Qazannyng kórshi jatqan qyrghyz júrty biylik auystyrdy. 4 qazanda ótken parlament saylauynan keyingi jalpy halyqtyq narazylyqtardan song preziydent Jeenbekov bastap, týgel apparaty, premier-ministr bastap, ýkimet mýsheleri, qolynda qúzyreti bar biylik organdarynyng biraz basshylary dogharysqa ketti. Bir Bishkekting ózinde bir kýnde ýsh ret әkim auysqanyn kórdik. Auys-týiis әli ayaqtalghan joq. Qaytadan parlament jәne preziydent saylaulary ótetin boldy.

Osylaysha, aiyr qalpaqty aghayyn Tәuelsizdik tarihyndaghy ýshinshi «tónkeristi» jasady. Biraq, qyrghyz biyligi búl sayasy prosesske «tónkeris» degen bagha bermeytinin anghartty. Qazir Qyrghyz Respublikasynyng preziydenti jәne premier-ministri mindetterin atqaratyn Sadyr Japarov: «Tónkeris bolmady. Biylik beybit jәne zandy týrde auysty», - dep mәlimdegen.

Hosh. Qyrghyzstandaghy búl qoghamdyq-sayasy oqighalar qazaq aqparattyq kenistiginde әjeptәuir talqy boldy. Sayasy sarapshylar: «Qyrghyzdaghy narazylyqtar demokratiyalyq jolmen bastalyp, sony ohlokratiyamen ayaqtaldy. Biylikti ketirgenderding ózi biylikke talasa bastady. Sayasy túraqsyzdyq boldy», desip jatty.

Shynynda qyrghyzdaghy «qazan tónkerisi» qalay ótti? Ýsh retki tónkeris Qyrghyzstangha, qyrghyz halqyna ne berdi? Nege ýiretti? Jaqsylyghy ne? Kemshiligi ne?  Sadyr Japarov kim? Qazaqstan men Qyrghyzstannyng biylik sayasaty endi qay baghytta órbiydi? Qyrghyzdar Qazaqstannan ne ýirenui kerek? Qazaqtar Qyrghyzstannan ne ýirenui kerek?

Biz qyrghyz Konstitusiyasynyng atasy, Jogorku Kenesh (parlament) deputaty, «Ata Meken» partiyasynyng liyderi Ómirbek Tekebaevpen az-kem әngimelesken edik.

Mәlimet:

Ómirbek Sherkeshúly Tekebaev.

Biyl jeltoqsanda 62 jasqa tolady. Qyrghyz sayasatkeri. Jogorku Keneshting (Parlament) 6 mәrte deputaty. «Ata Meken» partiyasynyng liyderi.

Asqar Aqaev, Qúrmanbek Bakiyev pen Almazbek Atambaevtardyng preziydenttigi kezinde biylikting basty opponenti bolghan. Birneshe mәrte Qyrghyzstan preziydenttigine ýmitker bolghan. Jogorku Keneshti basqarghan.

Aqaevty biylikten ketirgen «Qyzghaldaq revolusiyasy» kezinde de, Bakiyevti ketirgen «Sәuir revolusiyasy» kezinde de sheshushi mindetterdi atqarghan. 2016 jyly óz jaqtastarymen birge Atambaev rejiymine qarsy shyghyp, Konstitusiyany ózgertuge moratoriy jariyalaudy úsynghan. 2016 jyldyng aqpanynda onyng ýstinen qylmystyq is qozghalyp, týrmege qamalghan. Al qyrghyz sayasatshylary men halyqaralyq qauymdastyq búl isting qoldan úiymdastyrylghanyn aityp, aiyptaghan.

- Ómirbek Sherkeshúly, Siz qamauda bolghan kezde qazaq aqyny Auyt Múqiybek sizge arnap «Mandatsyz preziydent» degen poema jazghanyn bilesiz... Ol poema alghash bolyp «Abai.kz» aqparattyq portalynda jaryalandy. Býgin sizben tildesuimizge de Aukenning kómegi tiygenin aita ketuimiz kerek... Aukennen ózge qazaq sayasatkerlerimen, Qazaqstanmen Sizdi ne baylanystyrady?

- Men týrmede bolghanda dostarym, partiyalastarym meni qoldap, týrmeden shygharyp alu ýshin әrtýrli әreketter jasady. Kýshimiz teng emes edi. Bir jaqta – Atambaevtyng jeke rejiymi, ekinshi jaqta – «atamekenshiler». Biraq biz elge sendik. Uaqyt biz jaqta ekenine sendik. Osynday tar kýnderding birinde Qazaqstanda bir aqyn Tekebaev turaly «Mandatsyz preziydent» degen poema jazypty degen aqparat shyqty. Ol poemanyng mәtinin maghan týrmege jetkizip berdi. Auyt Múqiybekting búl poemasy maghan ýlken qoldau boldy. Bizding partiyalastargha ýlken dem berdi.

