيا جانە ت.ب. عىلىم سالالارىنىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ كەلەدى»،- دەپ جازعان پروفەسسور بورانباەۆ كونە قىپشاق ءتىلىن زەرتتەۋگە ەڭ ءبىرىنشى تاريح تۇرعىسىنان قاراپ، سودان سوڭ بارىپ ولاردىڭ تىلدىك تۇرعىداعى ەرەكشەلىكتەرىنە ءمان بەرەدى.

ءدال وسى عىلىمي ەڭبەگىندە س.بورانباەۆ: «الدىڭعى ورتا عاسىردا قىپشاقتار باتىس قىتاي مەن شىعىس ەۆروپا ارالىعىنداعى الىپ تەرريتوريانى مەكەندەدى. تاريحي دەرەككوزدەر قىپشاقتاردىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ ەڭ كونە تايپالارىنىڭ ءبىرى ەكەندىگىن كورسەتسە، كەيبىر مالىمەتتەردە ولاردى قازاق حالقىنىڭ بايىرعى رۋلارىنا جاتقىزادى»،- دەي كەلىپ: «قىپشاقتار جەكەلەگەن توپتارمەن ارقيلى جاعدايلاردا ۇلكەندى-كىشىلى بىرىككەن كۇشتەرمەن ءتۇرلى باعىتتاردا، ءار الۋان اكىمشىلىك-ساياسي جاعدايلاردا قيمىل جاساپ، ءتۇرلى دىندەر ۇستانىپ، كوپتەگەن حالىقتارمەن ارالاسقان. مىسالى، XII عاسىردا كاۆكاز جەرىندە گرۋزيندەردىڭ مۇسىلماندارعا جاساعان شابۋىلىنا قاتىسقان. تاعى دا ءبىر مىسال: م.قاشقاريدىڭ ايتۋى بويىنشا بىرنەشە حاندىققا بولىنگەن قىپشاق حاندىقتارىنىڭ ءبىر حاندىعىنىڭ XII عاسىرداعى ورتالىعى سۋعاناق (سۋناق اتا) قالاسى بولعان. قىپشاقتار ءوزارا ەتەنە جاقىن ارالاسۋىنىڭ ناتيجەسىندە XII عاسىردان بۇرىن يسلام ءدىنىن قابىلداپ قويعان بولاتىن. ولار شىعىستاعى (ورتالىق جانە ورتا ازيا) باتىستاعى (رەسەي شىعىس ەۋروپا مەملەكەتتەرى) سونىمەن قاتار وڭتۇستىكتەگى (ۆيزانتيا، يراك، ەگيپەت، سيريا) حالىقتارىمەن اسكەري، ساۋدا، ەكونوميكالىق جانە اكىمشىلىك-ساياسي قاتىناستار جاساعان. ...ماملۇك قىپشاقتارى XIII-XVIII عاسىرلاردا قازىرگى ەگيپەت پەن سيريا جەرىندە بيلىك قۇرعان. ال، XVI-XVII عاسىرلاردا قىپشاق تىلىندە سويلەگەن ارمياندار كامەنەتس-پودولسكىدەگى ارميان كولونياسىندا ءومىر ءسۇردى. ولار XIII-XIV عاسىرلاردا شىعىس ەۋروپا مەملەكەتتەرى – ۋكراينا، ۆەنگريا، پولشا تەرريتورياسىندا ەركىن كوشىپ-قونىپ ءجۇردى. ەگيپەت پەن سيريا جەرىندە قىزمەت ەتكەن قىپشاقتاردى ادەتتە «ماملۇك» دەپ اتاسا، «دەشت-ي-قىپشاق» (قازىرگى قازاقستان تەرريتورياسى ن.م) قىرىم جانە كاۆكاز اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن قىپشاقتار وزدەرىنىڭ بۇرىنعى «قىپشاق» (اراب ءتىلشى عالىمدارى ولاردى – «تازا قىپشاقتار» دەپ اتاعان. ب.س) اتاۋىن ساقتاپ قالدى»،- دەپ جازدى.

