قىتاي اناعۇرلىم كوپ حالقىنىڭ سانىمەن عانا ەمەس، الەمدەگى گەوساياسي، ەكونوميكالىق الەۋەتىمەن، تاريحي باي مادەنيەتىمەن، الەمدەگى ىقپالدى دەرجاۆا ستاتۋسىمەن ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق ميسسياسىن جۇرگىزىپ وتىرعان الپاۋىت ەل.

ال، قىتايدى ەكونوميكالىق دەرجاۆا ەتىپ وتىرعانى – ونىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسى مەن ەكونوميكالىق يدەيالارى. سوندىقتان دا بىزگە عانا ەمەس، الەمنىڭ ءىرى ىقپالدى ەلدەرىنىڭ وزىنە قىتايدىڭ 21-ءشى عاسىرداعى ەكونوميكالىق الەۋەتىن، الەمدىك ەكونوميكالىق ساياساتتاعى پوزيتسياسىن تانۋ، زەرتتەۋ اسا ماڭىزدى بولىپ وتىر. ءبىزدىڭ قىتايدى قانشالىقتى تانيتىنىمىز دا بەلگىلى. ال، سىرتتاعى الپاۋىتتاردىڭ ءوزى قىتايدى تەرەڭ زەرتتەۋمەن اينالىسىپ، قىر-سىرىن تالداپ، ساياسي-ەكونوميكالىق بايلانىستا بولىپ وتىر. مەنىڭ دە ۇستانىمىم – قىتايدى تەرەڭ تانىپ، قۇدايى كورشى بولعاننان سوڭ ساياسي-ەكونوميكالىق مۇددە قايشىلىعىنا بارماي، ساۋاتتى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستى ورناتۋ ماڭىزدى دەپ قارايمىن.

قازاقستان ءۇشىن ءوز مۇددەسىن ساۋاتتى ويلاۋ، دۇرىس ىمىرا جاساۋ ارقاشان دا ءتيىمدى. «ويباي، قىتاي باسىپ الادى، ويباي، قىتاي ءبارىن تارتىپ الادى» دەپ ۇرەيگە بوي الدىرۋ قورعانىس پەن قارۋ ەمەس. كەرىسىنشە، قىتايدى تەرەڭ تانىپ، مۇددەمىزدەن ۇتىلماي وتەتىن جولدى تابۋ ءبىزدىڭ ەرتەڭىمىزگە دە كەرەك. ناق قازىرگى ساتتە ءبىزدى، ياعني قازاق ءتىلدى ورتانى ورىس ءتىلدى اقپاراتتىق ورتا قىتاي پروپاگانداسى ارقىلى قورقىتۋمەن كەلە جاتىر. ءورىستىلدى اقپاراتتىق پروپاگاندانىڭ جەتەگىندە كەتكەننەن گورى، بىزگە ساياسي، ەكونوميكالىق مايدانداعى رەالي جاعدايعا كوز تىككەن الدەقايدا ءتيىمدى. ول – قاي كورشى بولسا دا وقىپ ءبىلۋ، زەرتتەۋ. وعان اسا ۇرەيلەنىپ قاراۋدىڭ كەرەگى دە جوق. سەبەبى، قورقىنىش پەن ۇرەي ءوزىڭدى قۇتقارۋدىڭ جولى ەمەس. وسىنى ايقىنداپ الۋ كەرەك.