Qyrghyzda: «Basmayyldyng qysqanyn jigit bilmeydi, at biledi. Er jigitting myqtysyn jaqyn bilmeydi, jat biledi» («Tóske aiyldyng batqanyn iyesi bilmes, at biler. Er jigitting qadirin aghayyn bilmes, jat biler» – qazaqsha núsqasy), degen maqal bar. Búl qyrghyzdyng mentaliytetin kórsetedi. Qazaq aqynynyng búl poemasy qyrghyzdargha obiektivti, manyzdy kórindi. Biz óz ishimizde bir-birimizben talasyp-tartyssaq ta, syrttan berilgen baghagha asa kónil bólemiz. Sondyqtan, búl poema әser etti.

Osydan keyin, bizding partiyalastar Auyt Múqiybekpen baylanysyp, hat-habar almasyp túrdy. Men týrmede jatqanda mening 60 jyldyq mereytoyymdy partiyalastar ótkizdi. Auyt sol toygha kelip, eks-preziydent, eks-premierlermen birge qúrmeti qonaq bolyp, qúttyqtap ketti. Men týrmede otyrghanda da, ýi-ishimen kelip, menimen jolyqqan.

Auyt Múqiybek Qyrghyzstanda bolyp jatqan janalyqtardyng barlyghyn ansha-mynsha qyrghyz politologtaryna qaraghanda jaqsy biledi. Óz pikirin, reaksiyasyn bildirip túrady. Ol osylaysha qyrghyz sayasy landshafyndaghy túraqty figuragha ainaldy. Qyrghyzstandyq bolyp qaldy desek te bolady.

Men 30 jylgha juyq Jogorku Keneshte deputatpyn. Ártýrli elaralyq, parlamentaralyq úiymdarda qazaqstandyq kollegalarymmen jolyghyp, baylynysyp túramyn. Kóp deputattaryn, sayasatshylaryn jaqsy tanimyn. Uaghynda preziydent Núrsúltan Nazarbaevpen de jeke jolyqqan edim.

Qazaqtar bizding bir tughan el. Qazaqstan bizding kórshi memleket. Qyrghyzdar әrdayym Qazaqstangha jay ghana kórshi emes, tughanymyz dep qarap, mәmile qylyp keldik.  Bizding tilimiz, dinimiz, mәdeniyetimiz, tarihymyz, bir. Demek, bizding bolashaghymyz da bir! Bizding memleketting Syrtqy sayasaty da osyny basshylyqqa alyp otyryp júmys jasaydy. Kim biylikke kelse de, Syrtqy sayasattaghy osy vektor saqtalady!

- Eger 4 qazanda bastalghan oqighalardy tónkeris dep aitugha bolatyn bolsa, qyrghyz júrty Tәuelsizdik tarihynda ýshinshi ret tónkeris jasady. Biylik almastyrdy. Qazir Qyrghyzstanda biylik túraqtaldy ma? Jeenbekov óz erkimen ketti me? Álde ketirdi me?

- 4 qazanda Qyrghyzstanda revolusiya boldy. Onyng sebebi, preziydent Sooronbay Jeenbekov saylaudyng qorytyndysyn búrmalap, biylikti uzurpasiyalaugha әreket etti. Búl saylauda biylik tarapynan, kriminaldyq toptar tarapynan dauys satyp alular, qysym-qorqytular boldy.

Onyng nәtiyjesinde biylikting ýsh partiyasy 120 oryndyq parlamentting 107-sin ózara bólisip aldy.  Qyrghyzstannyng Konstitusiyasynda: «Birde-bir partiya 120 orynnyng 65-ten asa mandatyn ala almaydy», - degen antimonopoliyalyq shekteu bar. Mine, osy shekteudi ainalyp ótu ýshin biylik óz adamdaryn 3-4 partiyagha bólip, saylaugha qatysty.

Múny el de, biz de kórdik. Jeenbekovterding biylikti monopoliyagha ainaldyryp alghysy kelgenine el qarsy shyqty. Ayaghynda saylaudyng qorytyndylary joyyldy. Ýkimet te, Preziydent te otstavkagha ketti. Qazir uaqytsha ýkimet qúrylyp, onyng basshysy Sadyr Japarov preziydentting de mindetterin atqaryp jatyr.