الدىڭعى ورتا عاسىرلاردا وركەنيەتتى بولىپ ەسەپتەلىنگەن كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ، تابيعي فاكتورلارىنىڭ ارقاسىندا، اسكەري-جاۋىنگەرلىك ونەرى بيىك دارەجەدە دامىعان قىپشاقتار ەۋروپا كەڭىستىگىندە ەمىن-ەركىن كوشىپ قونىپ ءجۇردى. قىپشاق تاريحىنىڭ وسى كەزەڭى تۋرالى پروفەسسور س.بورانباەۆتىڭ: «...قىپشاقتار ءار الۋان اكىمشىلىك-ساياسي جاعدايلاردا قيمىل جاساپ، ءتۇرلى دىندەر ۇستانىپ، كوپتەگەن حالىقتارمەن ارالاسقان. مىسالى، XII عاسىردا كاۆكاز جەرىندە گرۋزيندەردىڭ مۇسىلماندارعا جاساعان شابۋىلىنا قاتىسقان»،- دەپ جازعان، جوعارىدا ءبىز كەلتىرگەن عىلىمي پىكىرىن گرۋزيننىڭ IV داۆيد پاتشاسىنىڭ جەكە تاريحشىسىنىڭ قولجازباسى راستايدى.

IV داۆيد (قۇرىلىسشى – سترويتەل) پاتشا 1073-1125 جىلدار اراسىندا ءومىر سۇرگەن گرۋزين پاتشاسى. ول گرۋزيادا العاش رەت ۇساق ۋدەلدىك كنيازدىقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ءبىر ورتالىققا باعىنعان مەملەكەت قۇردى. جاڭادان قۇرىلعان بۇل كەزەڭدەگى گرۋزيا مەملەكەتىندە، مەملەكەتتى سىرتقى جاۋلاردان قورعايتىن اسكەر تۇگىل، پاتشا سارايىن كۇزەتەتىن جاقسى جاساقتالعان ساربازدار دا جوق ەدى. ۇساق كنيازدىكتەرگە ءبولىنىپ، بىتىراڭقى ءومىر سۇرگەن گرۋزيا – اسكەري سوعىس ونەرىنەن كەنجەلەپ ارتتا قالعان بولاتىن. وسى جاعدايدى تەرەڭ ءبىلىپ، جاقسى تۇسىنگەن IV داۆيد پاتشا قىپشاق حانى ارتىقتىڭ قىزىن الىپ، ساياسي نەكە ارقىلى اسكەري-جاۋىنگەرلىك ونەرى جوعارعى دەڭگەيدە دامىعان قىپشاقتارمەن قان ارالاستىرىپ، تۋىستاسىپ، جاڭا قۇرعان مەملەكەتىن قورعاۋ ءۇشىن قىپشاق ورداسىنان وتباسىلارمەن بىرگە قىرىق مىڭ اسكەر الدىرعان. IV داۆيد پاتشانىڭ ءوتىنىش-شاقىرتۋىمەن كەلگەن قىرىق مىڭ جاۋىنگەردى وتباسىلارىمەن قوسا ەسەپتەگەندە ەكى ءجۇز مىڭداي قىپشاق XII عاسىردىڭ I جارتىسىندا گرۋزياعا قونىستانعان ەدى. گرۋزيا مەملەكەتىنىڭ وسى كەزەڭىن IV داۆيد پاتشانىڭ جەكە تاريحشىسى: «قايىن اتاسىن، ونىڭ تۋىسقاندارىن ايەلدەرىمەن قوسىپ وتە كوپ ادام الىپ كەلدى. ەڭبەگى ەش بولىپ دالاعا كەتكەن جوق»،- دەي كەلىپ: «...ي نە زريا كيپچاكوۆ پەرەسەليل، يبو يح رۋكامي ۋنيچتوجيل ون سيلى ۆسەي پەرسي ي ناۆەل ستراح نا ۆسەح تسارەي»  (قىپشاقتاردى بەكەردەن-بەكەر قونىستاندىرعان جوق. ولاردىڭ قولىمەن ول پارسىلاردىڭ بارلىق كۇشىن تالقانداپ، بۇكىل پاتشالارعا قورقىنىش ۇيالاتتى. ەركىن اۋدارعان ن.ماحان) (جيزنەوپيسانيە تساريا تسارەي داۆيدا. پەرەۆود س درەۆنە گرۋزينسكي. /سرەدنەۆەكوۆىي ۆوستوك: يستوريا ي سوۆرەمەننوست. پود رەداكتسي ز.م.بۋنياتوۆا. باكۋ. 1990. ستر134/) – دەپ جازىپ، XII عاسىردا كاۆكاز جەرىندەگى قىپشاقتار گرۋزيندەردىڭ مۇسىلماندارعا جاساعان شابۋىلىنا قاتىسقان،- دەگەن پروفەسسور بورانباەۆتىڭ عىلىمي پىكىرىن تاريحي قولجازبا ارقىلى دالەلدەيدى.

