Qytay anaghúrlym kóp halqynyng sanymen ghana emes, әlemdegi geosayasi, ekonomikalyq әleuetimen, tarihy bay mәdeniyetimen, әlemdegi yqpaldy derjava statusymen ózining ekonomikalyq missiyasyn jýrgizip otyrghan alpauyt el.

Al, Qytaydy ekonomikalyq derjava etip otyrghany – onyng últtyq iydeologiyasy men ekonomikalyq iydeyalary. Sondyqtan da bizge ghana emes, әlemning iri yqpaldy elderining ózine Qytaydyng 21-shi ghasyrdaghy ekonomikalyq әleuetin, әlemdik ekonomikalyq sayasattaghy pozisiyasyn tanu, zertteu asa manyzdy bolyp otyr. Bizding Qytaydy qanshalyqty tanitynymyz da belgili. Al, syrttaghy alpauyttardyng ózi Qytaydy tereng zertteumen ainalysyp, qyr-syryn taldap, sayasi-ekonomikalyq baylanysta bolyp otyr. Mening de ústanymym – Qytaydy tereng tanyp, qúdayy kórshi bolghannan song sayasi-ekonomikalyq mýdde qayshylyghyna barmay, sauatty diplomatiyalyq qarym-qatynasty ornatu manyzdy dep qaraymyn.

Qazaqstan ýshin óz mýddesin sauatty oilau, dúrys ymyra jasau әrqashan da tiyimdi. «Oybay, Qytay basyp alady, oibay, qytay bәrin tartyp alady» dep ýreyge boy aldyru qorghanys pen qaru emes. Kerisinshe, Qytaydy tereng tanyp, mýddemizden útylmay ótetin joldy tabu bizding ertenimizge de kerek. Naq qazirgi sәtte bizdi, yaghny qazaq tildi ortany orys tildi aqparattyq orta Qytay propagandasy arqyly qorqytumen kele jatyr. Orystildi aqparattyq propagandanyng jeteginde ketkennen góri, bizge sayasi, ekonomikalyq maydandaghy realy jaghdaygha kóz tikken әldeqayda tiyimdi. Ol – qay kórshi bolsa da oqyp bilu, zertteu. Oghan asa ýreylenip qaraudyng keregi de joq. Sebebi, qorqynysh pen ýrey ózindi qútqarudyng joly emes. Osyny aiqyndap alu kerek.

Qytaydyng últtyq iydeologiyalyq sayasaty negizinen diniy-filosofiyalyq, dәstýrli diniy-moralidyq, tarihy qúndylyqtardyng jýiesinen túrady. Qytay iydeologiyasy – búl jalpyqytaylyq ortaq qúndylyq. Osy qúndylyqtardy zamanauy qúndylyqtarmen baylanystyryp otyrghan Qytay eli dәl qazirgi uaqytta ghylymdy da, tehnologiyany da, ekonomikany da kóterip jatyr. IYdeologiya degen jalpyúlttyq qúndylyq, baghyt, memleket boludyng mәn maghynasy. Al, dәl qazir Qytay búl qúndylyqtardy ghalamdyq qúndylyqtarmen almastyra otyryp, ghalamdyq integraldy dәstýrli sayasatqa kóship otyr.

Qytaydy zertteuding astarynda ne jatyr?

Qytay dese bizding qogham ýreylenetini ras. Sebebi de joq emes. Jalpy, Qytaydyng geopolitikalyq, ekonomikalyq, sayasy iydeologiyalyq missiyasyn tanu bizding de últtyq immundyq jýiemizdi qorghaugha nysan qalyptastyrady. Sebebi tereng tanym ýrey men qorqynyshty jene alady. Bizge ózimizdi bilimdi, quatty, әleuetti etu ýshin últtyq iydeologiyamyzdy kýsheytu kerek. Últtyq iydeologiyasy aqsaghan últ ózining immundyq jýiesinen de ajyraydy. Ruhsyz, qorqaq, quatsyz bolyp qalady. Kimnen ýreylensen, boyyndy soghan biyletesin. Kimnen qoryqsan, sonyng qúly bolasyn. Sebebi, biz kórshi túrghandyqtan óz territoriyamyzdy bólip alyp, basqa jerge aparyp jayghastyra almaytynymyz anyq. Sondyqtan oqu kerek. Izdenu kerek. Onyng negizi – últtyq iydeologiya men bilimde jatyr. Últtyq iydeologiya men bilimning sonyna ergen elde ghana birlik bolady.

Jalpy, Qytay iydeologiyasynyng negizi – adamdy filosofiyalyq tanymgha jetkizu. Olar ózderining adam faktoryn damytudaghy Konfusiydin: «Aspan men Jer jaralghanda jaratylghan adam balasynyng ómirinen qúndy dýnie joq» degen ústanymdy ústanady. Adam kapitalyn damytu ghana memleketti damytu dep biledi. Al, ekinshi kezekte soghys filosofiyasyn tereng qarastyrady. Qytaydyng jalpyúlttyq iydeologiyasy ózining mәdeniyetimen, dәstýrimen sabaqtasa qatar jýredi. Qazirgi zamannyng oy sanasy men qúndylyqtaryn ótkenimen tereng baylanystarady. IYdeologiya osylay jasalghandyqtan, Qytay júrty ózining tarihi, mәdeny ózeginen ajyramay kele jatyr. Mýmkin, búlardyng ghasyrlardan ghasyrlargha jetip kele jatqanynyng qúpiyasy osynda jatsa kerek. IYdeologiyalyq ústyngha Konfusiy qaghidalaryn kóp qoldanady.

Qytaydyng últtyq iydeologiyasy songhy kezde naryqtyq ekonomika men joghary tehnologiyalardyng qarqyndy damumen sabaqtasatyn boldy. Búl ýrdis Szyan Szemini, Hu Szintao tóraghalyq etken kezenderde óte jyldam jýrdi. Shyn mәninde búlardyng ústanghan baghytynyng negizi ataqty Den Syaopinning «Tórt modernizasiyalyq tapsyrma» iydeologiyasymen tikeley baylanysty. Al, Qytaydyng tarihy iydeologiyalyq ózgerisine sebepshi bolghan Den myrzanyng ózi de Qytaydyng dәstýrli mektepterining ókili. Bayqadynyz ba, bәri de ózining bolmysy men tamyrynan quat alghan túlghalar. Den Syaopinning «Syaokan» konsepsiyasy men iydeologiyalyq prinsipteri Konfusiyding qúndylyqtarymen tikeley astasyp jatyr. Sonyng arqasynda últtyq iydeologiyalyq sabaqtastyqty saqtap, Qytaydy damytudyng joldaryn zamanauy jәne tarihy negizdegi kopsepsiyalarmen baylanystyryp, iske asyrghan. Qytaydyng qazirgi uaqytta últtyq ekonomikalyq derjavagha ainaluyna últtyq iydeologiyasy yqpalyn tiygizip otyr. Den Syaopin iydeologiyasynyng negizgi sharty «Biyleushi barlyq halyqty kerek-jaraqpen qamtamasyz etu kerek» degen temirdey tәrtipti ústanady.

Bizding basshylargha da osynday últtyq iydeologiyalyq ústanym kerek. Qazaq últy ózining jaratylghan bolmysy men tamyrynan, negizinen susyndasa ghana últtyq iydeologiyany ózine tirek etedi. Últtyng damuy men órkendeui ózining tilinen, dilinen, tamyry men tarihynan, dәstýri men qúndylyqtarynan bastau alghanda ghana iske asady. Sebebi, onyng týpki aqparattyq geni ózining tanymyn qalyptastyrady. Talghamyn terendetedi. Ghylym men bilimge, dýniyeni tanugha jigerlendiredi. Bizge últtyq iydeologiya jetispey, artta qalyp otyrghanymyzdyng da sebebi osynda.

Qytaydyng kammunisttik partiyalarynyng birinshi tóraghalary da tarihy sabaqtastyqtan ajyramaghan túlghalar

Qytaydyng kammunisttik partiyasynyng tóraghalyghyna kelgen Szyan Szemiyn, Hu Szintao siyaqty basshylary da eldi biyleudi Konfusiy aityp ketken qaghidalargha sýienip, últtyq qúndylyqtargha júmys jasay otyryp, iydeologiyalyq ústyndy búzbaghan. Olardyng basqaruyndaghy eng negizgi aspekt – búl zan. Zang oryndaluy kerek. Tәrtip saqtaluy kerek. Zang oryndalmasa jaza da kýshti. Qytaydyng últtyq iydeologiyasy últtyng filosofiyasy men pragmatizmge, últ mәdeniyetine, konfusizm-marksizmge, últtyq qúndylyqtarymen sabaqtasqan. Búl songhy tarihy buyn iydeolog-reformatory Den Syaopinning «Syaokan» konsepsisyasyna negizdelgen iydeologiya arqyly Qytaydyng tarihy derjava retindegi geosayasy baghytyn da aiqyndaydy. Sondyqtan da qytaylyqtar: «Imperiya syrtqy jaudyng emes, ishki jaudyng qytaylyqtar ishki jaudy joy kezinde syrtqy jaugha qaraghanda ishki jaudyng qauipti ekenine asa nazar salghan. Sebebi, adamzattyng tarihyndaghy balyq memleketter men imperiyalar ishki jaudyng pighyly men әreketinen qiraghan.

Bizdegi birtekti iydeologiyalyq baghyttyng bolmauy qoghamdy ortaq memlekettik qúndylyqtargha júmys jasaugha biriktirerde, ortaq últtyq iydeyalargha júmys jasauda óte kedergi bolyp túr. Bizding qoghamdaghy iydeologiyalyq әrtektilik tilge bólinu, dinge bólinu, basqa da últtyq qúndylyqtardan, tarihy tamyrdan ajyraghan jat iydeologiyalyq ústanymdar bizding keleshegmiz ýshin asa qauipti. Búl jarylmaghan bomba siyaqty. Uaqyty kelgende soghyssyz-aq últty joyyp jiberedi. Eldi basqaru, últty úiystyru iydeologiyasy sol últtyng tamyrynan, bolmysynan, tarihy men últtyq qúndylyqtarynan nәr almasa, ol últty úiystyru, ortaq maqsatqa júmyldyru, ortaq iydeyagha júmys istetuge, elde ghylym men bilimdi, aghartu salasy men mәdeniyetti damytugha orasan ziyanyn tiygizedi. Sebebi, últtyq ózegine virus kirgen últta regress bolady, ózin ózi ústaugha, ózin ózi basqarugha qauqarsyz bolyp qalady. Múnday últ qolyndaghysynan da, jolyndaghysynan da aiyrylyp qalady. Keyde biz osyndaymyz ba dep oilanamyn. Oilanyndar, aghayyndar!

Bekbolat Qarjannyng әleumetti jelidegi jazbasy

Abai.kz