قىتايدىڭ ۇلتتىق يدەولوگيالىق ساياساتى نەگىزىنەن ءدىني-فيلوسوفيالىق، ءداستۇرلى ءدىني-مورالدىق، تاريحي قۇندىلىقتاردىڭ جۇيەسىنەن تۇرادى. قىتاي يدەولوگياسى – بۇل جالپىقىتايلىق ورتاق قۇندىلىق. وسى قۇندىلىقتاردى زاماناۋي قۇندىلىقتارمەن بايلانىستىرىپ وتىرعان قىتاي ەلى ءدال قازىرگى ۋاقىتتا عىلىمدى دا، تەحنولوگيانى دا، ەكونوميكانى دا كوتەرىپ جاتىر. يدەولوگيا دەگەن جالپىۇلتتىق قۇندىلىق، باعىت، مەملەكەت بولۋدىڭ ءمان ماعىناسى. ال، ءدال قازىر قىتاي بۇل قۇندىلىقتاردى عالامدىق قۇندىلىقتارمەن الماستىرا وتىرىپ، عالامدىق ينتەگرالدى ءداستۇرلى ساياساتقا كوشىپ وتىر.

قىتايدى زەرتتەۋدىڭ استارىندا نە جاتىر؟

قىتاي دەسە ءبىزدىڭ قوعام ۇرەيلەنەتىنى راس. سەبەبى دە جوق ەمەس. جالپى، قىتايدىڭ گەوپوليتيكالىق، ەكونوميكالىق، ساياسي يدەولوگيالىق ميسسياسىن تانۋ ءبىزدىڭ دە ۇلتتىق يممۋندىق جۇيەمىزدى قورعاۋعا نىسان قالىپتاستىرادى. سەبەبى تەرەڭ تانىم ۇرەي مەن قورقىنىشتى جەڭە الادى. بىزگە ءوزىمىزدى ءبىلىمدى، قۋاتتى، الەۋەتتى ەتۋ ءۇشىن ۇلتتىق يدەولوگيامىزدى كۇشەيتۋ كەرەك. ۇلتتىق يدەولوگياسى اقساعان ۇلت ءوزىنىڭ يممۋندىق جۇيەسىنەن دە اجىرايدى. رۋحسىز، قورقاق، قۋاتسىز بولىپ قالادى. كىمنەن ۇرەيلەنسەڭ، بويىڭدى سوعان بيلەتەسىڭ. كىمنەن قورىقساڭ، سونىڭ قۇلى بولاسىڭ. سەبەبى، ءبىز كورشى تۇرعاندىقتان ءوز تەرريتوريامىزدى ءبولىپ الىپ، باسقا جەرگە اپارىپ جايعاستىرا المايتىنىمىز انىق. سوندىقتان وقۋ كەرەك. ىزدەنۋ كەرەك. ونىڭ نەگىزى – ۇلتتىق يدەولوگيا مەن بىلىمدە جاتىر. ۇلتتىق يدەولوگيا مەن ءبىلىمنىڭ سوڭىنا ەرگەن ەلدە عانا بىرلىك بولادى.

جالپى، قىتاي يدەولوگياسىنىڭ نەگىزى – ادامدى فيلوسوفيالىق تانىمعا جەتكىزۋ. ولار وزدەرىنىڭ ادام فاكتورىن دامىتۋداعى كونفۋتسيدىڭ: «اسپان مەن جەر جارالعاندا جاراتىلعان ادام بالاسىنىڭ ومىرىنەن قۇندى دۇنيە جوق» دەگەن ۇستانىمدى ۇستانادى. ادام كاپيتالىن دامىتۋ عانا مەملەكەتتى دامىتۋ دەپ بىلەدى. ال، ەكىنشى كەزەكتە سوعىس فيلوسوفياسىن تەرەڭ قاراستىرادى. قىتايدىڭ جالپىۇلتتىق يدەولوگياسى ءوزىنىڭ مادەنيەتىمەن، داستۇرىمەن ساباقتاسا قاتار جۇرەدى. قازىرگى زاماننىڭ وي ساناسى مەن قۇندىلىقتارىن وتكەنىمەن تەرەڭ بايلانىستارادى. يدەولوگيا وسىلاي جاسالعاندىقتان، قىتاي جۇرتى ءوزىنىڭ تاريحي، مادەني وزەگىنەن اجىراماي كەلە جاتىر. مۇمكىن، بۇلاردىڭ عاسىرلاردان عاسىرلارعا جەتىپ كەلە جاتقانىنىڭ قۇپياسى وسىندا جاتسا كەرەك. يدەولوگيالىق ۇستىنعا كونفۋتسي قاعيدالارىن كوپ قولدانادى.

قىتايدىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسى سوڭعى كەزدە نارىقتىق ەكونوميكا مەن جوعارى تەحنولوگيالاردىڭ قارقىندى دامۋمەن ساباقتاساتىن بولدى. بۇل ءۇردىس تسزيان تسزەمين، حۋ تسزينتاو توراعالىق ەتكەن كەزەڭدەردە وتە جىلدام ءجۇردى. شىن مانىندە بۇلاردىڭ ۇستانعان باعىتىنىڭ نەگىزى اتاقتى دەن ءسياوپيننىڭ «ءتورت مودەرنيزاتسيالىق تاپسىرما» يدەولوگياسىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ال، قىتايدىڭ تاريحي يدەولوگيالىق وزگەرىسىنە سەبەپشى بولعان دەن مىرزانىڭ ءوزى دە قىتايدىڭ ءداستۇرلى مەكتەپتەرىنىڭ وكىلى. بايقادىڭىز با، ءبارى دە ءوزىنىڭ بولمىسى مەن تامىرىنان قۋات العان تۇلعالار. دەن ءسياوپيننىڭ «سياوكان» كونتسەپتسياسى مەن يدەولوگيالىق پرينتسيپتەرى كونفۋتسيدىڭ قۇندىلىقتارىمەن تىكەلەي استاسىپ جاتىر. سونىڭ ارقاسىندا ۇلتتىق يدەولوگيالىق ساباقتاستىقتى ساقتاپ، قىتايدى دامىتۋدىڭ جولدارىن زاماناۋي جانە تاريحي نەگىزدەگى كوپتسەپتسيالارمەن بايلانىستىرىپ، ىسكە اسىرعان. قىتايدىڭ قازىرگى ۋاقىتتا ۇلتتىق ەكونوميكالىق دەرجاۆاعا اينالۋىنا ۇلتتىق يدەولوگياسى ىقپالىن تيگىزىپ وتىر. دەن سياوپين يدەولوگياسىنىڭ نەگىزگى شارتى «بيلەۋشى بارلىق حالىقتى كەرەك-جاراقپەن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك» دەگەن تەمىردەي ءتارتىپتى ۇستانادى.

ءبىزدىڭ باسشىلارعا دا وسىنداي ۇلتتىق يدەولوگيالىق ۇستانىم كەرەك. قازاق ۇلتى ءوزىنىڭ جاراتىلعان بولمىسى مەن تامىرىنان، نەگىزىنەن سۋسىنداسا عانا ۇلتتىق يدەولوگيانى وزىنە تىرەك ەتەدى. ۇلتتىڭ دامۋى مەن وركەندەۋى ءوزىنىڭ تىلىنەن، دىلىنەن، تامىرى مەن تاريحىنان، ءداستۇرى مەن قۇندىلىقتارىنان باستاۋ العاندا عانا ىسكە اسادى. سەبەبى، ونىڭ تۇپكى اقپاراتتىق گەنى ءوزىنىڭ تانىمىن قالىپتاستىرادى. تالعامىن تەرەڭدەتەدى. عىلىم مەن بىلىمگە، دۇنيەنى تانۋعا جىگەرلەندىرەدى. بىزگە ۇلتتىق يدەولوگيا جەتىسپەي، ارتتا قالىپ وتىرعانىمىزدىڭ دا سەبەبى وسىندا.