IV داۆيد پاتشانىڭ تۇسىندا گرۋزياعا قونىستانعان قىپشاقتاردىڭ ءبىراز بولىگى كەيىننەن ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى ارمەنياعا قونىس اۋداردى. بۇلاردان دا باسقا، وزگە قىپشاق تايپالارى تاريحتىڭ ءار كەزەڭىندە كاۆكازعا قونىستانىپ، ولاردى عىلىمي ادەبيەتتەردە شارتتى تۇردە «دەشت-ي-قىپشاقتىڭ» باتىس بولىگىندەگى كاۆكاز قىپشاقتارى نەمەسە «ارميان قىپشاقتارى» دەپ اتاي باستادى. قىپشاقتاردىڭ كاۆكازعا كەلىپ ورنالاسۋ ۋاقىتىن كەيبىر عالىمدار XII عاسىرعا جاتقىزسا، كەيبىر زەرتتەۋشىلەر XI عاسىرعا جاتقىزادى. عالىمدار اراسىنداعى ءدال وسى داۋلى ماسەلەگە بايلانىستى قىپشاقتانۋشى عالىم س.بورانباەۆ; «قىپشاقتار كاۆكازعا XI عاسىردا كەلگەن دەگەن پىكىرگە ورتا عاسىرلىق قىپشاقتاردىڭ، ونىڭ ىشىندە باتىس دەشتى قىپشاقتاردىڭ تاريحىنا قاتىستى زەرتتەۋلەرگە ءتۇرلى دەرەكتەر (ورىس جىلنامالارى، ۆيزانتيالىق جازبا دەرەكتەر، كاۆكاز دەرەكتەرى (گرۋزين،ارميان) ماجارلىق، چەح، نەمىس ت.ب.) ارقاۋ بولعان. دەگەنمەن، ءارتۇرلى باعىتتارداعى زەرتتەۋلەردە قىپشاقتاردىڭ كاۆكاز اۋماعىنا كەلۋ كەزەڭدەرىن XI عاسىرمەن بايلانىستىراتىن زەرتتەۋشىلەر سانى عىلىمدا باسىم»،- دەپ، ءتۇرلى جىلنامالىق جازبا دەرەكتەر مەن شەتەلدىك عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىنە سىلتەمە جاسايدى.

«ارميان انتروپونيمدەرىندەگى تۇركىلىك قابات ءار ءتىلدى حالىقتاردىڭ ۇزاق ۋاقىتتار بويى ارالاس-قۇرالاس ءومىر ءسۇرىپ، ساياسي-مادەني ىقپالداستىقتا بولعاندىعىن كورسەتەدى. ەتنوانتروپونيمدەر جۇيەسىن قۇرايتىن Abdal-yan, Seldzuk-yan, T’urk’men-yan, Alas-kert-yan, Baylar-yan, Ayrum-yan سياقتى اتاۋلاردا ەجەلگى تايپالار تۋرالى اقپاراتتار ساقتالعان. مىسالى، Abdal – ارميان تاريحي جازبالارىنداعى ەفتاليتتەردىڭ اتاۋى; Alas-kert (الاش قالا) – قازاقتاردىڭ الاش اتاۋىمەن بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. الاش اتاۋى وتە كونە جازبالاردان بەلگىلى. ولاي بولسا، «الاش» ەتنونيمى دە «قازاق» اتاۋى سياقتى ەجەلدە پايدا بولىپ، مىڭجىلدىقتار بويى كاۆكازداعى ونوماستيكالىق اتاۋلاردا، سونىمەن بىرگە قازاقتاردىڭ تاريحي جادىندا ساقتالىپ، التىن وردادان ءبولىنىپ، ءوز الدىنا شاڭىراق كوتەرگەن ەلدىڭ اتاۋىنا اينالعان دەپ قاراۋىمىزعا مۇمكىندىك بەرەدى. قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى قولدانىسىنداعى «اتام قازاق ايتقانداي»، «التى الاش» ۇعىمدارى حالىقتىڭ تاريحي جادىندا ساقتالا كەلىپ، تاريحي سانانىڭ ويانۋىنا بايلانىستى جاڭعىرعان «الاش، قازاق» سوزدەرىنىڭ تاريحي تامىرى تىم تەرەڭدە جاتىر»،- دەپ جازىپ، «قازاق» ءسوزىنىڭ ءسينونيمى «الاش» ءسوزىنىڭ ءىزىن XI-XII عاسىرلارداعى «ارميان-قىپشاق» سوزدىگىنەن تاپقان قىپشاقتانۋشى س.بورانباەۆ، قازاق تاريحىنىڭ قويناۋىنا ءتىلشى-عالىم رەتىندە كوز جىبەرەدى. تەك قانا «الاش» ءسوزى ەمەس «ارميان-قىپشاق» سوزدىگىندە كەزدەسەتىن «اققويلى»، «قاراقويلى»، «بايلار» اتاۋلارىن دا ول قازىرگى قازاق رۋلارىنىڭ اتىمەن بايلانىستىرادى.

نەسى بار، ءبىر كەزدەردە قىپشاق تايپالارىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن قازىرگى قازاقتىڭ اققويلى، قاراقويلى، بايلار، بايلار بولعاندا قازىرگى قوڭىرات تايپاسىنىڭ قۇرامىنداعى،- بايلار-جاندار سەكىلدى قازاقتىڭ بۇل كونە رۋلارى، XI- XII عاسىرلاردا ءتۇرلى تاريحي سەبەپتەرگە بايلانىستى كاۆكاز اۋماعىندا ءومىر ءسۇرۋى ابدەن مۇمكىن عوي. تاريحتىڭ كونە سۇرلەۋىنە ءتىلشى-عالىم رەتىندە كوز جىبەرگەن ۋنيۆەرسيتەت پرفەسسورى س.بورانباەۆ، قازاق حالقىنىڭ نەگىزىن قۇراعان قىپشاق تايپالارىنىڭ كونە ءىزىن كاۆكاز تاۋلارى ايماعىنان ىزدەدى. ايتا كەتەتىن ءبىر ماسەلە: كاۆكازدىڭ ارمەنياسىنان، ۋكراينانىڭ كامەنەتس-پودولسك، لۆوۆ قالالارىنىڭ اۋماعىنا قونىس اۋدارعان ارميان قىپشاقتارى XVII عاسىردا قىپشاق تىلىندە، ارتىندا ءتۇرلى جانردا مول مادەني مۇرا قالدىرعان. ون جەتى مىڭ بەتكە جۋىق ۋكراينادا ساقتالعان وسى مول مۇرانىڭ تسيفرلىق كوشىرمەسىن، 2012 جىلى حالىقارالىق تۇركى اكادەياسىنىڭ قولداۋىمەن ءتىلشى-عالىمدار س.بورانباەۆ پەن س.قۇداسوۆ ەكەۋى قازاقستانعا الىپ كەلدى. بۇل ۇلتىمىز بەن ۇرپاعىمىز ءۇشىن باعا جەتپەس مول قازىنا! تاعى دا ءبىر ماسەلە: «قىپشاق» – بۇل جەكە تايپانىڭ عانا اتاۋى ەمەس. سول كەزدەگى قىپشاقتاردىڭ ساياسي قۇرىلىمى – تايپالار بىرلەستىگىنەن ياعني تايپالىق وداقتان تۇردى. سوندىقتان دا «قىپشاق» ءسوزىن قازىرگى «قازاق» ءسوزىنىڭ بالاماسى رەتىندە قابىلداعانىمىز ءجون. بولماسا، اداسامىز. اداسقاندا دا شىعانداپ ءبىر بۇيىرگە بۇرىس كەتەمىز.