- Ýsh retki tónkeris Qyrghyzstangha, qyrghyz halqyna ne berdi? Nege ýiretti? Jaqsylyghy ne? Kemshiligi ne?

- Osy saualdy qyrghyzstandyqtar da maghan kóp qoyyp jatyr. Óitkeni, «býgingi sayasy jýiening avtory» dep, kemshilikke meni kinәlap jatyr. Jaqsysyn kórmeydi.

Biz nege qol jetkizdik? Qyrghyzstanda naghyz saylau jolymen preziydentter, ýkimetter auysady. Búl talassyz fakt!

Saylau jolymen túraqty týrde biylik auystyru – búl biylikting tabighatyn ózgertedi. Biylikting jýzin elge búryp, halyqtyng pikirin úghugha mәjbýrleydi. Men býgingi Qyrghyzstanda biylikting tabighaty, minezi ózgerdi dep aita alamyn.

Bizding negizgi maqsatymyz – jana sayasy mәdeniyetti qalyptastyru. Ol ýshin jana, jas adamdardy tәbiyeleu kerek. Jana azamat – erkin, namysty, bilimdi, jauapkershiligi mol boluy shart. Ol óz taghdyryn ghana emes, memleketting taghdyryn sheshuge qauqarly, qabiletti boluy kerek. Mine, biz qazir osynday azamattardy, jana úrpaqty tәrbiyelep jatyrmyz.

Búl úzaqqa sozylghan, kýrdeli prosess. Qazir qyrghyzstandyqtarda jana minez payda boldy. Jana adamdar kelip jatyr. Býgingi Qyrghyzstannyng bet-beynesi on jyl búrynghy Qyrghyzstannan aitarlyqtay ózgerdi. Ayyrma bar.

Qyrghyzstan taghy nege qol jetkizdi? Bizde kóp qazba-baylyq bar. Múnay, gaz, altyn t.b. Biraq, olardan berde-bir kem túrmaytyn taghy bir baylyq bar. Ol – tarihy tәjirbiye! Qyrghyzstannyng ýsh jolghy revolusiyadan alghan tarihy tәjirbiyesi – últtyq baylyq dep aitar edim. Múnday tәjirbie kórshi elderding eshbirinde joq! Áriyne, әrbir memleketting ózining taghdyry bar. Ózining jolymen jýredi. Al bizding jolymyz ózgeshe. Minezimiz ózgeshe, basqalardan bólektenip túratyn sipattarymyz bar.

- Sadyr Japarov kim? Ol turaly mәlimet kóp. BAQ Japarovty diny toptar biylikke alyp keldi deydi. Endi bireuleri Japarovty «bandalyq klan» biylikke alyp keldi deydi. Siz ótkende, Japarovpen birge Mәskeuge, Asqar Aqaevtyng aryzyn alugha birge barghanynyzdy aittynyz (2005 jyly). Ol kezde Japarov jas deputat eken... Endi qazaq auditoriyasyna aityp berinizshi, Japarov kim?

- Sayasy biylikting ózgeshe tabighaty bar. Ol – elding qoldauy, adamnyng liyderik sipaty. Sadyr Japarovtyng istegen qyzmeti, tәjirbiyesi az bolghandyghyna qaramastan, ony býgingi el qoldap túr. Onyng sózi, ústanymy men kózqarasy kýshke iye.

Ýshinshi revolusiyanyng qorytyndysy boyynsha ol býgin Qyrghyz Ýkimetining jәne Respublikasynyng basshysy. Ony barlyq sayasy kýshter, onyng ishinde Japarovtyng opponentteri de moyyndady.

Japarov qyrghyz sayasatyna 2005 jyldary jas deputat qatarynda kelip, býgin memleket basshysy dengeyine deyin jetti. Osynyng barlyghyna ózining minezi, enbegi arqyly jetti. Al oghan býgingi sayasy sistema mýmkindik jasap berdi.

- Japarovtyng jaqyn dosy Qamchybek Tashiyev turaly da siz qatu aittynyz. «Dos sekretardan» qútyla almaysyng dediniz... Aqaev, Bakiyev, Atambaev pen Jeenbekovterdi jargha jyqqan sol tuysqanshyldyq dediniz... Bayqasanyz, búl tuysqanshyldyq jalghyz qyrghyzgha ghana tәn dert emes. OA elderining barlyghynda derlik bar sindrom... Sizge de, bizge de, búdan qútyludyng joly bar ma?

- Qyrghyzstandaghy sayasy sistema – sayasy konkurensiyagha negizdelgen. Sayasy bәseke qanshalyq kýshti, realdy bolsa, qoghamdyq pikir de sheshushi faktorgha ainalady. El ne deydi eken dep, sheneunikter elendep qalady. Bizding sayasy sistemanyng maqsaty osy bolghan.

