Ár saylaudyng óz qyzyghy bar. Bir saylaular eshqanday tótenshe jaghday bolmasa da, merziminen búryn ótip, oppozisiya «biz dayyn emespiz ghoy, sender jyndysyndar ma?» dep biylikke bajyraya qaraydy. «IYә, biz de sender ýlgire almay qalatyn shyghar dep oilap edik» dep, biylik te jymighan bolady. Qyzyq qoy! Jurnalister búrqyratyp saylau turaly jaza bastaydy. Sayasattanushylar da «anau partiya múnsha payyz alady, al mynau boq jep qalady?» dep bal ashyp, sol ashqan baldaryn ghylymy sózdermen әrlep, әspettep әlek bolady.

Endi bir saylaular eshqanday sebep bolmasa da, belgilengen uaqytta ótedi. «Búnday oqigha – saylaudyng mezgilinde ótui - Qazaq elinde búryn-sondy bolmaghan» dep, taghy da jurnalister kósiledi, biraq, nege ekeni belgisiz, oppozisiya taghy da jenilip qalady. Taghy qyzyq! Jeniluding sebebi nede? Syn kótermeytin saylau zanynda ma, әlde oppozisiyanyng dayyndyghynda ma? Gazetter men sayttar taghy da partiya basshylarynan súhbat alyp, aq ter, kók ter bolady, al sayasattanushylar taghy da etektey maqala jazyp, onyng shәpkisine «men aityp edim ghoy!» degen aidar taghady. Oilamaghan jerden halyqtyng dausynyng seksen payyzyn alghan «Núr Otan» ýndemey qútylady, al Ortalyq saylau komissiyasynyng tóraghasy aldyn ala dayyndap qoyghan, «keybir zansyzdyqtar oryn aldy, biraq ol saylaudyng jalpy nәtiyjesine әser etken joq» dep, bastalatyn mәlimdemesin oqugha dayyndalady. Halyqaralyq baqylaushylar missiyasy da alty ay búryn dayyndap qoyghan «keybir jerlerde zang búzushylyq derekteri kózge týsti, biraq búl saylaudy Qazaqstannyng demokratiyagha degen taghy bir qadamy dep esepteuge bolady» (ekinshi abzas) dep bastalatyn esebin jaryqqa shygharady. Baqylaushylar zansyzdyqtar tirkelgen aktilerdi sotqa beredi, al sot ol aktilerdi qaytadan saylau komissiyalaryna jiberedi... Eng qyzyghy, partiyalargha berilgen dauystardyng sany bolmasa, ortalyq saylau komissiyasynyng qorytyndy esebining mәtini de, baqylaushylardyng esepterining mәtini de, jiyrma jyl boyy ózgermeydi... Demek, búnyng barlyghy ózgeristerding bolmaghanynyng belgisi.

Byltyr su jana Preziydent «tereng sayasy reforma jasaymyn» dep, aidy aspangha bir-aq shyghardy. Oiy, niyeti, maqsaty – dúrys, biraq ol reformany kimdermen jasaydy, ol jaghy beymәlim kýiinde qaldy. Eger sayasy jýiesi naqtylanghan Amerikadan nemese Fransiyadan bir top maman alyp kelip, solargha tapsyrma berse, әngime basqa, onda «sheteldik sarapshylar men mamandargha aqsha shashyp jatyrsyndar» degen qanqu sózdi aitatyn ura patriottardan basqa eshkim de qarsy bolmas edi. Eger Qazaq elinde býginge deyin osy jýieni synaghan, ózderining iydeyalaryn, kózqarastaryn úsynghan adamdardan top qúryp, «osy kýnge deyin sayasy reforma kerek dep qúlaghymyzdy sarsylttyndar, al endi ózdering jasap kórinder» dese, qogham «batyl qadam» dep qol soghar edi. Al eger keshegi, eks preziydentting qasyndaghy adamdarmen jana jәne sayasy reforma jasaymyn dese, bәrimiz bir kisidey, teatr qúdayy sanalatyn Stanislavskiy siyaqty «SENBEYMIN!» dep aiqaylar edik. Meninshe, Qasym-Jomart aghamyz ýlken kóregendik jasady – sayasy reformanyng «terenine» de «sayazyna» da barghan joq. Bәri búrynghysha qaldy. Shetelden maman әkelse – olar demokratiyalyq instituttardy ornatatyn reformany dayyndaydy, ózimizding demokrattar olardan da ótken qoghamdyq ózgeristerdi ómirge alyp keluleri yqtimal. Qysqasy, bәri búrynghysynsha, ózgeris joq. Tek sóz bar. Al «qaghaz bәrine de shydaydy» degen tamasha maqal taghy bar.