تاريحي مالىمەتتەرگە قاراعاندا قىپشاقتار تەك قانا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن جوق. ولاردىڭ وزدەرىنىڭ قالالارى بولىپ، ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسقان، تەڭىزدە جۇزگەن، سوعىس ءادىسىن مەڭگەرگەن، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ادامزات تاريحىنداعى وركەنيەت جولىندا وشپەستەي ەتىپ ءوز ءىزىن قالدىرعان حالىق. الدىڭعى ورتا عاسىرلاردا ەۆرازيا كەڭىستىگىن ەركىن مەكەندەگەن قىپشاقتار X-XI عاسىرلاردا الدىڭعى ازياعا، سيريا مەن ەگيپەت جەرلەرىنە دەندەپ ەنە باستادى. ۋساما يبن ءمۋننيزدىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا قىپشاقتار سيريا جەرىندە 1115-1116 جىلداردىڭ وزىندە ءومىر ءسۇرىپ، سالجۇقتار ديناستياسىنان ارى قاراي، 1154 جىلعا دەيىن مەملەكەتتى تۇركى سۇلتاندارى بيلەدى دەگەن تۇجىرىم ايتادى. قىپشاق تايپالارىنىڭ اراب مەملەكەتتەرىنە كوشىپ كەلىپ، ەگيپەت پەن سيريا جەرىنە ەنۋىن ءتۇرلى داۋىرلەر مەن كەزەڭدەرگە بولۋگە بولادى. العاشقى كەزدە قىپشاقتار جاۋىنگەر حالىق بولعاندىقتان دا اراب حاليفتارىنا جالدامالى اسكەر جانە قورعاۋشى رەتىندە جالدانعان. X عاسىردا ەگيپەت جەرىندە فاتيميد حاليفتەرى قۇرعان بوتەن ەلدىڭ جالدامالى اسكەرلەرىن «ماملۇكتەر» دەپ اتاعان. جالدامالى ماملۇك اسكەرىنىڭ قۇرامىندا سوعىس جاعدايىندا قولعا تۇسكەن نەمەسە ساتىپ الىنعان قۇلدار دا بولدى. تابيعاتىنان جاۋىنگەر بولعاندىقتان بولار، فاتيميد حاليفتارى قۇرعان جالدامالى ماملۇكتەر اراسىندا قىپشاق جاۋىنگەرلەرى دە مول بولعان. ولاردى «ماملۇك قىپشاقتارى» دەپ اتاعان. قىپشاق جاساقتارى باسقا حالىق وكىلدەرىمەن بىرگە ايۋبيد ديناستياسىنىڭ سۇلتاندارىنا ادال، ولشەۋسىز باتىرلىقپەن قىزمەت ەتتى. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، بۇلاردىڭ اراسىندا قۇلدار دا، جالدامالىلار دا بار ەدى. جاساقتار مەن اسكەري توپ باسشىلارى ەڭبەگى مەن قىزمەتىنە قاراي جەر الۋعا، ساۋدا جاساۋعا، ايەل الىپ، قۇل ۇستاۋ سەكىلدى ارتىقشىلىققا يە بولدى. ولار بىرتە-بىرتە جەرگىلىكتى فەودالعا اينالا باستادى. بيلىك پەن بايلىقتان وزگە، بۇلاردىڭ قولىندا ۇلكەن كۇش – اسكەر بولدى. بۇل جاعداي ولارعا ايۋبيدتەر ديناستياسىنىڭ سۇلتاندارىن ساراي توڭكەرىسى ارقىلى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن قۇلاتىپ، مەملەكەتتىك بيلىكتى ءوز قولدارىنا الۋعا قولايلى جاعداي تۋعىزدى. مەملەكەتتىك توڭكەرىس ارقىلى ايبەك (1250), بايعۇش، قۇتىز، بەيبارىس (1265-1277) ت.ب. سەكىلدى جاۋجۇرەك قىپشاق جىگىتتەرى بيلىك باسىنا كەلىپ، مەملەكەت باسقاردى. ەگيپەتتە 1250 جالدان باستالعان ماملۇك قىپشاقتارىنىڭ بيلىگى ەگيپەتتى 1517 جىلى تۇرىكتەر جاۋلاپ العاننان كەيىن دە، XIX عاسىردا مۇحامماد الي ولاردى تولىق جويىپ جىبەرگەنشە ساقتالدى. ەگيپەتتى 500 جىلداي بيلەگەن ماملۇك قىپشاقتارى ەگيپەت تاريحى مەن مادەنيەتىندە وزىندىك ىزدەرىن قالدىردى. مىنە، وسىلاي دەپ جازىپ، «ورتا عاسىر جازبا ەسكەرتكىشتەرىنىڭ فونەتيكالىق جانە مورفولوگيالىق جۇيەسى» اتتى عىلىمي مونوگرافياسىندا ماملۇك قىپشاقتارىنىڭ اراب جەرىنە كەلۋ تاريحىنا قىسقاشا توقتالعان پروفەسسور س.بورانباەۆ اراب تىلىنە ەنگەن تۇركى-قىپشاق سوزدەرىنىڭ ەتيمولوگياسى مەن سەمانتيكاسىن لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان زەرتتەيدى. ويتكەنى، اراب تىلىنە ەنگەن قىپشاق سوزدەرىندە ەگيپەتتە بەس ءجۇز جىلداي بيلىك جۇرگىزگەن قىپشاقتاردىڭ تاريحى مەن ولاردىڭ شىعىس وركەنيەتىنە قالدىرعان ءىزى جاتىر.

وسى اتالعان ەڭبەگىندە س.بورانباەۆ دۇنيە جۇزىنە بەلگىلى تۇركىتانۋشى، تاريحشى، ءتىلشى-عالىم ۆ.ۆ.بارتولدتىڭ: «پوليتيچەسكوە گوسپودستۆو تۋروك دولجنو بىلو پريدات نەكوتورىە زناچەنيە يح يازىكۋ; مى زناەم، چتو ۆ ەگيپەتە گدە تۋروك ۆنە ۆوەننوگو ەلەمەنتا، ۆەروياتنو، نە بىلو سوۆسەم، ۆ ەپوحۋ مامليۋكوۆ وبرازوۆالاس نەكوتورايا تۋرەتسكايا ليتەراتۋرا، پريمۋششەستۆەننو پەروۆودنايا»- (تۇرىكتەردىڭ ساياسي ۇستەمدىگى ولاردىڭ ءتىلىنىڭ ماڭىزىن ارتتىرۋعا ءتيىس ەدى. ءبىز بىلەمىز، ەگەر، تۇرىكتەر ەگيپەتتە اسكەري كۇشتەن تىس بولعاندا، مۇمكىن وندا ماملۇكتەر داۋىرىندە اۋدارما ارقىلى كەلگەن تۇرىك ادەبيەتى مۇلدەم بولماعان بولار ەدى. ەركىن اۋدارعان ن.ماحان) – دەگەن ءسوزىن كەلتىرە وتىرىپ: «ۆ.ۆ.بارتولدتىڭ «قىپشاق» ءسوزىنىڭ ورنىنا «تۋروك» ءسوزىن قولدانۋى – بار بولعانى تاريحتا قىپشاقتارعا بەرىلگەن ءداستۇرلى قۇرمەت»،- دەپ، ايگىلى تۇركىتانۋشى عالىمدى «ەپتەپ تۇزەتەتىن» جەرى بار.

ول كونە قىپشاق ءتىلىن VIII عاسىردا ءومىر سۇرگەن اراب ءبىلىمپازى ءال-ءحاليلدىڭ «كيتاب ءال-ا'ين»، 1245 جىلى ەگيپەتتە جازىلعان «تۇركى-اراب سوزدىگى»، XIV عاسىردا سيريادا جازىلعان دجال اد-دين مۋحاممەد ابداللاح ات-تۋركيدىڭ «تۇرىك جانە قىپشاق ءتىلىنىڭ تۋىستىعى تۋرالى جيناق»، «ەگيپەت جانە سيريا قىپشاقتارىنىڭ اۋىزەكى سويلەۋ ءتىلى ماتەريالدارى» دەپ اتالاتىن «كيتاب مۇقادديما»، (تۇسىندىرمە كىتاب) موللا يبن-مۇحاممەد ساليحتىڭ «تۇركى ءتىلى تۋرالى التىن القا»، (1619 جىل) ابۋ حاياننىڭ «كيتاب ال-افال»، (ەتىستىكتەر تۋرالى كىتاب) جانە زاح ال-مۋلك في ناحيف ات-تۇرىك «تۇركى ءتىلىنىڭ بايلىعى» سەكىلدى ماملۇك قىپشاقتارىنىڭ جازبا ەسكەرتكىشتەرى ارقىلى زەرتتەدى. 

ونىڭ ماقساتى كونە قىپشاق ءتىلىنىڭ جازبا ەسكەرتكىشتەرى ارقىلى، ورتا تۇركىلىك تىلدىك ەلەمەنتتەر مەن قازىرگى تىلدىك ەلەمەنتتەر اراسىنداعى تۋىستىق ساباقتاستىقتى انىقتاي وتىرىپ، ەرتە قىپشاق ءتىلى مەن قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ تۋىستىق بايلانىسىن عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەۋ بولدى. كونە قىپشاق ءتىلىن زەرتتەۋدە ونىڭ باعدارشام ەتىپ ۇستاعانى م.قاشعاريدىڭ «ديۆان لۇعات ات-تۇرك» ەڭبەگى مەن ەسكى قىپشاق ەسكەرتكىشىنىڭ ەڭ ءىرىسى، اۆتورى بەلگىسىز، XIII عاسىردىڭ اياعى مەن XIV عاسىردىڭ باسىندا رەسەيدىڭ وڭتۇستىگىندە جازىلعان – «كودەكس كۋمانيكۋس» («كۋماندار كىتابى») (الدىڭعى ورتا عاسىردا ەۋروپالىقتار قىپشاقتاردى كۋماندار دەپ اتاعان) «كودەكس كۋمانيكۋستىڭ» تۇپنۇسقا قولجازباسى يتالياداعى ۆاتيكان كىتاپحاناسىندا ساقتاۋلى. «كودەكس كۋمانيكۋس» سول كەزدەگى باتىس دەشتى قىپشاقتىڭ، ياعني رەسەي دالاسىن مەكەندەگەن قىپشاقتاردىڭ اۋىزەكى سويلەۋ ءتىلىنىڭ ەسكەتكىشى بولىپ سانالادى. كولەمى 82 پاراق (164 بەت) قولجازبا فرانتسۋز، لاتىن، نەمىس تىلدەرىنە اۋدارىلعان. ءتىلى ءالى كۇنگە تولىق زەرتتەلمەگەن بۇل كىتاپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن دۇنيە ءجۇزى تۇركىتانۋشىلار مەن قىپشاقتانۋشىلاردىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ كەلەدى. ول «ديۆان لۇعات ات-تۇرك» پەن «كودەكس كۋمانيكۋستان» وزگە 1312 جىلى جازىلعان ءابۋ-حاياننىڭ ورتا تۇركىلىك «كيتاب ءال-يدراك لي-ليسسان ءال-اتراك» (تۇركى تىلدەرىنىڭ ءىنجۋ-مارجاندارى كىتابى) 1245 جىلى ەگيپەتتە قۇراستىرىلعان، قولجازباسى قازىرگى كۇندە لەيدن قالاسىندا ساقتاۋلى تۇرعان «تۇرىك-اراب سوزدىگى»، «ات-تۋحفات-ۋز-زاكيا فيل-لۇعاتي-ت-تۇركي» جانە جامال اد-دين ات-تۋركيدىڭ «كيتاب بۇلعات ال-مۋشتاق ات-تۇرك ۆا-ل-كيپچاق» (تۇرىك جانە قىپشاق ءتىلىنىڭ تۋىستىعى تۋرالى جيناق) سەكىلدى ورتا تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرى ارقىلى كونە قىپشاق ءتىلى مەن قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ گەنەتيكالىق بايلانىسىن زەرتتەدى.