قىتايدىڭ كاممۋنيستتىك پارتيالارىنىڭ ءبىرىنشى توراعالارى دا تاريحي ساباقتاستىقتان اجىراماعان تۇلعالار

قىتايدىڭ كاممۋنيستتىك پارتياسىنىڭ توراعالىعىنا كەلگەن تسزيان تسزەمين، حۋ تسزينتاو سياقتى باسشىلارى دا ەلدى بيلەۋدى كونفۋتسي ايتىپ كەتكەن قاعيدالارعا سۇيەنىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا جۇمىس جاساي وتىرىپ، يدەولوگيالىق ۇستىندى بۇزباعان. ولاردىڭ باسقارۋىنداعى ەڭ نەگىزگى اسپەكت – بۇل زاڭ. زاڭ ورىندالۋى كەرەك. ءتارتىپ ساقتالۋى كەرەك. زاڭ ورىندالماسا جازا دا كۇشتى. قىتايدىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسى ۇلتتىڭ فيلوسوفياسى مەن پراگماتيزمگە، ۇلت مادەنيەتىنە، كونفۋتسيزم-ماركسيزمگە، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمەن ساباقتاسقان. بۇل سوڭعى تاريحي بۋىن يدەولوگ-رەفورماتورى دەن ءسياوپيننىڭ «سياوكان» كونتسەپتسيسياسىنا نەگىزدەلگەن يدەولوگيا ارقىلى قىتايدىڭ تاريحي دەرجاۆا رەتىندەگى گەوساياسي باعىتىن دا ايقىندايدى. سوندىقتان دا قىتايلىقتار: «يمپەريا سىرتقى جاۋدىڭ ەمەس، ىشكى جاۋدىڭ قىتايلىقتار ىشكى جاۋدى جويۋ كەزىندە سىرتقى جاۋعا قاراعاندا ىشكى جاۋدىڭ قاۋىپتى ەكەنىنە اسا نازار سالعان. سەبەبى، ادامزاتتىڭ تاريحىنداعى بالىق مەملەكەتتەر مەن يمپەريالار ىشكى جاۋدىڭ پيعىلى مەن ارەكەتىنەن قيراعان.

بىزدەگى بىرتەكتى يدەولوگيالىق باعىتتىڭ بولماۋى قوعامدى ورتاق مەملەكەتتىك قۇندىلىقتارعا جۇمىس جاساۋعا بىرىكتىرەردە، ورتاق ۇلتتىق يدەيالارعا جۇمىس جاساۋدا وتە كەدەرگى بولىپ تۇر. ءبىزدىڭ قوعامداعى يدەولوگيالىق ارتەكتىلىك تىلگە ءبولىنۋ، دىنگە ءبولىنۋ، باسقا دا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردان، تاريحي تامىردان اجىراعان جات يدەولوگيالىق ۇستانىمدار ءبىزدىڭ كەلەشەگمىز ءۇشىن اسا قاۋىپتى. بۇل جارىلماعان بومبا سياقتى. ۋاقىتى كەلگەندە سوعىسسىز-اق ۇلتتى جويىپ جىبەرەدى. ەلدى باسقارۋ، ۇلتتى ۇيىستىرۋ يدەولوگياسى سول ۇلتتىڭ تامىرىنان، بولمىسىنان، تاريحى مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنان ءنار الماسا، ول ۇلتتى ۇيىستىرۋ، ورتاق ماقساتقا جۇمىلدىرۋ، ورتاق يدەياعا جۇمىس ىستەتۋگە، ەلدە عىلىم مەن ءبىلىمدى، اعارتۋ سالاسى مەن مادەنيەتتى دامىتۋعا وراسان زيانىن تيگىزەدى. سەبەبى، ۇلتتىق وزەگىنە ۆيرۋس كىرگەن ۇلتتا رەگرەسس بولادى، ءوزىن ءوزى ۇستاۋعا، ءوزىن ءوزى باسقارۋعا قاۋقارسىز بولىپ قالادى. مۇنداي ۇلت قولىنداعىسىنان دا، جولىنداعىسىنان دا ايىرىلىپ قالادى. كەيدە ءبىز وسىندايمىز با دەپ ويلانامىن. ويلانىڭدار، اعايىندار!

بەكبولات قارجاننىڭ الەۋمەتتى جەلىدەگى جازباسى

Abai.kz