Parlament saylauynyng dýbiri de jaqyndady. Sayasy ózgeristerding naqty kórinisine kuә bolghysy kelgen elektorat kózderin qoldarymen qalqalap, jolgha qaraydy. Al jolda taghy da sol - alty jabaghy. Eshqanday qyzyq joq. Tek qana Preziydent apparaty qaysy partiyagha qansha payyz berui mýmkin degen mәselege bәs tiguge bolatyn shyghar. Basqasy – sheshilgen mәsele. Biraq – qoghamgha qyzyq kerek. Sondyqtan boluy kerek, búqaralyq aqparat qúraldary úiysyp, shany shyqqan eski jýndi qaytadan sabalay bastady. «Oybay, praymeriz bolyp jatyr!», «Eki partiyanyng birigui mýmkin be?», «Auyl» partiyasy «Birlikpen» birikpeymin depti», «Aq jol» - «alashtyng izbasarymyz deydi», «Kommunister últshyldargha tiyisip, úpay jinap jatqan kórinedi», t.t. IYә, kónil audaratynday taqyryptar, biraq jarys jolynda bayaghy altau... Olardyng jýrisin, shabysyn, ayaq alysy men keybireulerining shang kómip qalysyn qalay qyzyqty etip jazsang da, saylaudyng basty túzdyghy – bәsekelestik joq. (Aytpaqshy, sol altaudyng keybireulerining saylaugha qatyspauy da mýmkin. Olardyng basty mindeti – saylau emes, «Qazaq elinde kóppartiyalyq jýiening bar ekenin kórsetu ghana).

Bәsekelestikti «dәstýrli partiyalardyn» ishindegi jalghyz baytal - JSDP-nyng jasauy mýmkin edi. Biraq olar da eki ottyng ortasynda qalghan siyaqty. Eger saylaugha týsemiz dese, «byltyrghy saylaudan «saylau jýiesinde әdildik joq dep» bas tartyp, boykot jariyalap, últshyldardyng eteginen tartyp edinder, endi úyalmay-qyzarmay saylaugha qalay týsemiz deysinder» degen súraq aldarynan shyghady. Eng qyzyghy, eger JSDP ótip ketip, parlamentten oryn alsa, «ótken jyly sender «biz preziydenttik saylauda Sizderge qarsy shyqpayyq, al sender sol ýshin pralament saylauynda bizderge oryn berinder» dep biylikpen kelisken ekensinder» degen sózding aityluy anyq. (Meninshe, osynday kelisimdi  Ámirjan búzyp jiberdi. Oghan deyin Ámirjangha bir auyz jaman pikir aitpaghan oppozisiya serkelerining bir sәtte ony jabyla jamandaghany da sonyng aighaghy siyaqty).

Biylikting qolyndaghy aqparat alanynyng aq tór kók ter bolyp, Qazaq elinde ýlken bir sayasy nauqannyng bolyp jatqanyn kórsetuge tyrysuyn týsinuge bolady. Búl – jana preziydentting (biraq sol, ózimiz kórgen, búrynghy, avtoritarlyq jýieden shyqqan, sol jýiege berile qyzmet istegen), jana baghytyn (biraq N.Nazarbaevting isin jalghastyramyn, sabaqtastyqty ústanamyn, demek búrynghy, eski jolmen jýremin degen jan), jana sayasy reformasyn («Saylau turaly» zang da, «Sayasy partiyalar turaly» zang da qoghamnyng aralasuymen jan-jaqty talqylanghan da joq, 25 jyl boyy aityp kele jatqan kýrdeli ózgerister jasalghan joq) kórsetuge baghyttalghan talpynystar. Búl - halyqaralyq úiymdargha da, ózimizding azamattargha da «tereng sayasy reformanyn» jýzege asyp jatqanyn kórsetuge arnalghan qimyl-qozghalystar.

Saylaudyng basty qyzyghy – bәsekelestik. Týrli sayasy kózqarastyn, týrli ústanymdardyn, el bolashaghyna arnalghan týrli baghdarlamalardyng bәsekelistigi. Ókinishke oray, sayasy baghytta bәsekelestik bolmasa, sayasy partiyalardyng sanynyng altau bolghany da, alpys bolghany da eshnәrseni ózgerte almaydy. Onyng kórinisin bulletennen tabasyndar. Bayaghy partiyalar, bayaghy saylau jýiesi, bayaghy saylaudy ótkizushiler. Demek nәtiyjesi de bayaghyday bolyp shyghady. Al bәri belgili bolsa – qyzyq ta bolmaydy.

Dos Kóshim

Abai.kz