2019 جىلى ۋنيۆەرسيتەت پروفەسسورى س.بورانباەۆتىڭ «بۇلعات ءال-مۋشتاح...» جازبا ەسكەرتكىشتەرىندەگى ەتىستىك كاتەگورياسى» اتتى مونوگرافياسى باسپادان جارىق كوردى.  ەرتەرەكتە،  م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانىنىڭ ءتورت تومدىعىنداعى ەتىستىكتەردى ءبىر ءتىلشى عالىم ساناپ شىعىپتى،- دەگەندە ءوز باسىم قاتتى تاڭ قالىپ ەدىم. ال، ەندى XIV عاسىردا سيريادا جازىلعان جامال اد-ءديننىڭ «بۇلعات ءال-مۋشتاح في-لۇعات ات-تۇرك ۆا-ل-كيپچاق» اتتى جازباسىنداعى ەتىستىكتەردى وزىمىزبەن بىرگە وقىعان ساندىباي بورانباەۆ ساناپ شىعادى دەپ كىم ويلاعان؟! اۆتور جامال اد-ءديننىڭ ورتاعاسىرلىق جازبا ەسكەرتكىشىندەگى ەتىستىكتەردى ءجاي عانا ساناپ شىققان جوق، ولاردى «ەسكەرتكىشتەگى ەتىستىك سوزدەردىڭ سەمانتيكالىق جىكتەرى»، «ەسكى قىپشاق تىلىندەگى ەتىستىكتەردىڭ جاسالۋ جولدارى»، «ەتىستىكتەردىڭ گرافيكالىق جانە تەستولوگيالىق تۇسىنىكتەرى»، «دەنە مۇشەلەرى ارقىلى ورىندالاتىن ءىس-ارەكەتتەردى بىلدىرەتىن ەتىستىكتەر»، «تۇركى تىلىندەگى ەتىستىكتەردىڭ ورتاقتىق دەڭگەيى»، «قيمىل-قوزعالىس ارەكەتتەرىن بىلدىرەتىن ەتىستىكتەر» ت.ب. بىرنەشە بولىككە ءبولىپ، عىلىمي لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان زەرتتەدى. مەنىڭشە، بۇل اتالعان ەڭبەكتىڭ عىلىمي مازمۇنىن تالداۋ ءۇشىن تاعى دا ءبىر عىلىمي مونوگرافيا جازىلۋ كەرەك شىعار. «بۇلعات ءال-مۋشتاح...»  جازبا ەسكەرتكىشىندەگى ەتىستىك كاتەگورياسى» اتتى عىلىمي مونوگرافياسىندا: «تۇركى ءتىلىنىڭ تاريحي تامىرلارىنىڭ ءبىرى سانالاتىن «ەسكى قىپشاق ءتىلى» ورتا عاسىرلاردا وتە كەڭ اۋماقتى قامتىعاندىعى بەلگىلى. قىپشاقتار سولتۇستىك كاۆكاز تاۋلارى مەن قىرىم قىرقالارىنان باستاپ بالقاش كولى ماڭىنداعى كەڭ دالانى تۇگەل قامتىعان. وسىنشا جەردىڭ بارلىعى دەشتى قىپشاق (قىپشاق دالاسى) دەگەن جالپى اتاۋمەن اتالعان. قىپشاقتار بۇدان وزگە ەگيپەت پەن سيريادا، باتىس ۋكراينا ايماعى مەن شىعىس ەۋروپا ەلدەرىندە دە ءومىر سۇرگەن. سوندىقتان دا، «ەسكى قىپشاق ءتىلى» ءوز داۋىرىندە تۇركى بىرلەستىكتەرىنىڭ قارىم-قاتىناس، رەسمي ءىس-قاعازدار، حالىقارالىق قاتىناس ءتىلى رەتىندە قولدانىلعان جانە سول كەزدىڭ وزىندە-اق «قىپشاق ءتىلى» دەپ تانىلعان. ءتۇرلى تاريحي-الەۋمەتتىك قۇبىلىستاردى باسىنان وتكەرگەن، قازىرگى داۋىردە ءولى تىلدەر ساناتىنا كىرگەن «ەسكى قىپشاق ءتىلى» – قازاق، نوعاي، قاراقالپاق، تاتار، باشقۇرت، قۇمىق، قاراشاي سەكىلدى قازىرگى كۇندە قىپشاق تىلدەرى توبىنا جاتقىزىلىپ جۇرگەن تىلدەردىڭ ۇلت ءتىلى دارەجەسىندە قالىپتاسۋىنا ۇيتقى بولعانى بەلگىلى. تۇركى تىلدەرى، سونىڭ ىشىندە قىپشاق توبىنا كىرەتىن قازاق ءتىلىنىڭ دە، وزگە تۇركى تىلدەرى سەكىلدى، العاشقى جانە كەيىنگى ورتا عاسىرلىق داۋىرلەردە باسقا تۇركى تىلدەرى اراسىندا دامىپ، تولىعىپ، قازىرگى لەكسيكالىق قورى، فونەتيكالىق جۇيەسى، سينتاكسيستىك قۇرىلىمى قالىپتاستى»،- دەپ جازعان ءتىلشى-عالىم س.بورانباەۆتىڭ عىلىمداعى جولى قىپشاق ءتىلىنىڭ تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى. تۇركى، كونە قىپشاق ءتىلىنىڭ قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىگىن زەرتتەي كەلە، ول ۇلت تاريحىنا مۇلدەم باسقا، سونى كوزبەن قارادى. سوندىقتان دا ول كونە جازۋدان سىر ىزدەدى، ونىڭ تىلسىمىنا ءۇڭىلدى. تاريحي ايعاقتاردى جاقىننان كورىپ، تەرەڭنەن ۇققاننان بولار، ول ءفاني-دۇنيە سىرلارىن دا وزىندىك كوزقاراسپەن باسقاشا ۇعىندى.

بىرەۋ مەنەن بۇگىندە الپىس جاسقا تولىپ وتىرعان فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، ۋنيۆەرسيتەت پروفەسسورى س.بورانباەۆتىڭ ازامات رەتىندە ەڭ باستى قاسيەتى نە دەسە، ونى قىرىق جىل بىلەتىن دوسى رەتىندە: ءبىر ءسوزدى ادالدىعى،-دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىم. ول وتباسىنا دا، عىلىمداعى تاقىرىبى قىپشاقتانۋعا دا، ءار ۋاقىتتا العىسقا تولى قۇرمەتپەن اتىن اتايتىن ۇستازى ءا.قۇرىشجانۇلى ەسىمىنە دە، دوستارىنا دا، العاشقى جانە سوڭعى ماحابباتى، بىزدەن 2-3كۋرس تومەن ورىس توبىندا وقىعان، بۇگىنگى بورانباەۆتار وتباسىنىڭ وتاناسى عالياعا دا ادال بولدى. ول بارلىق نارسەگە رياسىز، كىرشىكسىز، تازا، ءسابي كوزىمەن قارادى. ەسكى ءتامسىل بار... ومىرگە سەن قانداي كوزبەن قاراساڭ، ءومىر دە ساعان تۋرا سونداي كوزبەن قارايدى دەگەن،- راس ءسوز. بۇل – اقيقات! 

بەلگىلى قىپشاقتانۋشى عالىم، پروفەسسور س.بورانباەۆ الپىستىڭ اسقارىنا قاراي ورلەپ بارادى... قادامىڭ قۇتتى بولسىن! بۇدان كەيىنگى بيىكتەردى دە باعىندىرا بەر! دەنساۋلىق، شىعارماشىلىق تابىس تىلەيمىن!

نۇرعالي ماحان

Abai.kz