Biz qyrghyz ben qazaqtyng tughan-tuysqangha, jaqyngha tartatyn, tuysqanshyldyq jaman qasiyetimiz bar. Onyng eldik pikir ghana toqtata alady. Eldik pikir, eldik baqylau! Mine, sol baqylau jasaluy kerek!

Jәne biyliktegi tuysqanshyldyqtan qútyludyng eng manyzdy tetigi – jana sayasy mәdeniyet qalyptastyru, jana adamdar tәrbiyeleu. Biz osylay ghana qútyla alamyz. Búl bizding algha qoyghan ýlken maqsattarymyzdyng kishkene bir bóligi ghana...

- Sadyr Japarovtyng biylikke keluimen eshbir Halyqaralyq úiymdar nemese preziydentter qúttyqtaghan joq. Jalghyz Ózbekstan ghana qúttyqtady... Búl neni bildiredi? Halyqaralyq úiymdar men memleketter Qyrghyzstannyng býgingi biyligin moyyndamaydy degen sóz be?

- Ár týrli sebeptermen Sadyr Japarovtyng Ýkimetin, biyligin qúttyqtau bizge odaqtas memleketter tarapynan bolmady. Álbette, búl Japarov biyligining legitimdigin kýsheytpeydi. Biraq, men odaqtas, kórshiles memleketter býgingi Qyrghyzstandaghy jalghyz legitimdi biylikti qoldap berse jaqy bolar edi dep esepteymin. Al túraqty biylikti jaqynda bolatyn saylauda el sheshedi!

- Qyrghyzstan men Qazaqstan Tәuelsizdikti bir uaqta alghan tuysqan eki el. Biraq, osy 30 jyldyng ishinde bir tughan eki elding sayasy baghyty, ústanghan joly mýlde bólek boldy. Sizder Qazaqstannan ne ýirenuleriniz kerek? Qazaqstan sizderden ne ýirenui kerek?

- Men jogharyda aitqanday, adam sekildi әrbir memleketting óz taghdyry bolady. Olar bir-birin qaytalamaydy. Bir-birine úqsamaydy. Sondyqtan da biz eki el, eki memleketpiz. Úqsas jaqtarymyz da, aiyrmashylyghymyz da kóp. Biraq, bir-birimizdi tolyqtyryp túratyn eldermiz.

Qyrghyzstanda túraqty qalyptasqan azamattyq qogham bar. Sayasy bәsekege negizdelgen sayasy jýie bar. Qyrghyzstanda әrbir adam óz ólkesining qojayyny sezinedi. Soghan shyn senedi. Osyghan say әreket etedi.

Al Qazaqstanda sayasy jýie basqasha. Biz Qazaqstannan ýlken tәjirbie jinadyq. Jamanyn da, jaqsysyn da kórdik. Bismark aitqanday: Aqyldy bireuding tәjirbiyesinen ýirenedi. Aqymaq óz tәjirbiyesinen ýirenedi. Osyghan oray aitar bolsaq, Qazaqstannyng bizden de ýireneri kóp. Al endi Qazaqstannyng ekonomikalyq ósui – búl talasy joq fakt! Biz Qazaqstan ekonomikasynyng jaqsy jaqtarynan ýirenerimiz kóp.

- Ómirbek Tekebaev ýlken sayasatqa qayta oraldy. Sizderde endi qaytadan parlament jәne preziydent saylaulary ótedi. Siz preziydenttik saylaugha týsesiz be?

- Men 30 jyldan beri qyrghyz sayasatynda jýrmin. Qyrghyzstannyng Tәuelsizdigin jariyalaghan sayasatshylardyng parlamenttegisining eng songhysynanmyn. Qogham janalanudy, úrpaq almasudy talap qylyp túr. Partiyanyng 17 tamyzda ótken XXIII siezinde men agha úrpaq retinde jana úrpaqty sayasatqa alyp kelip, ornymdy jastargha berem dep mәlimdedim. Qazir osy ústanymdamyn. Eger qanday da bir sayasy jaghdaylar bolyp ketpese, men osy pozisiyamda qalamyn.

Eskertu!

Búl shaghyn súhbat qazaq jәne qyrghyz tilderinde jasaldy. Qazirgi koronavirus pandemiyasyn bolghan karantindik shekteulerge baylanysty súhbat distansiyalyq formatta alyndy. Spiyker redaksiyanyng key saualdaryna belgili jәne belgisiz sebeptermen jauap bermedi.

Súhbattasqan Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz